Marcusen‘in Küme Tipolojisi ÇalıĢması

Ann Marcusen‘in (1996) yılında yayınladığı ―Sticky Places in Slippery Space: A Typology of Industrial Districts‖ isimli makalesi küme tipolojisi konusundaki en önemli çalıĢmalardan biridir. Marcusen‘in sınıflamasına göre beĢ ayrı tipte küme mevcuttur. Bu tiplerin genel özellikleri Tablo 2.4‘te verilmiĢtir. Gerçek hayattaki kümeler tek bir türün özelliklerini tümüyle taĢımazlar, değiĢik türlerin özelliklerinin karıĢımı bir yapıdadırlar (He ve Fallah, 2011; Iammarino ve Mc.Cann, 2006). Ancak baskın gelen bazı özelliklerle tipleri konusunda bir belirleme yapılabilir. Kümeler zaman içinde bir tipten diğer bir tipin özelliklerine dönüĢebilmektedir (Iammarino ve Mc.Cann, 2006). Kümeler yaĢam döngülerine göre değiĢik tipolojilere geçebilirler (He ve Fallah, 2011). He ve Fallah‘a (2011) göre kümeler, Marcusen tarafından önerilen prototip modellerden biriyle tanımlanabilir (He ve Fallah, 2011).

65

2.8.1. Marshallian Tipi Küme

Marshallian özellikleri taĢıyan bir küme; yerel küçük firmalardan oluĢan, dayanıĢmanın kuvvetli olduğu, ölçek ekonomisine ulaĢılmanın zor olduğu, küme içi ticaretin önemli boyutlara ulaĢtığı, bağlantıların bölgesel kaldığı bir yapıdır. Kuvvetli kültürel kimliklerin oluĢturulduğu, paylaĢılan endüstriyel uzmanlıkların bulunduğu, iĢveren ve iĢ gücünün aynı topluluğun üyesi olduğu nispeten kararlı bir topluluktur. Bu özelliklere bazı ilavelerle Ġtalyan tipi Marshallian tipi tanımlanır. Bunlar kuvvetli liderlik özellikleri, sendikalar, meslek birliklerinin mevcudiyeti, rakiplerle riski, inovasyonu paylaĢma gibi özelliklerdir.

2.8.2. Göbek-Ok Tipi Küme

Bir veya birkaç sektörde dikey entegre olmuĢ az sayıda firma baskındır. Bunların etrafına konumlanmıĢ çok sayıda yerel tedarikçi firma mevcuttur. Merkezdeki az sayıdaki büyük firma yerel ve harici firmalardan tedarik ettiği girdileriyle üretilen malı az sayıda harici müĢterilerine satar. Bölgenin dinamizmi merkezdeki büyük firmanın ulusal ve uluslar arası pazarına bağlıdır. Küçük firmaların merkez firmaya sıkıca bağlı iliĢkileri vardır. Merkezdeki firma merkezi ve yerel yönetimlerle toprak kullanımı, vergi düzenleme yasaları gibi doğrudan kendisini ilgilendiren konularla ilgili olarak görüĢür. Merkezdeki firma stratejik birlikteliklerini bölge dıĢındaki firmalarla kurar. Uzun dönemde göbek- ok bölgelerinin çekiciliği ana endüstri kolu ve bölgenin çekiciliğine bağlıdır. ĠĢ gücü havuzunda özel uzmanlık yeteneklerini geliĢtirebilir. Yerel kültürel kimlik bağları geliĢmiĢtir. Bölgedeki endüstrilerin çeĢitlenip güçlenmesini destekleyen bir yapı değildir. Oligopol yapının endüstri çeĢitlenmesine izin vermemesi Detroit‘in (ABD) zayıflığına iyi bir örnektir (Marcusen, 1996). Ticaret ağırlıklı olarak merkezdeki firma ile olur, çevresindeki rakip firmalar arasında iĢbirlikleri mevcut değildir. ĠĢ gören sadakati küçük firmalar için zorluk oluĢturur.

66

2.8.3. Uydu Sanayi Bölgeleri Tipi Küme

ġehre yakın komĢu yerlerde, bölgesel geliĢmeyi teĢvik etmek için yerel veya merkezi yönetimlerin teĢvikleriyle kurulur. Firmalar bu bölgelere büyük Ģehirlerdeki yüksek ücret, vergi ve iĢletme masraflarından kaçınarak rekabet üstünlüğü kazanmak amacıyla konumlanabilir. Genellikle Ģube tesislerin toplandığı yerlerdir. ĠĢin kapsamı basit montaj iĢlemlerinden yüksek teknolojili araĢtırmalara kadar değiĢik kapsamda olabilir. GeliĢmiĢlik seviyesinden bağımsız olarak kurulabilir. Ancak genellikle ileri teknoloji gerektiren iĢler için geliĢmiĢ ülkeler tercih edilirken, düĢük teknolojili iĢ gücüne dayanan iĢlerde geliĢmekte olan ülkelerin düĢük girdi maliyeti dolayısıyla tercih edilebilir. En önemli örneklerinden biri ABD‘deki ‗‘Research Triangle Park‘‘ (RTP)‘dir. Büyük çok uluslu Ģirketlerin birbirleriyle ilgisi olmayan alanlardaki araĢtırma merkezlerini barındırır. En alt seviyedeki ABD örneği Elkhart, Indiana‘dır. DüĢük ücretli iĢ gücü çok sayıda otomobille iliĢkili Ģube tesis ve fabrikayı o bölgeye çekmiĢtir. Uydu Sanayi bölgeleri‘nin (kümeleri) örnekleri Brezilya, Güney Kore, Japonya gibi ülkelerde mevcuttur. Türkiye‘de Gebze‘de kurulmaya çalıĢılan BiliĢim Vadisi de buna benzer bir yapı kurulması çabasının sonucudur. Uydu Sanayi bölgelerinin temel özellikleri dıĢ bağlantılarının özellikle ana firmayla olan bağlantılarının çok güçlü olması, küme içi ticaretin orta veya düĢük seviyede olması, anahtar yatırım karalarının dıĢsal olarak alınması, yerel kültürel kimliğin zayıf olması, kümedeki iĢbirliklerinin ve iliĢkilerin zayıf olması, güçlü ticaret birliklerinin olmaması gibi özelliklerdir. Pazarı dengelemek, riski paylaĢmak, inovativ iĢ birliği firmaları ile çalıĢmak gibi amaçlar, ürün bakımından heterojen olan firmalardan oluĢtuğu için genellikle yoktur. Endüstri veya merkez firmanın bir zorlaması durumunda nadiren olabilir. Mevcut kültürü tahrip etmelerine rağmen yeni bir kültürel kimlik de geliĢtirmezler. Gelecekteki büyüme orta vadede fabrika ve etkinliklerin baĢka bir yerdeki benzer tesise taĢıması ihtimaline bağlıdır. Aslında bu bölgelerin küme olarak da adlandırılması çok doğru değildir. Kümelenmenin temel koĢullarını sağlamamaktadırlar, yalnızca yığın olarak adlandırılabilirler.

2.8.4. Devlet Ağırlıklı Kümeler

Bölgedeki ağırlıklı kurum devletle bağlantılıdır, kar amacı gütmez. Askeri üsler, askeri fabrikalar, kamu laboratuvarları, üniversite, hapishane iĢletmeleri veya

67

yoğunlaĢmıĢ sayıda devlet daireleri bölgenin ağırlıklı iĢletmesi olabilir. Yerel iĢ yapısı ve davranıĢı özel sektör firmaları tarafından değil, bu kamu ağırlıklı kurumların politikaları doğrultusunda Ģekillenir. Bu tür yapıların bölgesel olarak bazı bağlantıları olmakla beraber uydu sanayi tipiyle bazı ortak özellikleri vardır. ABD‘de en hızlı büyüyen endüstriyel bölgeler performanslarını devlet tesislerinin varlığına veya yeni kurulmasına borçludurlar (Marcusen, 1996). Benzeri örnekler Güney Kore ve Japonya‘da da görülebilir. Ekonominin ölçeği büyük kamu harcamalarına dayanır, kısa dönemli sözleĢmeler yaygındır, istikrar politik değiĢim ve tercihlere bağlıdır. Devlet sermayesi veya üniversite‘de müĢteri ve tedarikçiyle yüksek derecede iĢ birliği yapılabilir. Kurumun taĢınması, küçülmesi veya kapanması bölgedeki firmaları tehdit edebilir. Savunma sanayi gibi sektörlerde uzun dönemli tedarik anlaĢmaları yapılabilir, ancak bu bağlantılar yerel değildir. Elemanlar kamu ve yerel tedarikçiler arasında transfer olur. Üniversite veya ulusal tesislerde yüksek nitelikli iĢ gücü bölge dıĢından gelebilir. Yerli firmalar bu bölgelerde Marshallian ve göbek-ok modeline göre daha az etkilidir. Yerel firmalar teknoloji transferi dıĢındaki üniversiteyle ilgili alanlarda veya lobicilik gibi iĢ servislerinde ortaya çıkar. Firmalar pazar kararlılığı için iĢ birliği yapmaz, ticaret birlikleri zayıftır. Uzun dönemli büyüme beklentisi bölgedeki kamu iĢletmesinin büyüme beklentisine ve yerel firmaların kamu tarafından yönlendirilmelerine bağlıdır. Bu tür kümelerin genel özellikleri, iĢletme büyüklükleri farklı olabilir, dıĢ bağlantılar bölge dıĢı kökenli firmalarda kuvvetli, küme içi ticaret baskın kurum ve tedarikçiler arasında kuvvetli, yüksek oranda emek iç göçü, düĢük oranda dıĢ göçü, anlaĢmalar savunma sanayi dıĢında kısa dönemli, yerel kültürel kimlik bağları geliĢmiĢ, uzmanlaĢmıĢ finans, teknik, büyüme beklentisi kamu politikalarına bağlı, iĢbirlikleri yerel özel sektör firmaları arası düĢük seviyede, güçlü ticaret birlikleri zayıftır.

68

Tablo 2.4. Marcusen‘e Göre Kümelerin Sınıflanması

Kaynak: Marcusen, 1996‘dan faydalanarak yazar tarafından hazırlanmıĢtır.

Marcusen (1996) Küme Tipleri ve Özellikleri

Küme Tipleri Küme Özellikleri

Marshallian Göbek ok Modeli Uydu Sanayi Bölgeleri Devlet Ağırlıklı Kümelenme

1 ĠĢletmelerin büyüklüğü

küçük, yerel birkaç büyük çekirdek firma, tedarikçiler çok sayıda,küçük ve tüm firmalar yerel, çok sayıda küçük tedarikçi hepsi yerel

merkezi baĢka yerde olan büyük iĢletmelerin

Ģubeleri yaygın

kar amacı gütmeyen kamu, askeri üs, üniversite etrafına toplanmıĢ yerel ekonomik birimler farklı boyutta olabilir

2 dıĢ bağlantıları

minimum çekirdek firmanın çok sayıda dıĢ bağlantısı mevcut

Çok kuvvetli dıĢardan yönetilen tedarikçi iĢletmeler ile yüksek derecede iĢbirliği

3 Küme yönetiminin liderlik özelliği

güçlü büyük firma ile tedarikçiler arasında dikey olarak iliĢkiler mevcut

kümelenme dinamiği dıĢardaki ana firmalardan kontrol edilir

Farklılık gösterebilir

4 Ölçek ekonomisine ulaĢma

düĢük göreceli yüksek, genelde düĢük ciro orta seviyeden yükseğe doğru değiĢir göreceli yüksek, yerel iĢletmelerde düĢük ciro oranları

5 Küme içi ticaret

sağlam, önemli

baskın firma ile tedarikçiler arasında sağlam ve önemli

düĢük ve orta seviyeye doğru baskın kurum ile tedarikçiler arasında önemli

ölçekte vardır, fakat diğerleriyle yoktur

6 Anahtar yatırım kararlarının

alındığı yer

yerel yerel alınır küresel olarak yayılır dıĢsal olarak alınır hem içsel hem de dıĢsal olarak

7 Kontrat ve anlaĢmaların yeri,

süresi (lokal, uzun)

yerel, uzun yerel, uzun dönemli yerel tedarikçilerle az sayıda uzun dönemli anlaĢma

baskın kurumla tedarikçi ve müĢteriler arasında

kısa dönemli

8 Küme dıĢı firmalarla iĢbirliği, _bağlantı

düĢük seviyede

Hem yerel hem de dıĢsal olarak yüksek derecede iĢbirliği ve bağlantı

dıĢsal firmalarla özellikle ana firmayla yüksek seviyede iĢbirliği

dıĢardan yönetilen tedarikçi iĢletmeler ile yüksek derecede iĢbirliği

9 Emek piyasasının yönü ve

esnekliği

küme içi, esnek

tedarikçi ve müĢterilerle orta seviyede ve sıklıkta personel değiĢimi daha az esnek ve kümelenmenin içine yönelik

yüksek oranda ve dıĢsal gerçekleĢir, kümede

dikey olarak bütünleĢmiĢ firmalar arasında

orta seviyede ve sıklıkta personel değiĢimi

10 ÇalıĢanların sadakati

kümeye, bölgeye

büyük firmaya, sonra kümeye, daha sonra küçük firmaya

kümeye değil firmaya yönelik büyük enstitüsel firmalar, sonra küme, en sonda küçük firmalar

11 Emek göçü

küme içi yüksek, dıĢarıya düĢük esnek

küme içi yüksek oranda, dıĢarıya düĢük yönetim, uzmanlık,teknik hizmetler seviyesinde içeri ve dıĢarı yüksek oranlı göç, mavi yakalılarda düĢük iç, dıĢ göç

yüksek oranda emek iç göçü, düĢük oranda emek

dıĢ göçü vardır, (firma kapatılmadığı veya kamu

elemanları geri çekmediği sürece)

12 Taklit edilemez yerel

kültürel kimlik bağları

geliĢmiĢ geliĢmiĢ zayıf geliĢmiĢ

13 UzmanlaĢmıĢ finans,teknik uzmanlık,

hizmete ulaĢım

küme yada bölgeden

büyük firmaların hakim olduğu mevcuttur

dıĢsal olarak sağlanır kaynakları yoktur

14 Sabır sermayesi var mı _{ulaĢım yeri}

var, küme, bölge

az miktarda büyük firmalar haricinde var

yoktur yoktur

15 Büyüme ve istihdamın uzun

dönemdeki beklentisi

olumlu endüstri ve baskın firmaların stratejileri üzerine Ģekillenen uzun dönemli büyüme beklentisi

teçhizat ve aktivitelerin farklı yerlere kayma

tehtidi altındadır

merkezi hükümet imkan ve beklentilerine göre

Ģekillenir

Ġtalyan Tipi Kümelenme (Marshallian tipinin yukarıdaki maddelerine ek olarak)

16 MüĢteri ve tedarikçilerle personel

değiĢimi

yüksek oranda,sık

orta seviyede ve sıklıkta yüksek oranda tekrar eden dıĢsal bir değiĢim

vardır yerel değildir

orta seviyede ve sıklıkta

17

Rakip firmalararasında riski paylaĢmak, istikrarı sağlamak ve inovasyonu paylaĢmak için iĢbirliği istikrarı

yüksek derecede

büyük rakip iĢletmeler arasında düĢük derecede iĢbirliği

düĢük derecede iĢbirliği yerel özel sektör firmaları arasında düĢük seviyede iĢbirliği

18 Dizayn ve inovasyon alanında

çalıĢanların oranı

orantısız, az mavi yakalı iĢçilerin orantısız paylarda dağılımı

Ana Ģirketin politikası doğrultusunda genellikle az

profesyonel uzman çalıĢanlar ile büro çalıĢanları arasında orantısız dağılım vardır

19 Güçlü ticaret birlikleri

mevcut eksik yoktur zayıftır

20 Yerel yönetimlerin teĢvik,

düzenleme rolü

Güçlü güçlü güçlü düĢük seviyede

21 Altyapı sağlanmasında yüksek seviyede

kamuya bağlılık

69