MaraĢ Burması Yapım Teknikleri

AraĢtırmalar sonucunda, MaraĢ burmasının il merkezinde iki usta tarafından yapıldığı görülmüĢtür. KahramanmaraĢ‟a özgü geleneksel olarak üretimi devam eden burma bilezik 22 ayar altından elde edilmektedir.

MaraĢ burması; köstek çivilerinin altın teller arasına konup örülmesi ile baĢlayan kendine özgü örgü sistemi olan geleneksel takılar arasındadır. KarĢılıklı duran iki kiĢi tarafından örümü yapılmaktadır. Çivilerin kalınlığı 950 mikron, uzunluğu 14,7 cm‟dir. Burmanın ağırlığı 30 gram ile 200 gram arasında, gramajına göre tellerin kalınlıkları ise 100 mikron ile 260 mikron arasında değiĢmektedir. Bilezik örüldükten sonra uzunluğu genellikle 20 cm olup, gramajına göre eni 1 cm ile 6,5 cm arasında değiĢmektedir. Bileziğin örgü kısmında oluĢan deliklerin düzgün olması için çeĢitli boy ve kalınlıktaki kalıplama demirlerinden yararlanılmaktadır. Bilezik, kalıplandıktan sonra kollu baskı makinalarında astardan kesilen geometrik formdaki kapaklar ile birleĢtirilmektedir. Kapağın boyu 18 mm, eni 14 mm‟dir. Üretilen burmaların kapak ölçüleri standarttır. Bileziğin örgü uçları, yörede “Perde” olarak ifade edilen parçalar ile kapatılmaktadır. Perdenin uzunluğu 18 mm‟dir. Perdeler üzerine 50 mikron inceliğinde 5mm uzunluğunda menteĢeler yerleĢtirilmektedir.

MenteĢeleri kapatmak için üst kapak yapılmaktadır. Üst kapak, astardan kesilen18 mm uzunluğunda 6 mm geniĢliğindedir. Bileziğin kapanması için menteĢelerin içinden geçirilen 3 cm uzunluğunda1,25 gram ağırlığında çivi yapılmaktadır. Kalem atma aĢamasına geçilmeden önce bileziğin parlatılması gerekmektedir. Bilezik parlatma makinasına 15-20 dakika deterjan ve su ile parlatılmaktadır. Geometrik formdaki üst kapak üzerine çeĢitli uçlardaki kalemler ile bitkisel motifine benzeyen bitkisel motifler atılarak bilezik tamamlanmaktadır. MaraĢ burmasına ait bölümler ġekil 45‟de gösterilmektedir.

(b)

ġekil 45: MaraĢ burmasının kısımları a) Önden kapalı görünüĢ (örgü, kapak, çivi, üst kapak), b) arkadan açık görünüĢ (perdeler, menteĢeler, çivi)

2.2.3.1. MaraĢ Burması’nın Tel ve Levha Hazırlanması

MaraĢ burmasında kullanılan teller genellikle külçe ve hurda altının potalarda eritilerek haddelerden istenilen incelikte çekilmesi ile yapılmaktadır (ġekil 46).

ġekil 46: Külçe ve tel altın

Altın, külçe ve hurda olarak potalarda Ģalome yardımı ile 1200 derecede eritilmektedir. Potada eriyen altın, maĢa yardımı ile çubuk haline getirilmek için tel Ģideye dökülmektedir.

Soğuduktan sonra Ģideden alınan altın çubuk, istenilen inceliğe getirilmek için tel silindirden çekilmektedir (ġekil 47). 50 gr‟lık bir burma bilezikte 150 mikron incelikte tel kullanılmaktadır.

ġekil 47: Silindirden çekilen altın tel

MaraĢ burmasında telleri istenilen inceliğe getirmek için, üzerinde geniĢten dara doğru delikleri olan elmas haddelerden yararlanılmaktadır. Elmas haddelerden geçirilen teller yuvarlak görünümlüdür (ġekil 48).

ġekil 48: Elmas haddelerden geçirilen tel

Haddelerden geçirilen tel, haddeleme iĢlemi yapılırken sertleĢmektedir. Tellerde oluĢan sertliği gidermek için teller Ģalome yardımı ile tavlanarak örgünün yapılabilmesi için yumuĢatılmaktadır (ġekil 49).

ġekil 49: Telin tavlanması

YumuĢatılan telden, bir metre uzunluğunda iki adet tel kesilerek MaraĢ burmasının örgüsünün yapımına hazırlanılmaktadır.

2.2.3.2. MaraĢ Burması’nın Örülmesi

MaraĢ burması için hazırlan bir metrelik teller her biri ikiye katlanarak dört adet tel elde edilmektedir (ġekil 50). Her telin uzunluğu 50 cm olmaktadır. Elde edilen 50 cm‟lik dört adet telin katlanan uçları mengeneye sıkıĢtırılarak örme iĢlemine geçilmektedir (ġekil 51).

ġekil 51: Telin mengeneye yerleĢtirilmesi

Örme iĢlemi karĢılıklı duran iki kiĢi tarafından yapılmaktadır (ġekil 52).

ġekil 52: MaraĢ burması ören usta ve çırak

Örme iĢleminin baĢında dört adet tel; öne, karĢıya, sağa ve sola doğru + (artı) Ģeklinde ayrılmaktadır (ġekil 53).

ġekil 53: Mengeneye sıkıĢtırılan teller

KarĢılıklı gelen teller arasına iki adet köstek çivisi (ġekil 54) yerleĢtirilmektedir.

ġekil 54: Köstek çivilerinin teller üzerine konulması ve tellerin bükülmesi

Örme iĢlemini yapan usta, yerleĢtirilen iki adet köstek çivisinin üzerinden önündeki teli karĢıya, karĢısındaki teli önüne gelecek Ģekilde örmeye baĢlamaktadır. OluĢan her burgudan sonra tokmak ile burgunun üzerine birkaç kez vurulmaktadır. Sonra soldaki tel sağa, sağdaki tel öne, öndeki tel sola gelecek Ģekilde tellerin yerleri değiĢtirilir ve araya tekrar aynı yönde iki adet köstek çivisi konarak ikinci sıra örülmeye baĢlanmaktadır (ġekil 55). Örüm sırasında çiviler her sıraya yerleĢtirilmektedir.

ġekil 55: MaraĢ burmasının örülmesi

Bu iĢlem bilezik için istenilen uzunluğa ulaĢılıncaya kadar tekrarlanmaktadır. Bilezik örme iĢlemi tamamlandıktan sonra köstek çivileri örülen altın tellerden çıkarılmaktadır (ġekil 56).

ġekil 56: Çivilerin çıkarılması

Bileziğin örgüsü tamamlandığında tellerin arasına çivi konulan kısımlar yan yana iki sıra halinde delikler (ġekil 57) Ģeklinde ortaya çıkmaktadır.

ġekil 57: KalıplanmamıĢ burma

Çivileri çıkarılan burmanın fazla kısımları kesilmekte (ġekil 58) ve örme iĢlemi tamamlanan parça tavlanmaktadır (ġekil 59).

ġekil 58: Fazla kısımların kesilmesi

ġekil 59: Tavlanan burma

2.2.3.3. MaraĢ Burması’nın Kalıplanması

MaraĢ burması örülmesi sırasında bilezikte eğrilikler meydana gelebilmektedir. Bu eğrilikleri gidermek için örme iĢlemi tamamlandıktan sonra kalıplamaya geçilmektedir.

Örgü parçasının tavlama iĢlemi bittikten sonra tahta tokmak ile bileziğe vurularak düzeltme yapılmakta ve tek tek delikler arasından (ġekil 60 ve ġekil 61) köstek çivileri tekrar yerlerine takılarak kalıplamaya hazırlanmaktadır (ġekil 62).

ġekil 61: Ġkinci sıraya çivilerin takılması.

ġekil 62: Çivileri takılan burma.

Örgü parçasındaki tüm deliklere köstek çivileri takıldıktan sonra (ġekil 63.a) kalıp kütüğü üzerinde (ġekil 63.b) bileziğin ölçüsüne uygun büyüklükte kalıp demirleri köstek çivilerinin arasından (ġekil 63.c) burma kısmı ortada kalacak Ģekilde sağa ve sola birer adet yerleĢtirilmektedir.

(a) (b) (c)

ġekil 63: Kalıplamaya hazırlanan MaraĢ burması a) Çivileri takılan burma (kalıp kütüğü üzerinde), b) kalıp demirleri takılan burma, c) kalıplanmaya hazır burma

Kalıp demirleri iki Ģerit halinde köstek çivilerinin arasından geçirilmektedir (ġekil 63.b). Bileziğin kalıp demirlerinin arasında kalması için köstek çivileri arasına yerleĢtirilen kalıp demirleri (lama demirleri) üzerine yön verme demirine (ġekil 63.b) çekiç ile vurularak kalıp demirlerinin bileziğin örgü bölümünün sıkıĢtırması sağlanmaktadır (ġekil 63.b).

Bilezik kalıp demirleri ile sıkıĢtırıldıktan sonra kalıp kütüğü üzerine yatay bir Ģekilde yerleĢtirilmektedir (ġekil 63.c). Yön verme demiri ve çekiç ile köstek çivilerine tek tek vurulmaktadır. Bu iĢlem bileziğin iki yüzeyinde de uygulanmaktadır (ġekil 64).

ġekil 64: Yön verme demiri ile kalıplanan burma

Kalıplama iĢlemi bittikten sonra sırası ile önce tavlama (ġekil 65) daha sonra aside batırma iĢlemi yapılmaktadır (ġekil 66).

(a) (b)

ġekil 66: Burmanın ağartılması. a) Aside batırma, b) asitten çıkarma

Kalıplanma aĢaması öncesinde ve sonrasında burma ġekil 67‟de gösterilmektedir.

ġekil 67: Kalıpsız (sol) ve kalıplı (sağ) MaraĢ burma örgüsü

2.2.3.4. MaraĢ Burması Kilit Yapımı

Kalıplama iĢlemi tamamlanan burmanın kapak kısmının yapılması için; bileziğin örgüsü istenilen uzunlukta (genellikle ölçü olarak 20 cm alınmaktadır), (ġekil 68) alınıp fazla kısmı makas ile kesilmektedir (ġekil 69).

ġekil 68: Ölçüsü alınan burma

ġekil 69: Fazla kısımları kesilen burma

Burmanın örgüsünün uç kısımlarında yer alan teller, pense veya kargaburun ile açılarak düzeltilmektedir (ġekil 70.a). Dört tel aynı uzunlukta olacak Ģekilde ayarlanıp makas ile kesilmektedir (ġekil 70.b). Örgünün baĢlangıç ve bitim kısımlarını örs ve çekiç ile düzeltilip kapak kısmının yapılması için hazır hale getirilmektedir (ġekil 70.c).

(a) (b) (c)

ġekil 70: Burmanın uç kısımlarının düzeltilmesi a) Pense ile tellerin açılması, b) uç kısmı açılmıĢ bilezik, c) uç kısmının örs ve çekiç ile düzeltilmesi

MaraĢ burmasının kapak kısmının yapımı için artan altın parçaları potada Ģalome yardımı ile eritilip astar Ģidesine dökülmektedir (ġekil 71).

ġekil 71: Astar Ģidesine dökülen altın.

Astar Ģidesin de soğuyan altın, silindirler arasından geçirilerek istenilen incelikte astar oluĢturulmaktadır (ġekil 72). Ġstenilen inceliğin elde edilip edilmediği ise mikrometre ile ölçülerek belirlenmektedir (ġekil 73).

ġekil 72: Silindirden çekilen astar

ġekil 73: Mikrometre ile ölçüm yapma

Astar parçası, baskı makinesine yerleĢtirilmektedir. Kollu baskı makinesinin ağız kısmına yerleĢtirilen astar, baskı makinesinin çalıĢtırılması ile istenilen Ģekil elde edilmektedir (ġekil 74). Yörede, ucu sivri, gövdesi kavisli ve tabanı düz Ģekil de kesilen kapak tüm MaraĢ burma bileziklerde kullanılmaktadır (ġekil 75).

ġekil 74: Baskı makinasında kapakların kesilmesi

ġekil 75: Kapaklar

Bir bilezik için iki adet kapak (ġekil 75) baskı makinasında kesilmektedir. Bu kapak parçaları bileziğin uç kısmında yer alan altın tellerin üzerine kaynak ile birleĢtirilmektedir (ġekil 76).

Kapak parçaları, bileziğin iki ucuna kaynak ile birleĢtirilmektedir. Kaynak yapıldıktan sonra bileziğin uç kısmında fazla kalan yerler kesilerek perde kısmına geçilmektedir.

Perde, bileziğin uç kısımlarındaki telleri kapamak ve menteĢenin kaynak ile birleĢtirildiği yere verilen addır. Astardan kesilerek kapağın ve örgünün bittiği düz kısma kaynak yapılarak birleĢtirilmektedir (ġekil 77).

ġekil 77: Perde yapımı

Çivinin takılabilmesi için önce menteĢenin (yörede bu Ģekilde ifade edilmektedir) yapılması gerekmektedir. MenteĢe altın telden elde edilmektedir. Matkap ucuna takılan sargılık (ġekil 78) ile birlikte tel matkaba sıkıĢtırılıp sargılığa sarılarak helezon Ģekil de kıvrılarak menteĢe elde edilmektedir (ġekil 79).

ġekil 79: MenteĢe yapımı

Elde edilen menteĢe üçe bölünmektedir. Bu menteĢelerden ikisi bileziğin sağ kısımdaki perdenin alt ve üst kenarına (ġekil 80.a), tekli olanı ise sol kısımda yer alan perdenin tam orta kısmına kaynak ile birleĢtirilmektedir (ġekil 80.b).

(a) (b)

ġekil 81: MenteĢeleri takılmıĢ burma MenteĢeleri takılmıĢ burma ġekil 81„de gösterilmektedir.

MenteĢelerin birleĢtirme iĢlemi bittikten sonra bileziğin kapak kısmının arkasına ayar zımbaları ve ustaya ait olduğunu bildiren marka zımbaları çekiç yardımı ile vurulmaktadır (ġekil 82).

ġekil 82: Ayar zımbalarının basılması

Düz haldeki bilezik, burma çukurlama tahtası üzerinde burma çukurlama çubuğu ile yuvarlatılmaktadır (ġekil 83).

ġekil 83: Burmanın çukurlama çubuğu ile yuvarlatılması

Yuvarlatma iĢlemi tamamlandıktan sonra, bileziğin uç kısımları, lama eğe ile eğelenmektedir (ġekil 84). Kapak kısmı kapatılmadan önce kaynak yapılan yerlerin pürüzsüz olması ve istenilen ölçülere getirilmesi için eğeleme iĢlemi yapılmaktadır.

ġekil 84: Burmanın eğelenmesi

MenteĢenin görünmemesi için, bileziğin üst kapak yapımına geçilmektedir. Üst kapak yapımı için astardan parça kesilmektedir (ġekil 85).

ġekil 85: Üst kapak için astar parça kesimi

Kesilen parça, kapak çukurlama demirinde çekiç ve metal çubuk ile yuvarlatılmaktadır (ġekil 86.a). Yuvarlanan parça, ikili menteĢenin olduğu yerin üzerine Ģalome yardımı ile kaynak yapılarak birleĢtirilmektedir (ġekil 86.b). Üst kapağın tamamlanmıĢtır (ġekil 86.c)

(a) (b) (c)

ġekil 86: Üst kapak yapımı, a) Üst kapağın yuvarlatılması, b) üst kapağın birleĢtirilmesi, c) üst kapağın tamamlanmıĢ hali

MaraĢ burmasının kapak kısmı tamamlandıktan sonra bileziğin kapanması için gerekli olan çivi kısmına geçilmektedir.

2.2.3.5. MaraĢ Burması Çivi Yapımı

Astardan 3 cm uzunluğunda parça kesilerek ikiye katlanmaktadır (ġekil 87.a). Katlanan altın tel perde kısmında bulunan menteĢelerin içinden geçirilmekte (ġekil 87.b) ve üst menteĢenin içine Ģeytani yerleĢtirilmektedir (ġekil 87.c). ġeytani, çivinin bilezikten ayrılmasını engellemek için üst menteĢe içine yerleĢtirilen astardan kesilen parçadır.

(a) (b) (c)

ġekil 87: Çivi yapımı. a) Ġkiye katlanan parça, b) menteĢeye takılan çivi, c) Ģeytani MenteĢeye geçirilen çivi için bir parça altın alınır ve yuvarlak Ģekil alması için Ģalome ve çift kullanılmaktadır. Yuvarlak Ģekil verilen altın parçası, güverse olarak adlandırılmaktadır (ġekil 88). Yörede güverse, “geverse” olarak ifade edilmektedir. Güverseye halka takılmaktadır. Bu halka çivinin baĢ kısmında kaynak ile birleĢtirilmektedir. Çivi baĢı takıldıktan sonra sırası ile tavlama ve ağartma iĢlemi yapılmaktadır.

ġekil 88: Çivi baĢına takılan halka ve güverse

2.2.3.6. MaraĢ Burmasının Parlatılması

Kalem atmaya geçilmeden önce bileziğin parlatılması gerekmektedir. Bilezik, içerisinde 10-12 kg çelik küçük bilyelerden oluĢan parlatma makinasına konularak parlatılmaktadır (ġekil 89.a ve ġekil 89.b).

Parlatma makinesi çalıĢırken çelik bilyeler üzerine su ve deterjan eklenmektedir (ġekil 89.c). Parlatma makinasında 15-20 dakika kalan bilezik makinadan alınıp su ile durulanmaktadır (ġekil 89.d).

(a) (b)

(c) (d)

ġekil 89: Parlatma iĢlemi a) Bileziğin parlatma makinasına konulması, b) MaraĢ burmasının çelik bilyeler ile parlatılması, c) parlatma makinesine deterjan ve su konulması, d) bileziğin makineden alınması

Parlatma iĢlemi tamamlandıktan sonra kapak ve üst kapak kısmına, kalemler ile motif atma iĢleme yapılmaktadır (ġekil 90).

ġekil 90: Kapağı ve çivi kısmı tamamlanmıĢ burma

2.2.3.7. MaraĢ Burması Kapak Süslemesi

Kapak kısmında kullanılan motifler, ustanın kendi düĢüncesine göre Ģekillenmektedir. Yörede, MaraĢ burmasında kullanılan motifi “Çam dalı” olarak ifade eden ustalar bulunmaktadır. YaĢayan Anadolu Takıları‟nda (Karlıklı, 2004: 202) ise bu motif “BaĢak motifi” olarak adlandırılmaktadır. Geometrik Ģekildeki kapağın üzerine kalem atma iĢlemi yapılmaktadır.

Bu iĢlem üç farklı kalem ile uygulanmaktadır. Ġlk olarak kapak kenar nakıĢını atmak için tarama kalemi kullanılmaktadır (ġekil 91).

(a) (b)

Bileziğin kilit kısmına en yakın olan tarafından tarama kalemi ile kalem atma iĢlemine baĢlanmaktadır. Kalem, kapağın kenar kısmına, aĢağıdan yukarıya doğru bileğin sağa sola hareketi ile araç kaldırılmadan atılmaktadır. Bu iĢlem kilit kısmının her iki taraftaki kapağa uygulanmaktadır (ġekil 92).

ġekil 92: Tarama kalemi ile kenar süslemelerinin yapımı

El kalemi ile (ġekil 93) geometrik formdaki kapak etrafına keskin olmayan kavisli bir hat çekilmektedir. Bu hattın orta noktasından uzunlamasına bir Ģerit çekilip sağına ve soluna kalemler atılarak, bitkisel motif benzer Ģekilde iĢlenmektedir (ġekil 94). Aynı iĢlem sol taraftaki kapak parçasına da uygulanmaktadır.

(a) (b) ġekil 93: El kalemi

ġekil 94: El kalemi ile bitkisel motifin iĢlenmesi

Üst kapağın orta noktasına tarama kalemi ile iĢaret konmaktadır. Bunun amacı; ileriki aĢamalarda kilit kısmına daha ince uçlu kalemler ile iĢlememin kolaylıkla yapılamasını sağlamaktır. Bu noktalardan üst kapağın üzeri Ģeritler halinde el kalemi ile süslenmektedir. El kalemi ile ustalar tarafından üst kapağa sade süslemeler yapılmaktadır (ġekil 95).

ġekil 95: Burmanın üst kapak süslemeleri

Son olarak bileziğin kapak kısmına, tıraĢ kalemi (ġekil 96) ile oluĢturulan motifin etrafı tek tek iĢlenerek bilezik yapımı tamamlanmaktadır (ġekil 97).

(a) (b)

ġekil 97: TıraĢ kalemi ile motifin etrafının iĢlenmesi

Süslemesi biten bilezik malafalara takılıp tokmak ile dövülmektedir. Bu iĢlemin yapılmasının amacı kalem atma sırasında oluĢabilecek eğriliklerin giderilmesini sağlamak ve bileziğin tam ölçüsünü oluĢturmaktır (ġekil 98).

ġekil 98: Malafaya takılan bileziğin tokmakla dövülmesi Malafadan çıkarılan bilezik güderi ile silinerek tamamlanmaktadır.

MaraĢ burmasının uç kısımlarının kapatılmasında çok fazla olmasa da farklı kapaklar kullanılmaktadır (ġekil 99).

(a) (b)

(c)

ġekil 99: TamamlanmıĢ MaraĢ burması. a) Çam dalı motifli MaraĢ burması, b) topuz baĢlı MaraĢ burması, c) çocuk MaraĢ burması

Yapımı tamamlanan burmalar KahramanmaraĢ kuyumcularının vitrinlerinde yerlerini almaktadır (ġekil 100).