18. yüzyıl da konut un me kan or gani zasyonunda henüz belirgi n bozulmal ar yokt ur a ma 19. yüzyıl da konutl arı n t asarı m kriterleri nde öne mli değiş meler ort aya çı kmıştır.
Konutl arı n genel mekan or gani zasyonu bu döne m süresi nce popül er hal e gel en bazı yeni ekl e mel er ve bazı eski mekanl arı n öne mi ni kaybedi şi ya da t a ma men ort adan kal kması il e dönüşü me uğra mıştır. Bu aslı nda konutl arı n kur ul uş prensi pl eri ni ol uşt uran bazı kült ürel ve sosyol oji k kriterleri n ve t opl umun kendi si ni n uğradı ğı değişi min sonucudur.
Kadı n ve er kekl eri n sosyal ort a mda bir araya gel meye başl a mal arı, al afranga davetl eri n moda ol ması gi bi et kiler sonucu 19. yüzyıl sonl arı nda bazı ailel erde artı k hare m ve sel a mlı k farkı azal maya başl a mıştır.
‘ ‘19. yüzyılı n başı ndan beri gör ül meye başl anan i şi n evden ayrıl ması süreci II. Abdül ha mit döne mi yl e kökl eş miştir. (...) Bu gelişme moder n t el akkiler çerçevesi nde evi n ‘ ‘özel al an’ ’ ol arak al gıl an ma s ür eci ni başl atmı ş ve dol ayı sı yl a evi n dış dünyaya açılan kapı sı ol an sel a mlı ğı n f onksi yonl arı nı yitir mesi ne neden ol muşt ur. Böyl ece evi n fonksi yonl arı nda bir daral ma meydana gel miştir.’ ’ [22, sf: 174]
‘ ‘Moder nl eş meyl e ‘ ‘özel al an’ ’ ol arak yeni den t anıml anan evi n kull anı m şekli de gel eneksel döne mden f arklılaş mıştır. (...) Artı k her iş i çi n ayrı bir oda gerek mekt edir; mi safir odası, yat ak odası, ye mek odası gi bi... (...) Sosyal hayatt a bireyl eri n kendil eri ne ait ‘ ‘özel’ ’ oda t al epl eri de bu döne me denk gel miştir. (...) Özel oda t al ebi daha çok ‘ ‘orta t abaka’ ’ ailel eri nde söz konusudur. Çünkü konak hayatı nda yaşayan üst tabaka aileleri ni n zat en odal arı vardır.’ ’ [22, sf:174]
‘ ‘19. yüzyıl apart manları nda odal ar genellikl e f onksi yonl arı iti bari yl e tanı mlan ma mı ş, uz manl aş ma mı ştı. Ancak, çı kma ya da cu mbaya denk gel en ve di ğerleri nden büyük ol an ön oda bir istisna t eşkil edi yor; ayrı calı klı konu mu il e sıradan gel eneksek konut lardaki daha fazl a ı şı k alan, manzaraya açılan evi n he m ana yaşa m al anı, he m de kabul mekanı nit eli ği ndeki baş oda il e paral elli k sergili yor du.’ ’ [15, sf: 291]
‘ ‘19 yüzyılı n sonunda, 20 yüzyılı n başı nda, İstanbul gayri müsli m üst -ort a tabakanı n yaptırdı ğı il k apart manl ar prestijli dir. Batılı yaşa m bi çi mini yansıtır. Geni ş
kabul sal onl arı, mutfağa bitişi k ya da bi nanı n üst katı nda yer al an hi z met çi odal arı, yat ak odal arı ile moder n yaşa mı n si mgesi dir.’ ’ [4, sf: 58]
‘ ‘Konut t asarı mı açısı ndan, sofa ya da t üm odal arın açıl dı ğı hol Müsl ümanl ar il e gayri müsli mleri n, elit olanl ar ile ol mayanl arı n konut yapı gel enekl eri ni n ol duğu kadar farklı yapı j enerasyonl arı nı da birbirine bağl ayan en öneml i ort ak özelli kl erdendi. Sofa, hem seçki n ve varlı klı kesiml eri n gör ke mli konutl arı nı n, he m de müt evazı i nsanl arı n sıradan konutl arı nı n mekan or gani zasyonunda en yaygı n öğeydi. Kökl ü bir mekansal el e man ol arak sofa, apart man konutl ara da akt arıl mış, özelli kl e de orta sofalı plan ti pi Pera’daki yeni konutl ar uyarl anmıştır.’ ’ [15, sf: 293]
Öt e yandan sofanı n et ki ve i şl evi bazı ör nekl erde azal maya başl a mış, za man za man yal nı zca geçiş işl evi ne hi z met eden kori dor umsu bir mekan dur u muna gel miştir. Yi ne de sofalı pl an ti pl eri kal oriferli ı sıt ma sist e mleri ni n yaygı nl aştı ğı 70’l eri n ortal arı na kadar kull anıl mıştır.
Konut mekanl arı ndaki çok öne mli bir başka değişi m de özelli kl e Batı Anadol u ve Bal kanl ardaki yeni konut ti pl eri nde, ze mi n katta yer al an hi z met mekanl arı nı n (kull uk) bodr u m ya da yarı bodr u m hali ne gel erek gi riş katı nda yaşa ma mekanl arı nı n konu ml andırıl ması ve sokakt an girişi n doğr udan bu kat a ol ması dır. Mekan or gani zasyonunun en ti pik özelli kl eri nden ol an, konut a girişi n mahre mi yet sağl a mak içi n kade mel endiril mesi bu yeni örnekl erde terkedil miştir. [19, sf: 50, 51]
Bu döne mde daha önce var ol mayan, söve gi bi ele manl ar, bal kon gi bi bi ri mler ve çatı katı gi bi mekanl ar da konutl ara ekl enmiştir. [18, sf: 30, 50]
Bu döne m önceli kl e bir geçiş döne mi dir. Tü m bu sözü edil en deği şi mler den bazen biri bazen birkaçı ( özelli kl e varlı klı evl erde) gör ül ebil mekt eydi. Bu konuda Bursa’nı n varlı klı ail el eri nden biri ni n konakl arı ndaki yaşa mı anl atı mına bakıl acak ol ursa gör ül ecektir ki eski mekan kull anı m alışkanlı kl arı nı n t erkedil mesi o kadar da kol ay değil dir:
‘ ‘Sela mlı k t arafı nda bakı mlı büyük bir bahçe var dı. Güll er, çeşit çeşit çi çekl erle dol u. Zat en Bursa mü mbit bir yer mal u m. Avl usu çok geniş, yazı n halılar yayılı p sabunl u sul arl a yı kanır. Mutfak da bahçedeydi. Kuzi ne, maltız denen kömürl ü ocakl ar var dı i çi nde. Büyük işler yapılacağı za man üzeri nde dai ma kazanl a su kaynar. Hatt a su yeri var dır kuzi nel eri n, musl uğundan s u alı nır. Aşçı ile yar dı mcı sı filan, aşağı yukarı beş altı hi z met kar bir araya geli nce ha murl ar açılır, yayılır, kur ut ul ur. Makar na, erişte, tarhana, kuskus filan yapılırdı.
Yi ne erzak odası, kiler ayrı ydı. Çok odalı bir evdi zat en. Hi z met karlar, dadılar, hepsi ni n alt katlarda ayrı odaları var dı.
Kil er de mesel a sar pun denilen depo gi bi büyük bir dol ap var dı. Kapağı açılır i çi ne çuval çuval ya da evl er de di kil miş Ameri kan bezi nden t or ba t or ba erzak konurdu.’ ’ [26, sf: 166, 167]
Konut kült üründeki deği şi mler t aşra kentl eri ni de et kile mekt eydi. Ör neği n Kayseri’de ‘ ‘ Os manlı t ebaası nda yaşayan azı nlıkl arı n ekono mi k geliş mişli kl eri ne koşut ol arak ( daha önce belirtil di ği gi bi azı nlıkl ar bu döne mde zengi nl eş meye başl a mışl ardır), yaptırdıkl arı konutl ar genelli kl e i ç sofalı ve ya ort a sofalı pl an ti pi nde dı şa dönük ol arak yapıl andırıl mış ol up sahi bi ni n sosyal st atüsünü ve ekono mi k gücünü yansıtan gör ke mli bir yapı ti pi ni te msil et mekt edir.’ ’ [21, sf: 297]
Büyük mı hçı azı nlı k evleri ni şöyl e anl at makt a ve Müsl ümanl arı n evl eri il e karşılaştır makt adır: ‘ ‘Evleri n mekansal t asarı mında ana biri mlerden biri ol an odal ar, sofa ve avl u çevresi nde konu ml andırıl mış ol up he m avl uya he m de sokağa bakan pencerel eri ile aydı nlı k ve ferah biri mler ol arak düzenl enmişl erdir. Evde yaşayan her bir çekirdek ail eni n ot ur ma, yat ma, ye me, yı kan ma gi bi t üm eyl e mlerine cevap verecek şekil de donatılarak düzenl enen odal ar arası nda kull anı m f ar kı bul un ma makl a birli kt e he men her evde di ğer odal ardan daha geni ş t ut ul muş, daha i nce i şl en mi ş ve daha i yi aydı nl atıl mış bir baş oda bul un makt adır. Genelli kl e sokağa çı kma yaparak görsel açı dan sokak haki mi yeti kuvvetl endiril miş ol an baş oda Tür k evl eri ndeki sel a mlı k böl ümünü karşıla makt adır. Azı nlı k evl eri ni n en öne mli pl an özelli kl eri nden biri de konf or anl ayışı ve daha rahat bir yaşa m i çin bili nçli ol arak uygul anan mi mari çözü ml er dir. Müsl üman evl eri nden farklı ol arak yaşa mı kol ayl aştıracak bir di zi donanı ma yer verilen evlerde t uval etleri n bahçeden kapalı mekanl ara, merkezi hol içi ne alı nması, t uval etlerde ve mer kezi hol de el yı ka mak i çi n musl ukl u küçük su depol arı nı n bul un ması su kuyul arı nı n mutfak veya mer kezi hol ün altı na gel ecek şekil de kazıl ması yl a kul lanı cı ya dı şarı çı kmadan su çek me ol anağı verilmesi, üst katlara ve da ma çı kan mer di venl eri n, dı şarı da t ek başl arı na duran basit birer hi z met el e manı ol makt an çı kartılarak, bir t asarı m öğesi ol arak mer kezi hol e yerleştiril mesi ve bazı odal ara ocak gi bi el e manl arı n yerl eştiril mesi yaşa mı kol ayl aştır maya yöneli k uygul a mal ardır. Bu anl amda azı nlı k evl eri, günümüz kull anı mına yakı n özelli kl eri il e çağdaş ve kullanışlı denebil ecek kent evl eri karakteri taşı makt adır. [21, sf: 297, 298]
2. 2. 5. YENİ ÜSLUP ARAYI ŞLARI
Batılı et kiler za man i çi nde yukarı dan aşağı ya doğr u t üm hal kı n yaşantısı ve konut anl ayışı nda deği şikli kl ere sebep ol muşt ur. Önce sarayl ar ve en üst t abakanı n yalı, köşk ve konakl arında gör ül en üsl upsal ve bi çi msel mekan deği şikli kl eri alt tabakal ara doğr u yayıl mıştır.
18. yüzyıl da sarayl ar gi bi öne mli yapıl ara et ki etme ye başl ayan Bar ok üsl upl a birli kt e batılı mi mari diller kl asi k Os manlı üsl ubunun ho moj en karakt eri ni boz maya başl a mıştır. Bar oğu t akiben Rokoko, Ampi r gi bi t arzl arda süsl e me unsurl arı ve eşyal ar, daha sonra da mi mari pl anl a ma unsurl arı konutl ara et ki etmi ştir. Bu üsl upl arı n bazı özelli kl eri Tür k beğenil eri ne uygun ol arak yeni den yor uml andı ğı ndan Tür k Bar oğu, Tür k Rokokosu, Tür k Ampir üsl ubu olarak anıl mıştır. [27]
Şekil 2. 28: Hadı moğl u Konağı nda Barok ocaklı bir oda
Bar ok ve Rokoko Os manlı mi marisi nde, anavatanl arı nda ol duğu gi bi belli döne ml er de, birbiri ni t aki p ederek değil; he men he men aynı anda ( Lal e devri, 18. yüzyılı n il k yarısı) ortaya çı kmı ştır. Ampir üsl up i se il k ol arak 19. yüzyılı n ort al arı nda özelli kl e İstanbul’da gör ül müşt ür. Bu üsl upl ar önce yapıl arı n i ç dekorasyonu ve süsl emel eri ni ve çok geçme den yapı nı n kur uluşunu da et kile mişl erdir. [27]
Şekil 2. 29: Hadı moğl u Konağı nda Barok ocak Şekil 2. 30: Yenişehir Şe maki evi nde Bar ok ocak
Şekil 2. 31: Tokat’ta bir evi n sı valı Neo- Rokoko tavanı
Bu üsl upl ardan sonra 19. yüzyılı n sonl arı nda kull anılan Neo- Kl asi k üslup ve Art Nouveau, daha öncekiler kadar et kili ol masal ar da, kı sa bir süre beze mel er de kull anıl mışl ardır. [27]
‘ ‘Art Nouveau üsl ubu 19. yüzyıl sonunda, Os manlılarda saray mi marı d’ Ar onco’ nun et kisi yl e beni msen miştir.’ ’ Özellikl e Pera’daki çok katlı konutl arda denenen bu üsl upl ar ‘ ‘mi mari strükt ür ve pl anl a ma il e ilişki kur madan yal nı zca est eti k bir davranış hali nde geliş miş, daha çok süsl e mede kal mıştır’ ’ ve ol dukça kı sa ö mürl ü ol up, yaygı nl aş ma mıştır. [27, sf: 46]
Şekil 2. 33: Büyükada’ da Neo- Kl asi k pencere alı nlı ğı Şekil 2. 34: Büyükada’ da Art- Nouveau bal kon yaş mağı
2. 2. 6. KONUTLARDA YENİ DONATI LAR
18. yüzyıl da Avr upa ev kült ürüne ait, avi ze, masa, ko modi n, kolt uk gi bi mobil ya parçal arı bazı saray ve köşkl erde gör ül meye başl anmış ol sa da henüz yaygı n ol arak kull anıl mıyor du.
19. yüzyılı n sonl arı nda i se artı k kentl erdeki varlı klı evl erde pek çok Batılı, yeni mobil ya, gel eneksel mobil yal arı n yanı sıra kull anıl makt adır. Özelli kl e üst sı nıfa ait bazı konutl arda al afranga yaşa ma özl e mle geleneksel öğel eri n büyük bi r kı s mı ta ma men kal dırılı p atılı yor, eski konut al afranga öğel erle makyajlanı yordu. Bu ti p
ör nekl er genelli kl e ne biri, ne öt eki yaşa m düşüncesi ne uygun ol madı ğı ndan anl a mlı ve zarif sonuçl ar ver mi yor du.
Bu dur uma ör nek ol arak Ah met Mit hat Efendi ni n eseri Jön Tür k’ ün il k sayfal arı ndaki konak betiml e mesi verilebilir:
‘ ‘(...) Dı şı bi raz vi rane ol sa da i çi çok bakı mlı bir konaktır bu. Ne var ki en evvel ki i nşası nı teyzi n eyl eyen t epe ca ml arı, sofa setleri, musandıral ar, çi çekli kl er, raflar filanl ar kal dırılarak bi naya yeni bi nal ar şekil ve s ureti veril meye gayret ol un muş i se de bu yeni al at ur kadan ka milen çı karılı p al afranga edil miş t arz il e bi nanı n eski usul mi mari de yapılmı ş ol ması arası ndaki zıtlı k zevkli ve biraz mi mari den anl ayan i nsanı n gözüne bat makt adır.’ ’ [23, sf: 326]
Halis Du man, 20. yüzyılın il k yılları na rastlayan çocukl uk anıl arı nda sel a mlı kt a kolt uk ve sehpa t akı mı nı n yanı sıra bir de de mir kar yol anı n bul unduğundan bahset mekt edir. Bu kar yol ada sünnet ol duğu za man kendi si yat mıştır, annesi vere m ol up hast al andı ğı nda da burada bul un makt adır. Böyl e özel dur uml arı n dı şında, de mir kar yol ada zi yaret e gel en mi safirler yat makt adır(1991). Bugün bil e köyl erde ve t aşra kentl eri nde evi n kabul odası nda kar yol a gör mek mü mkündür. Kar yol anı n beni msen mesi il e ail e r eisi ni n ve eşi ni n sabit işlevli yat ak odası kullanmal arı yaygı nl aş mıştır. [4, sf: 62]
Batılı mobil yal ar çoğu za man göst eriş i çi n alı nı yor, aileni n pek çok bireyi gel eneksel alternatifi ni kull anmayı sür dür üyor du. Hatt a bu çelişki Cu mhuri yeti n il k yılları nda da sür müşt ür. Bunu ör nekl e mek i çin konutl ardaki deği şi mleri n çoğu za man sel a mlı k böl ümünde, konukl ara göst er meli k ol arak, ol ması, ailenin yaşadı ğı hare mde i se gel eneksel usulleri n sür dür ül mesi verilebilir ( ki günü müzde hala misafir odası - ot ur ma odası i kiliği ol arak sür mekt edir.).
Ka dı n gezgi n Mar cell e Ti nayre’ ni n anıl arı nda böyle i ki ör nek anl atıl mıştır:
‘ ‘Küçük villası ( köşkü de mek i sti yor) çok t e mi z, çok keyifli ve şat afatsız. Avr upa t ürü mobil yal ar bul unuyor ama bunl arı n kull anış bi çi mi Avr upa t arzı nda değil! Evi n t ek kar yol ası nı ben i şgal edi yor um; bakır çubukl arı ol an de mi r bir kar yol a bu. Başucunda i ki yassı yastı ğı, duvar boyunca uzanan i nce uzun üçüncü bir yastı ğa sahi p, Çarşaflar yor ganı n üzeri ne di kil miş, pencerel er, deni z mavi si kret ondan çi çekli per del erle süsl ü; çubukl ara geçiril me miş ya da hal kal ara bağl an ma mı ş ol an bu perdel er çi vilerle doğr udan doğruya duvara t utt ur ul muş. Bir port mant o, i ki i ske ml e, yuvarl ak bir masa, çeşitli eşyanı n bul unduğu sözü m ona bir t uval et masası, mobil yal arı n üzeri ne dağıl mış t uval et gereçl eri ve kapan mayan bir kapı! Mada m Ange kar yol aya sahi p değil. Par ke döşe meni n üzeri ne serili bir şiltede yatı yor. Sel ani kli kadı n i se, sal ona serili şiltede yatı yor. Bu şilteler göçebe, odadan odaya, üzeri nde uyuyan kadı nı n keyfine göre taşı nı yorl ar.’ ’ [28, sf: 135]
‘ ‘Hakkı Beyi n eşi ni n ( adl arı değiştiril miştir) evi eski dir. Lüksü ol mayan çok t e mi z bir ev; kapalı avl uda mer merden bir havuz bi zi güçl ü t e mennal ar il e karşılayan genç ya da yaşlı birkaç cana yakı n halayı k... Yarı Avr upa t arzı ama ol dukça sade sal on, bezden di vanl arla döşeli; kart opl arı ve ponpon güll eri il e dol up t aşan bakı mlı bir bahçeye açılıyor.’ ’ [28, sf: 88]
Varlı klı ailel eri n evl erindeki gel eneksel ve batılı mobil yal arı n birarada kull anıl ması na başka bi r ör nek de Bursalı bir ai leni n bu döne mdeki yaşantı sı ndan veril ebilir:
‘ ‘İki çeşit soba var dı. Bir kere saç sobal ar, odunl a yanar. Kö mür söz konusu değil daha, öyl e bir şey yok. Bir de çi ni sobal ar. Üstleri kal kar, bir boşl uğu var dır, kest ane de orda pişirilir kış gecel eri nde. Hepsi değilse de i ki soba evde s ürekli yanar, i ki ayrı oda da ot ur ul ur. Odun yandı kt an sonra kor kürekl e ya da maşal arla alı nı p ayaklı piri nç mangallara konur, içleri nde kahve pi şirilir. Odada ot uran yoksa mangalları n kapakl arı kapatılır. Şö mi ne mi z de var dı. Çok süsl ü mer mer şö mine. (...)
Yat ak odal arı nda a ma ı sı nma yok. İ ki üç yor gan, ayrıca battani ye örtt üğü mü hatırları m, ısı nmak i çi n. Daha o döne mde bir çok evde yer yat ağı nda yatılı yor du henüz. Ama bi z s o mya, kar yol ada yat ar dı k, yer den yüksek ol duğu i çi n biraz avant aj sağlı yor du t abii ama yi ne de s oğuk ol ur du. Di yeceği m hi çbir za man sı cak odada yattı ğı mı hatırla ma m ancak ateşli hast a varsa sıcak t ut arlar onun dışı nda her kes soğuk odada yat ardı. (...)
Bi zi m konak al afranga us ul de döşen mi şti, hatt a sall anan koltuk bil e var dı, baba m bi r yer den bul up al mış. Tabii devri n evl eri ndeki ot ur ma odal arında gel eneksel bir t arz haki mdi. Taht a kerevetler sert mi nderlerle çevrili ydi ve ar kal arı nda yi ne t aş gi bi ot yastı kl ar vardı. Ge nelli kl e büyük mi safir odal arı nda yükl ük bul unur, sabahl arı t opl anan yer yat akl arı o yükl ükl ere kal dırılırdı. Za manl a bu yükl ükl er devri n modası na uygun yaptırılan t uval etlere dönüş müşt ür. Mal u m, hel a veya ayakyol u denen t uval et evleri n dışı ndaydı eski den. (...)
Büt ün bu yi yecekl er nasıl saklanı yor, o da ayrı bir hi kaye. Kar dol apl arı var dı. Dağ