Betimsel nitelik taşıyan bu çalışmada, ilköğretim okullarındaki yöneticilerin mesleki tükenmişlikleri ile evlilik doyumları arasındaki ilişkinin incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırmada, ilköğretim okulu yöneticilerine üç bölümden oluşan bilgi toplama aracı uygulanmıştır. Birinci bölümde yöneticilerin bazı kişisel özellikleri ile ilgili sorular bulunmaktadır. İkinci bölüm Maslach Tükenmişlik Envanterinden oluşmakta ve üçüncü bölüm de Evlilik Uyum Ölçeğinden oluşmaktadır.
3.1. EVREN VE ÖRNEKLEM
Araştırmanın evrenini, Tokat ili, ilçeleri, kasaba ve köylerinde görev yapan, yaklaşık 500 evli ilköğretim okulu yöneticileri oluşturmaktadır. Bu evrenden seçkili yöntemi ile seçilen 206 evli ilköğretim okulu yöneticisi araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır.
3.2. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI
Araştırmada deneklerin sosyodemografik özelliklerinin belirlenmesi için “Kişisel Bilgi Formu”, mesleki tükenmişlik düzeylerini ölçmek için Maslach ve Jackson (1981) tarafından geliştirilen ve Ergin (1992) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Maslach Tükenmişlik Envanteri”, evlilik doyumlarını ölçmek için ise Locke ve Wallace (1959) tarafından geliştirilen ve Kışlak (1996) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Evlilik Uyum Ölçeği” kullanılmıştır.
3.2.1. Kişisel Bilgi Formu
Yapılan benzer diğer çalışmalar ışığında araştırmanın amacına uygun olarak demografik bilgiler, mesleki bilgiler ve evlilik bilgilerini içeren sorulardan bilgi formu oluşturulmuştur. Bilgi formunda yöneticilerin; yaşı, cinsiyeti, branşı, bitirdiği son eğitim kurumu, mesleki kıdem, toplam yöneticilik kıdemi, okulundaki öğrenci sayısı ve
öğretmen sayısı, çalıştığı okulun bulunduğu yerleşim birimi, eğitim yönetimi alanında aldığı seminer veya kurs sayısı, öğretmen yetiştiren kurumu tercih sırası, tekrar meslek seçse öğretmenliği kaçıncı sırada seçeceği, yöneticilikten en fazla doyum sağladığı alan, olumlu ve olumsuz iş yaşantısının ev yaşamını ne kadar etkilediği, evdeki olumlu ve olumsuz yaşantısının iş yaşantısını ne kadar etkilediği, ciddi sağlık sorunu olup olmadığı, nasıl evlendiği, evlilik yılı, evlilik sayısı, çocuk sayısı, evde eşi ve çocuklarından başka bireylerin yaşayıp yaşamadığı gibi soruları içeren toplam 23 madde bulunmaktadır.
3.2.2. Maslach Tükenmişlik Envanteri
Araştırmada tükenmişliğin ölçülmesi için Maslach ve Jackson (1981) tarafından geliştirilen ve Ergin tarafından Türkçe’ye uyarlanan Maslach Tükenmişlik Envanteri (Maslach Burnout Inventory- MBI) kullanılmıştır. Bu ölçek üç alt bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler; “duygusal tükenme (emotional exhaustion- EE)” 9 madde, “duyarsızlaşma (depersonalization- DP)” 5 madde ve “kişisel başarı (personal accomplishment- PA)” 8 madde olmak üzere envanter toplam 22 maddedir. Ölçekte yer alan her madde 0’dan 6’ya kadar işaretlemeye olanak veren 7 dereceli Likert tipi bir ölçektir.
Duygusal tükenme (emotional exhaustion) alt ölçeği, kişinin mesleği ya da işi tarafından tüketilmiş ve aşırı yüklenilmiş olma duygularını tanımlar. Duyarsızlaşma (depersonalization) alt ölçeği, kişinin hizmet verdiklerine karşı duygudan yoksun bir şekilde davranışlarını tanımlar. Kişisel başarı (personal accomplishment) alt ölçeği işteki yeterlilik ve başarı duygularını tanımlar (Çam, 1992).
Ergin (1992) tarafından Türkçe’ye çevrilen envanterin 235 kişilik (doktor, hemşire, öğretmen, avukat, polis vb.) bir grupla ön denemesi yapılmış, bu gruptan elde
edilen verilerin analizi sonucunda bazı değişiklikler yapılmıştır. Orijinal “hiçbir zaman, yılda birkaç kere, ayda bir, ayda birkaç kere, haftada bir, haftada birkaç kere, her gün” şeklinde 7 basamaktan oluşmaktadır. Türkçe’ye uyarlanmasında “hiçbir zaman, çok nadir, bazen, çoğu zaman, her zaman” olmak üzere 5 seçenekli şekilde düzenlenmiştir. Bu çalışmada 5 seçenekli form kullanılmıştır.
Ölçeğin güvenirliği Ergin (1992) tarafından iki yöntemle incelenmiştir. Birincisi ölçeğin iç tutarlılığının hesaplanmasıdır. Toplam 552 doktor ve hemşireden oluşan gruptan elde edilen verilerin Cronbach Alfa katsayıları şöyledir: Duygusal tükenme .83, Duyarsızlaşma .65, Kişisel başarı .72’dir. Güvenirlik bir de test-tekrar test yöntemiyle incelenmiştir. Bunun için ilk uygulamadan 2-4 hafta sonra 99 deneğe ulaşılmıştır. Ölçeğin alt boyutlarına ilişkin test tekrar test güvenirlik katsayıları: Duygusal tükenme .83, Duyarsızlaşma .72, Kişisel başarı .67’dir. Bu araştırma için yapılan güvenirlik analizi sonucunda Cronbach Alpha değerleri; duygusal tükenme α=0.75, duyarsızlaşma
α=0.54, kişisel başarı α=0.72 ve toplam tükenmişlik α=0.81 olarak bulunmuştur.
Maslach Tükenmişlik Envanteri’nin yapı geçerliği, faktör yapısının incelenmesi yoluyla ele alınmıştır. Faktör analizi, önce 5 doğal faktör ortaya koymuş ve bunların 3 faktörde yığıldığı görülmüştür. Gerek Maslach ve Jackson (1981 ve 1986)’un önerdiği, gerekse diğer araştırmacıların uyguladığı gibi varimax rotasyon yapılarak yeniden değerlendirilmiştir. Sonuçta, duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı olmak üzere üç temel faktör ortaya çıkmıştır (Ergin, 1992).
Maslach Tükenmişlik Envanterinde puanlama sonucunda toplam puan ve alt ölçek puanları elde edilmektedir. Duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeklerinden alınan yüksek puan, kişisel başarı alt ölçeğinden alınan düşük puan tükenmişliği göstermektedir. Duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeklerindeki maddeler;
0 = hiçbir zaman, 1 = çok nadir, 2 = bazen, 3 = çoğu zaman, 4 = her zaman şeklinde; kişisel başarı alt ölçeğinin maddeleri ise ters puanlanarak alt ölçek puanları ve toplam puan elde edilmiştir.
Ergin’e göre tükenmişlik düzeyleri: duygusal tükenme alt ölçeğinde 27 ve üzeri yüksek, 17 – 26 normal, 0 – 16 düşük; duyarsızlaşma alt ölçeğinde 13 ve üzeri yüksek, 7 – 12 normal, 0 – 6 düşük; kişisel başarı alt ölçeğinde 0 – 31 yüksek, 32 – 38 normal, 39 ve üzeri düşüktür.
3.2.3. Evlilik Uyumu Ölçeği
Locke ve Wallace (1959) tarafından geliştirilen ve Kışlak (1996) tarafından Türkçe’ye uyarlanıp geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılan Evlilik Uyum Ölçeği (EUÖ), evlilik ilişkisinden alınan doyum ve evlilik uyumunu ölçmeyi amaçlamaktadır. Ölçek, seçenek sayıları farklı 15 maddeden oluşmaktadır. Her madde, seçenek sayısına göre farklılaşan 0 ile 6 arasında bir puan almaktadır. Buna göre; 1. madde 0 – 6 puan, 2. – 9. maddeler 0 – 5 puan, 10. ve 14. maddeler 0 – 2 puan, 11. ve 13. maddeler 0 – 3 puan, 12. madde eşlerden biri için evde oturmak diğeri için dışarıda bir şeyler yapmak seçeneği işaretlenmişse 0 puan, eşlerin her biri için dışarıda bir şeyler yapmak seçeneği işaretlenmişse 1 puan, eşlerin her biri için evde oturmak seçeneği işaretlenmişse 2 puan ve 15. madde 0 – 2 puan arasında puanlanmaktadır. Ölçekten alınan toplam puan 0 – 60 arasında değişmektedir. 43 puanın üzerinde alanlar doyumlu, altında alanlar ise doyumsuz olarak kabul edilmektedir.
Kışlak (1996) ölçeğin güvenirliği için yaptığı çalışmada Cronbach alfa katsayısı ve iki yarı güvenirlik katsayısı hesaplamıştır. Cronbach alfa iç tutarlılık katsayısı .80, iki yarı güvenirlik katsayısı da .67 olarak bulunmuştur. Bu araştırma için yapılan güvenirlik analizi sonucunda Cronbach Alpha değeri α=0,86 bulunmuştur.
Aynı çalışmada ölçeğin ölçüt geçerliği için aile yapısını değerlendirme aracı (AYDA) ile arasındaki korelasyona bakılmış ve iki ölçekten alınan puanlar arasında .66’ lık bir korelasyon hesaplanmıştır. Ayrıca, kadınların ve erkeklerin EUÖ ve AYDA’daki toplam puanları arasındaki korelasyona bakılmış, geçerlik katsayısı kadınlar için .76, erkekler için ise .54 olarak bulunmuştur. Her iki katsayı da anlamlı bir ilişkiyi yansıtmaktadır (Kışlak, 1996).
3.2.4. Araştırma İzni
Araştırmada kullanılan anketlerin uygulanması için Tokat İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden dilekçe ile başvurarak yazılı izin alınmıştır. İznin bir kopyası ekler bölümünde sunulmuştur.
3.2.5. Uygulama
Araştırma için gerekli olan verileri toplamak amacıyla, üç bölümden oluşan veri toplama ölçekleri; Tokat il merkezindeki ilköğretim yöneticilerine direkt okullarına giderek veya yöneticilere yönelik seminerlere gidilip, seminer sorumlusundan izin alınarak araştırmacı tarafından uygulanarak seminer bitiminde toplanmıştır. Veri toplama ölçekleri, ilçeler, kasabalar ve köylerdeki yöneticilere Tokat il milli eğitim müfettişleri aracılığıyla uygulanmıştır.
Araştırma için toplam 382 veri ölçeği dağıtılmış ve ancak 229 tanesi doldurulmuş şekilde geri toplanabilmiştir. Toplanan veri ölçeklerinin 23 tanesi evli olmayan yöneticiler tarafından doldurulduğundan çalışmada kullanılamamıştır. Evli olmayan okul yöneticilerinin, evlilik durumunu ölçeğin uygulandığı zamanda yaşamadıkları için, verdikleri cevapların reel olmayacağı düşünülmüştür. Bu nedenle; değerlendirilmeye alınmamıştır. Araştırmada, toplam 206 evli ilköğretim okulu yöneticisi tarafından tam olarak doldurulan ölçekler değerlendirilmeye alınmıştır.
3.3. VERİLERİN ANALİZİ
Kişisel bilgi formu, Mesleki Tükenmişlik Envanteri ve Evlilik Uyum Ölçeği ile elde edilen veriler SPSS (Statistical Package Program for Social Sciences) (SPSS, Inc, 2001) 11.0.0 paket programı aracılığıyla bilgisayar ortamına aktarılmış ve veriler bu program yoluyla analiz edilmiştir. Verilerin analizinde güvenirlik analizleri, frekans, yüzdelik, ortalama, standart sapma, Mann Whitney U-Testi, paired samples t test, Kruskal Wallis H-Testi ve Pearson Momentler Çarpımı Korelasyon Katsayısı analizleri kullanılmıştır.