Materyal

Bu araĢtırmada Güneydoğu Anadolu Bölgesi doğal ormanlık alanlarında yetiĢen meĢe ağaçlarından Doğu Anadolu MeĢesi (Quercus brantii) ve Mazı MeĢesi (Quercus infectoria) ağaçlarına ait yapraklar kullanılmıĢtır.

Doğu Anadolu MeĢesi (Quercus brantii) ve Mazı MeĢesi (Quercus infectoria) yapraklarına belli oranlarda meyve posası olarak elma, üzüm katılmıĢtır. Elma ve üzüm meyveleri, meyve suyu veya farklı üretim sanayisinde suyu alınarak, posası hayvan yemi olarak kullanılan veya atılan organik asit içeren posaları silaj katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Elma ve üzüm meyve posaları suda çözünen Ģeker bakımından oldukça zengin ve düĢük pH dereceli katkılar olarak Doğu Anadolu MeĢesi ve Mazı MeĢesi silajlarına ilave edilebilir. Bu uygulamalar ile silaj pH’sının hızlı bir Ģekilde düĢmesi, anaerobik fermentasyon hızının artması ve sonuçta silaj kalitesinin olumlu etkilenmesi beklenmektedir.

Doğu Anadolu MeĢesi (Quercus brantii) bazı kaynaklarda Ġran Palamut MeĢesi olarak ta adlandırılmaktadır. Ġki çenekliler (Dicotyledonae) sınıfına, Kayıngiller (Fagaceae) ailesine ve MeĢeler (Quercus) cinsine ait olup kıĢın yaprağını döken, geniĢ tepeli, kalın dallı bir ağaçtır. 10 metreye kadar boylanabilir, Kırmızı MeĢeler grubu içinde yer alır. Pek çok özelliği bakımından Anadolu MeĢesine benzer. Ġran, Kafkasya, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da 350-1700 metre yükseklikler arasında doğal yayılım gösterir. Malatya, Elazığ, Siirt, ġanlıurfa, Bitlis, Diyarbakır, Mardin, Hakkari ve KahramanmaraĢ Ġran Palamut meĢesinin yetiĢtiği illerdir. Kahverengi gri gövde genç yaĢlarda çatlaksız ve parlaktır. Ġleri yaĢlarda çatlaklaĢır. Yapraklar 6-10 cm boyunda, 3- 6 cm geniĢliğinde, yumurta ya da elips biçimindeki yaprakların kenarları diĢlidir. DiĢlerin uç kısmı sivri ve kılçıksızdır. Kalın ve deri gibi sert yaprağın üst yüzü açık gri ve yıldız tüylüdür. Yaprak sapı 5-20 mm uzunluğundadır. Erkek ve diĢi çiçekler aynı ağaç üzerinde yer alır. Erkek çiçekler açık sarı yeĢil renktedir ve ince bir eksen üzerinde sarkık kurullar oluĢturur. DiĢi çiçekler açık yeĢil, sarı pembe renkte ve 1-1.5 mm boyundadır. Taze filiz ve yapraklar gibi ince tüylerle kaplıdır. 2.5-3 cm çaplı kadeh

palamutun üçte birini örter. Kısa, kalın ve tüylü saplıdır. Ġki yılda olgunlaĢır (Mamıkoğlu 2011).

Doğu Anadolu MeĢesi ( Quercus brantii) ağacı ġekil 3.1.’de, Doğu Anadolu MeĢe yaprağı ise ġekil 3.2.’de verilmiĢtir.

27

Şekil 3.2. Doğu Anadolu MeĢesi (Quercus brantii) Yaprağı

Mazı MeĢesi (Quercus infectoria) iki çenekliler (Dicotyledonae) sınıfına, Kayıngiller (Fagaceae) ailesine ve MeĢeler (Quercus) cinsine ait olup fazla soğuk olmayan kıĢlarda yaprağını tamamen dökmez, 10 metreye kadar boylanabilen, geniĢ tepeli küçük ağaç ya da çalı görünümündedir. AkmeĢeler grubu içinde yer alır. Güney Avrupa, Suriye ve Ġran’da da doğal olarak yetiĢir. Türkiye’ de iki alttürü vardır. Bir alttürü Trakya, Marmara ve Batı Karadeniz bölgelerinde yetiĢen Quercus infectoria subsp. infectoria. Bir diğer alttürü Batı, Güney, Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiĢen Quercus infectoria subsp. boissieri. Gri gövdeli olup ileri yaĢlarda çatlaklıdır. 80 cm çap yapabilir.

Bu türe adını veren Mazılar, Mazı Arısı’nın tomurcuklar üzerine yumurta bırakması sonucu oluĢurlar. Bırakılan yumurtaların etrafında yağlı, Ģekerli ve proteinli bir tabaka, bu tabakanın dıĢında da bol tanenli bir dıĢ tabaka oluĢur. Arı larva ve krizalit dönemini mazı içinde geçirir. OlgunlaĢınca mazıyı delerek dıĢarı çıkar. Mazı Arıları baĢka MeĢe türlerine yumurta bırakırlar ancak en çok bu türü severler. Çok yüksek oranda tanen içeren mazılar, eski zamandan beri dericilikte, boyacılıkta ve hatta ilaç olarak bile kullanılmaktadır.

Batı, Güney, Orta, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiĢenlerin yaprakları mavi yeĢil, çok kısa saplı, deri gibi kalın, oval ve birkaç lopludur. Kuzeybatı Anadolu’da yetiĢen alttürün 4-7 cm boyundaki yaprakları yeĢil, 2-3 cm saplı, ince uzun,

lopsuz, kenarları sivri diĢli veya diĢsizdir. DiĢi çiçekler turuncu renkte ve 2-3 mm boyundadır. Erkek ve diĢi çiçekler aynı ağaç üzerinde bulunur. Erkek çiçekler 3-5 cm boyunda sarı yeĢil kurullar oluĢturur (Mamıkoğlu 2011).

Mazı MeĢesi (Quercus infectoria) ağacı ġekil 3.3.’te, Mazı MeĢesi yaprağı ise ġekil 3.4.’te verilmiĢtir.

29

Şekil 3.4. Mazı MeĢesi (Quercus infectoria) Yaprağı

Bölgede geleneksel olarak meĢe ve mazı meĢesi yaprakları hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Bölgede yaygın olarak konuĢulan Kürtçenin Kurmanci (Kürtçe) ve Dimili (Zazaca) lehçelerinde farklı isimlendirilmiĢlerdir. Kurmancı lehçesinde Doğu Anadolu MeĢe ağacına Darberî, Mazı meĢesi ağacına Darmazî denilmektedir. Bölgemizde yaz mevsiminin sonlarına doğru baltalık ormanlardan koparılan Çilo adı verilen yapraklı dallar hayvan sırtında köye veya eve yakın yerlere getirilir. Burada Dîz denilen dal kısmının kalın tarafı dıĢarıda kalacak Ģekilde üst üste dallı yapraklar yerleĢtirilir. Dimili lehçesinde Doğu Anadolu MeĢe ağacına Dara ġalvêri, Mazı meĢesi ağacına Dara Mazêre denilmektedir. Ağaçlık alanlardan koparılan Gilze adı verilen yapraklı dallar hayvan sırtında köye veya eve yakın yerlere getirilir. Burada Dêz denilen dal kısmının kalın tarafı dıĢarıda kalacak Ģekilde üst üste dallı yapraklar dêz denen yerde yerleĢtirilir. KıĢın hayvanlara yedirilen yapraklara Velg, yakılan dallara ise qirĢ denilmektedir. ġekil 3.5.’de diz veya dêz yapımı gösterilmiĢtir. En üst kısmına yağmur ve kardan korunması için branda çekilir. KıĢ mevsiminde hayvanlar ormanlardan kesilen ve kurutulan diz denilen geleneksel yöntemle elde edilen meĢe ve mazı meĢesi dallı yaprakları ile beslenmektedir. Çilo adı verilen dallı yaprakların yaprakları hayvanlara yedirildikten sonra geriye kalan dallar daha çok yakacak ve çit olarak kullanılmaktadır.

Şekil 3.5. KüçükbaĢ hayvanların yemesi için geleneksel yöntemlerle hazırlanmıĢ olan Doğu Anadolu MeĢesi ve Mazı MeĢesi yaprak silajı (Diz)

Geleneksel yöntem ile yüzyıllardır köylülerimiz tarafından yazın koparılan meĢe ve mazı yapraklı dallar toplanarak dağlık alanlardan alınmıĢ, köye yakın yerlerde yaprak kısımları içe gelecek Ģekilde üst üste istiflenmiĢ ve kıĢ mevsiminde yem olarak kullanılmıĢlardır. UlubaĢ ve Bahçedere köyleri yakınlarında toplamıĢ olduğumuz yapraklardan dolayı yine bu köylerimizin geleneksel yöntemle yapılan çilo denilen hayvan yemi olarak verilen meĢe ve mazı yaprakları 31 Aralık 2013 günü fotoğrafı çekilmiĢ ve ġekil 3.5.’de verilmiĢtir.

31

arasında Dicle Ġlçesine bağlı Bahçedere ve UlubaĢ köyleri yakınlarında ortalama 850 rakımlı yerlerden toplanmıĢtır. Toplanılan yerin Google Earth uydu görüntüsü ġekil 3.6.’da verilmiĢtir.

Çizelge 3.1. YeĢil Yaprak Halinde Alınan Doğu Anadolu MeĢesi ve Mazı MeĢesi Yapraklarının pH, HK, OM, Nem, KM, Protein, Ham yağ, Tanen, ADF ve NDF Analizleri (%)

pH HK OM NEM KM PROTEĠN HAM YAĞ TANEN ADF NDF MeĢe 6.05 8.05 91.95 52.23 47.77 5.51 4.20 1.84 30.09 42.51 Mazı 5.40 8.93 91.07 55.29 44.71 6.69 3.20 3.10 37.43 44.51

Silaj yapmadan önce toplanan taze Doğu Anadolu MeĢesi ve Mazı MeĢesi yapraklarının analizleri yapılmıĢtır. Mazı meĢesine göre pH değeri Doğu Anadolu MeĢe yaprağında 6.05, Doğu Anadolu MeĢesine göre ham kül değeri Mazı MeĢesi yaprağında %8.93, Organik madde değeri açısından Mazı MeĢesi yaprağına göre Doğu Anadolu MeĢesi yaprağında %91.95, nem değeri açısından Doğu Anadolu MeĢesi yaprağına göre Mazı MeĢesi yaprağı %55.29, Mazı MeĢesi yaprağı değerine göre Doğu Anadolu MeĢe yaprağında kuru madde oranı %47.77, protein değeri bakımından Doğu Anadolu MeĢesine göre Mazı MeĢesi yaprağında %6.69, ham yağ değeri bakımından Mazı meĢesi yaprağına göre Doğu Anadolu MeĢe yaprağında %4.20, tanen değeri açısından Doğu Anadolu MeĢesi yaprağına göre Mazı MeĢesi yaprağında %3.1, ADF ve NDF oranları açısından Doğu Anadolu MeĢesi yaprağına göre Mazı MeĢesi yaprağında sırasıyla %37.43, %44.51 verileri ıĢığında değerler yüksek bulunmuĢtur. Çizelge 3.1.’de bu değerler belirtilmiĢtir.