Mekânı Algılama Becerisi

Çocuklara mekânsal algı kazandırmada ilk ve ortaokul önemli bir basamaktır (Parker, 2001). Ortaokul döneminde mekânı algılama ile ilgili konular, genellikle sosyal bilgiler dersinin kapsamında yer almaktadır (Sönmez, 2010). Sosyal Bilgiler Öğretim Programında öğrencilere kazandırılması amaçlanan alana özgü becerilerden birini de mekânı algılama becerisi oluşturmaktadır. Bu becerinin kazandırılması ise öncelikle mekân kavramının algılanmasından geçmektedir. Dünya üzerinde yaşayan herkes, yaşadığı yeri tanımak, anlamak ve değiştirmek ister. İnsanoğlunun gerçekleştirdiği tüm eylemler belli bir mekânda yaşanmaktadır (Öcal, 2007, s. 63). “Mekân en basit tanımıyla bir birey ya da grubun içinde bulunduğu yer, daha kapsamlı bir tanımla insanın, insan ilişkilerinin ve bu ilişkilerin gerektirdiği donatıların yer aldığı; sınırlarının kapsadığı örgütlenmenin yapı ve karakterine göre belirlendiği bir boşluktur” (Merç, 2011, s. 4).

İnsanın tüm faaliyetlerini gerçekleştirdiği ortam olarak karşımıza çıkan mekân aynı zamanda insanın deneyimlerini yaşadığı yerdir. Günlük hayatta yaşanan olayların tamamına yakını üzerinde yaşanılan mekânla ilgilidir (Demircioğlu ve Akengin, 2012). Bu nedenle insanlar içinde bulundukları mekâna uyum sağlamalıdır. Sosyal bilgiler eğitiminin en önemli amaçlarından biri olarak insanın çevreye uyum sağlaması karşımıza çıkmaktadır

algılama, bilme ve anlamlandırma gibi süreçler barındırmaktadır (Öcal, 2007, s. 15). Bu mekâna yönelik bir bilişin oluşmasıyla başlar. Morgan’a (1991) göre biliş gerek öğrenme gerekse anlamaya yönelik zihinsel eylemlerden oluşur. Bu biliş mekân anlamında düşünüldüğünde mekâna yönelik içsel veya dışsal özelliklerin anlamlandırılması olarak kabul edilebilir. Hart ve Moore’a (1973) göre mekân bilişi; mekân ilişkilerinin, mekânın varlığının ve yapısının içsel ya da bilişsel tasviri ve kavranmasıdır (Hart ve Moore’dan aktaran Öcal, 2007, s. 16).

Sosyal Bilgiler Programında yer alan “mekânı algılama becerisi” ile öğrencinin yaşadığı yer ile ilişkili mekânsal özellikleri daha iyi okuyabilmesi ve bu bilgileri daha verimli olarak kullanabilmesi amaçlanır (MEB, 2005a). Mekânı algılama becerisi sadece ortamda olan unsurları fark edip söyleme, onların niceliği ve niteliklerini tanımak değildir. Mekânı algılama becerisi özellikle mekânın farklı şekillerde ifade edilmesinde, yani en basit anlamıyla çizilmesinde çok önemlidir (Sönmez, 2010, s. 30). Sosyal Bilgiler Öğretim Programında yer alan mekânı algılama becerisine yönelik belirlenen alt beceriler aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır.

1. Uzay ilişkilerini görebilme:

A. Bir cismin uzayda ya da bir şeklin kâğıt üzerindeki biçimini, zihninde canlandırma B. Bir şekli üç boyutlu görebilme

C. Bir alanı, krokiyi, sokağı veya binayı zihninde canlandırabilme 2. Harita, plan, kroki, grafik, diyagram çizme ve yorumlama 3. Küre kullanma (MEB, 2005b).

İnsanın öncelikli öğrenme alanlarından birini çevre meydana getirmektedir. Burada söz edilen çevre içinde yaşanılan mekândır (Ertuğrul, 2008, s. 25). Öğrencilerin eğitimleri sonrasında devam edegelecek yaşamlarında bulundukları çevre ile ilgili sorun yaşamaması ve çevresine uyum sağlaması için mekânı doğru algılaması gerekmektedir (Sönmez, 2010, s. 31). Bu nedenle öğrencilerin ilk ve ortaokul düzeyinde mekânı algılama becerisini kazanmaları gerekmektedir. Öğrencilerin yön bulma, konumlarını belirleme gibi temel düzeyde coğrafi bilgileri kavrayabilmeleri ve içselleştirmeleri için mekânı algılama becerisine sahip olmaları gerekmektedir. Mekânı algılama becerisi gelişmiş bir öğrenci, mekânla ilgili çizimleri iyi okuyabilir ve mekâna ait bilgileri kullanarak kâğıt üzerinde çeşitli çizimler yapabilir. Bir yeri, kâğıt üzerine çizilmiş hali ile karşılaştırabilir (Sönmez,

2010, s. 30). Öğrencilerin mekânı algılama becerisi geliştikçe yaşam sürdükleri alan dışında yerlerin olduğunun farkına varmakta, birbirinden ayrı yerlerin benzer ve farklı özelliklere sahip olduklarını, bu durumun insan faaliyetlerini nasıl etkilediğini, birbirinden uzak mekânların birbirine bağımlılığını ve bunların fiziki ve beşeri süreçlerle ilişkisini öğrenmektedirler (Demircioğlu ve Akengin, 2012, s. 203).

Mekânı algılama öğrencinin çevresinde gördüğü somut ve üç boyutlu olay ve olguları kâğıda çizmeyi veya kâğıttaki çizimlere bakıp, gerçek şekli canlandırabilmeyi sağlamaktadır (MEB, 2005a). Bu anlamda mekânı algılama becerisini öğrencilere kazandırmak adına birbirinden farklı pek çok metot veya teknik kullanılmaktadır. Çevreyle doğrudan etkileşim, haritalar, film ve animasyonlar gibi yollar bunlardan bazılarını oluşturmaktadır (Montello ve Freunschuh’dan aktaran Öcal, 2008, s. 17).

Öğrencilerde mekânı algılama becerisini geliştirmek adına harita, küre, grafik, fotoğraf vb. araçlara yer verilmelidir. Harita yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün belli ölçekte küçültülüp bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizimdir (Doğanay, 1997, s. 177; İzbırak, 1992, s. 153). Farklı bir anlatımla bir bölgenin veya o bölgeye ait özelliklerin kâğıt üzerine aktarılmış halidir (Thone, 1973). Haritalar yazılı belgelerin veya istatistiklerin veremediği bilgileri kolaylıkla sunabilen tasvirlerdir (Lacoste, 2004). İnsanoğlu içinde var olduğu çevreyi ve dünyayı anlamlandırmak adına sürekli yeni araçlar ve metotlar geliştirmiştir. Bunlar içinde en kalıcı olanı haritalar olmuştur (Yomralıoğlu, 2000). Bu anlamda öğrencilerin de mekânı anlamlandırmasında en temel araçlardan biri haritalardır (Taşlı, Çelik & Taşlı, 2007, s. 58). “Haritalar, insanın; dünyayı, doğayı ve toplumları anlama çabalarının aynasıdır” (Duman ve Girgin, 2007, s. 194). Özellikle ilk ve ortaokul seviyesindeki öğrenciler harita aracılığıyla dünyanın boyutlarını algılamaya çalışırlar (Savage ve Amstrong’dan aktaran Sönmez, 2010, s. 31). Zaten haritalar coğrafyanın özü, temeli veya farklı bir ifadeyle en temel öğretim materyali olarak kabul edilmektedirler (Karabağ ve Şahin 2007; Kızılcaoğlu, 2007).

Sosyal Bilgiler Programında yer alan coğrafya ile ilgili kazanımların öğretiminde harita önemli bir materyal olarak karşımıza çıkmaktadır. Programda yer alan coğrafya ile ilgili

üzerinde konum belirleme, harita üzerine bilgi aktarma, amacına uygun harita seçme, haritalardan yararlanarak hesaplamalar yapma, mekânsal dağılışı anlama, haritayı doğru şekilde yorumlama, taslak haritalar oluşturma gibi eylemler harita becerilerinden bazılarını oluşturmaktadır (Ertuğrul, 2008, s. 48).

“Sosyal bilgiler öğretiminde harita kullanımı çocuğun keşfetme ve bütüncül algılama gibi becerilerinin geliştirilmesine yardımcı olmakta; öğrencilerde kuşbakışı algılama yeteneğini geliştirmektedir” (Yaşar ve Gültekin, 2012, s. 319-320). Mekânı algılama becerisi kapsamında düşünüldüğünde de harita becerisine sahip olan öğrenciler diğerlerine nazaran daha fazla başarı elde etmektedirler (Bahar, Sayar ve Başıbüyük, 2010). Alanyazın incelendiğinde mekânı algılama becerisi kapsamında çocuklarda harita becerilerinin geliştirmesine veya çocuklara nasıl öğretilmesi gerektiğine dair birçok çalışma yapılmıştır. Bunlar arasında; Mcclure (1992), Akkuş (1995), Ünlü, Üçışık ve Özey (2002), Demiralp (2006), Yıldız (2006), Balkan (2007), Göksel (2007), Kızılçaoğlu (2007), Öcal (2007), Üzümcü (2007), Akar (2008), Ertuğrul (2008), İncekara, Karatepe ve Karabun (2008), Kızılçaoğlu ve Ünlü (2008), Koç (2008), Ünal (2008), Koç ve Aksoy (2009), Buğdaycı ve Bildirici (2009), Sönmez (2010), Koç (2010), Tanrıkulu (2010), Akengin, (2011), Alım ve Girgin (2011), Duman (2011), Öcal (2011), Pala (2011), Sönmez (2011), Ünay (2011), Aktürk (2012), Aksoy ve Ünlü (2012), Buğdaycı (2012), Doğanay ve Sever (2012), Sönmez ve Aksoy (2012), Şahin (2012), Ünaldı (2012), Aktürk, Yazıcı ve Bulut (2013), Ekinci (2013), Sever (2013), Sönmez ve Aksoy (2013), Öcal (2014), Sağdıç ve Demirkaya (2015) sayılabilir.

Soyut ifadeler içeren haritalar genellikle karmaşık olarak algılanır. Bu nedenle öğrencilerin, mekânsal algılarının güçlendirilmesi ve konuyu içselleştirmeleri adına haritaya dair kavramların sınıf düzeylerine göre basitleştirilerek verilmesi gerekmektedir (Sönmez, 2010, s. 31). Bu durum öğrencilerde haritanın anlamlandırılmasına büyük katkı sağlamaktadır. Bu yüzden Sosyal Bilgiler Programı incelendiğinde, harita ile ilgili becerileri barındıran mekânı algılama becerisinin öğrencilerin gelişimsel özelliklerine göre basitten zora anlayışıyla oluşturulduğu gözlemlenmektedir. 5. sınıf düzeyinde kroki çizme ve basit semboller oluşturma gibi becerileri kazanan öğrencilere, 6 ve 7. sınıfta haritaların diğer öğeleri üzerinde durularak ölçek ve değişen ayrıntılar, harita çeşitlerini tanıma, harita üzerinde verilen bilgiyi okuma gibi beceriler kazandırılmaktadır (MEB, 2005a). Harita birçok özelliğe sahip olmakla birlikte pek çok unsuru da bünyesinde barındırmaktadır. Bu noktada bu özelliklerden herhangi birinin olmaması haritaların okunmasını ve birtakım

işlemlerin yapılmasını güçleştirmektedir (Koç, 2008, s. 24). Böylesi bir durumda ise harita öğrencinin mekânı anlamlandırmasına hizmet etmemekle birlikte, mekâna yönelik algısına da zarar verecektir.

Sosyal bilgiler programı kapsamında düşünüldüğünde haritalar sadece coğrafya ile ilgili konuların öğretiminde değil aynı zamanda tarih konularının öğretiminde de vazgeçilmez bir araçtır. Geçmişte yaşanmış ve bir daha yaşanması mümkün olmayan konuları içeren tarihin öğrencilerde somutlaştırılmasında ilgili tarihi olayın ve durumun yaşandığı mekânın bilinmesi büyük önem arz etmektedir. Unutulmamalıdır ki bütün tarihi olaylar coğrafi bir mekân içinde yaşanmıştır (Bircan ve Safran, 2013, s. 463). Her tarihi olay bir mekânda meydana geldiğinden harita becerilerinin öğrencilere kazandırılması nitelikli bir tarih öğretimi adına gereklidir (Kaymakçı, 2015, s. 127). En basit örneğiyle tarihte yaşanan bir savaşın geçtiği mekânın öğrencilere kavratılmasında haritanın kullanılması, konunun somutlaştırılmasında ve anlaşılmasında eşsiz bir kolaylık sağlamaktadır. Bu gerekçelerle, haritalar tarih konularının öğretiminde de vazgeçilmez araçlar arasında yer almaktadır (Yazıcı ve Özdemir, 2016).

Sosyal bilgiler öğretiminde birçok öğretim materyali kullanılarak öğrenmenin daha kolay ve kalıcı olması amaçlanmaktadır. Bu nedenle öğrenmenin etkililiğini gerçekleştirmede önemli bir role sahip olan görsel öğretim materyallerine oldukça fazla yer verilmektedir (Oruç ve Akgün, 2010, s. 52). Sosyal bilgiler öğretim programında mekânı algılama becerisi altında öğrencilere kazandırılmak istenen bir diğer beceri grafik çizme ve yorumlama becerisi ile kroki çizme ve yorumlama becerisidir. Mekânı algılama becerisinin önemli bir kısmını kroki okuma ve çizme, oluşturmaktadır (Bahar ve diğ., 2010, s. 230- 231). Grafikler ise sayısal verilerin görsel simgeleri olup; veriler arasındaki ilişkileri yansıtmaktadırlar (Oruç ve Akgün, 2010, s. 52). Grafikler öğrencilerin öğrenmelerini kolaylaştırmaları, konuyu daha iyi anlamaları, görme duyusuna da hitap ederek kalıcı öğrenme sağlar. Bunun yanında bilgiyi uygun şekilde özetleme imkânı vermeleri nedeniyle kullanışlı bir materyaldir (MEB, 2005b). “Grafik, nicel verilerin çizgilerle gösterilmesidir” (Pala, 2011, s. 41). Grafikler aracılığıyla nicel veriler görselleştirmektedir. Öte yandan

gösterirken çizgiler, sütunlar ve semboller kullanılabilir. Veriler bir oranı ya da artış ya da azalış miktarlarını ifade edebilir (MEB, 2005b).

“Varlıklar arasındaki ilişkileri anlamaya katkı sağlayan mekânı algılama becerisi, coğrafî kavramların algılanmasını kolaylaştırmanın yanı sıra bunlar arasındaki ilişkilerle, sebep ve sonuçlarının açıklanabilmesini de mümkün kılmaktadır” (Bahar ve diğ., 2010, s. 230). Mekânı algılama becerisi kapsamında sosyal bilgiler öğretim programında bir diğer alt beceriyi küre kullanma oluşturmaktadır. Güngördü (2006, s. 368) küreyi coğrafya konuları içerisinde yerin şekli, hareketleri, boyutları, eksen eğikliği, enlem, boylam, paralel, meridyen gibi konulardaki soyut ifadeleri somut hale getirmek için gerekli ve önemli olan bir araç olarak tanımlamaktadır. Öte yandan Doğanay’a (2002, s. 246) göre küre, yeryuvarı anlamına gelmektedir. Öğrencilerde mekânı algılama becerisinin kazandırılmasında küre önemli bir yer edinmektedir. Özellikle soyut olan birçok konuyu öğrenciye kazandırmada küreler büyük kolaylık sağlamaktadır. Öğrenci açısından düşünüldüğünde, görsel bir materyal olarak küreler çeşitli konuların ve soyut olarak ifade edilen coğrafi birçok unsurun öğrencinin zihninde yer edinmesinde rol oynamaktadır.