8. BULGULAR, ÖNERİLER VE GENEL SONUÇ
3.2. Malatya Kentinin Tarihi ve Siyasi Yapısı
Bu bölümde; Malatya kentinin tarihi ve siyasi yapısı alt başlıkları ile ele alınmıştır.
3.2.1. Malatya Kentinin Tarihi
Coğrafi konum itibariyle doğal yol üzerinde bulunan Malatya ön tarihinin Paleolitik çağa kadar indiği, Ansır (Buzluk) ve İnderesi bölgesinde bulunan mağaralardan anlaşılmaktadır.
Geç Hitit kent devletlerinden biri olan Malatya’nın tarihini Hitit hiyeroglif kitabelerinden, Asur Krallıklarının yıllıklarından ve Urartu kitabelerinden öğrenmekteyiz. Asur belgelerinde Malatya adı; Milid, Melid, Milidia, Meliddu şeklinde geçmektedir. Urartu kaynaklarında Melitea olarak, Hitit hiyeroglif kitabelerinde ise “Dana başı ve ayağı”, ideogramları ile temsil edilmiştir.
Bizans-Arap mücadelesi sonucunda, İslam egemenliğine geçmiştir. (M.S. 659) Bizans kaynaklarında Melitene şeklinde kullanılan Malatya kent adı, Araplar tarafından, şekline yakın bir kullanım ile “Malatiyye” adıyla anılmaya başlanmıştır.
Osmanlılar döneminde aynı adla anılan kentte, 1838 yılında Osmanlı ordusu ikamet ederek kışlamıştır. Yöre insanı Aspuzu bağları olarak bilinen yazlığa göç etmiş, oraya yerleşerek bugünkü kenti oluşturmuşlardır. Malatya, günümüze çağdaş bir yapılanma ile gelirken asıl tarih çekirdeğini oluşturan Battalgazi (Eski Malatya), bugün turistik bir ilçe olarak varlığını sürdürmektedir. Bu bilgilere göre Malatya, isim olarak fazla bir değişikliğe uğramadan günümüze kadar gelmiştir.
Malatya, (M.Ö. 667–631) Medler’in eline geçmiştir. Med devleti, askeri güce dayanan askeri bir devletti. İstila ettigi bölgelerde kalıcı bir yönetim sağlayamıyordu. İran'ın güneybatı yaylalarında yaşayan Perslerin Ahamenis soyundan gelen II. Kiros, Med yönetiminin içine düştüğü çelişkilerden yararlanmaya kalkıştı. Med Kralı Astiyag'ın (M.Ö. 584–550) ordularını bozguna uğrattı. Kısa sürede Kızılırmak Nehrinin
doğu kıyısına kadar bütün Anadolu'ya egemen oldu. Böylece Malatya yöreleri de Perslerin eline geçti (Yurt Ansiklopedisi Cilt 7, 5413).
M.Ö. 4. Yüzyılda Makedonya Kralı İskender’in Anadolu’yu ele geçirmesinden sonra Helenistik dönem, Pontus Kralı Mitridates Evpator’un (M.Ö.120-63), Pompeius komutasındaki Roma ordusuna yenilmesinden sonra bölge, merkezi Kelkit ırmağı kıyısındaki Kabira olan Roma yönetiminde kalmıştır.
Bizanslılar ve müslüman Araplar arasında el değiştiren Malatya, halife Ömer zamanından itibaren halifelerin ülkesi ve Bizans toprakları birinden ayıran bölgeye ‘Avasım’ adı verilmiştir. İslam coğrafyacılarından İbn-i Haykal’ın deyişine göre bu Avasım kentlerinin (sınır, uç bölgelerin) en bakımlısı ve büyüğü Malatya’dır. Malatya’nın yersel önem bakımından yolların kavşağında bulunması, önemli dağ geçitlerinde bulunması, İslam devletlerinin bu kente özel önem vermelerine neden olmuştur. Anadolu'da Fırat'ın doğu kısmı Müslümanların ilk saldırısı sırasında ele geçirilmiştir. Emeviler devrinde de bu süreç tamamlanarak Anadolu'nun güney bölümü olan Adana, Ceyhan ile Fırat arasındaki topraklar Müslümanların denetimine geçmiştir. Adana bölgesinin merkezi Tarsus, Fırat bölgesinin merkezi Malatya olmak üzere iki sınır valiliği kurulmuştur (Ağaldağ, 1988, 40).
Anadolu’nun tamamen Türkleşmesine kadar Malatya; Bizans ve Araplar arasında paylaşılamayan bir merkez konumundadır. VII. yüzyıldan itibaren sürekli Arap akıncılarının saldırısına uğramıştır. Bu Bizans döneminin sonu olan 1071’e kadar devam etmiş, 1071’de Selçuklu buyruğuna giren kent, 1318 tarihinde sona eren Anadolu Selçuklu Devleti yıkılana kadar da bu yapısını sürdürmüştür. Beylikler dönemi çeşitli yönetimler altına giren Malatya 1515 yılından itibaren Osmanlı egemenliğinde yaşamıştır.
Kurtuluş Savaşı döneminde, yabancı işgaline uğramayan kentlerden biri olan Malatya, Cumhuriyetin ilk yılları ile birlikte (20 Nisan 1924 Anayasası 89. maddesi) il durumuna getirilerek, belediyesi de o yıllarda kurulmuştur. O zamandan günümüze her geçen gün biraz daha gelişerek bugünkü durumuna gelen Malatya, Doğu-Batı arasındaki
geçiş köprüsü konumuyla bölgede bir sanayi ve ticaret merkezi durumuna gelmiştir (www.malatya.bel.tr).
3.2.2. Malatya Kentinin Siyasi Yapısı
Bu bölümde; Malatya il geneli ve Malatya kenti ölçeğinde siyasi yapısı alt başlıkları ile ele alınmıştır.
3.2.2.1. Malatya Kentinin Yönetim Yapısı
Malatya ilinin yönetimsel yapısını incelediğimizde, Cumhuriyete kadar farklı dönemlerde Elazığ, Kahramanmaraş, Diyarbakır gibi eyalet ve illere bağlı sancak veya liva olarak sürdüğünü, 1909-1915’li yıllardaki il olma girişimlerinin de Cumhuriyetin ilanına kadar beklemek zorunda kaldığını görmekteyiz (Yakar ve diğerleri, 2004, 37).
Çizelge 4: Kentin Bugünkü Yönetsel Yapısı
İlçe Bucak Sayısı Belediye Sayısı Sayısı Köy Mezra-Oba Sayısı Mahalle Sayısı
Merkez 1 10 43 73 118 Akçadağ 2 4 70 158 13 Arapkir 1 1 42 31 21 Arguvan 1 1 46 72 4 Battalgazi - 3 12 21 16 Darende 1 7 44 20 45 Doğanşehir 1 7 29 62 20 Doğanyol - 2 13 24 4 Hekimhan 2 6 50 58 30 Kale - 1 19 40 9 Kuluncak - 2 20 20 11 Pütürge 1 3 62 148 15 Yazıhan - 3 27 59 7 Yeşilyurt - 4 20 39 13 Toplam 10 54 497 825 326
20 Nisan 1924 tarihinde il olan Malatya’nın bu yıllarda sınırları daha geniş olmasına rağmen 1934 yılında Kemaliye ilçesinin, 1954 yılında ise Adıyaman, Kâhta ve Besni’nin Malatya’dan ayrılmasıyla il sınırı bugünkü durumunu almıştır.
Malatya merkez ilçe ile 14 ilçe, 10 bucak, 54 belediye (biri merkez, 13’ü ilçe ve 40’ı kasaba belediyesi, 497 köy, 825 mezra-oba ve 326 mahalle bulunmaktadır.
3.2.2.2. Malatya Kentinde Nüfus
Türkiye'de 1927 yılında 63 il bulunurken, ülke nüfusu 13.48.270, Malatya ilinin nüfusu ise 305.785 olarak belirlenmiştir. Malatya ili bu nüfus ile nüfus büyüklüğü bulunan 63 il arasında 10. sırada yer almış ve kilometrekareye düşen kişi sayısı ise 19 kişi düzeyinde belirlenmiştir. 2000 yılına gelindiğinde ülkemizin nüfusu 67.803.927’e, Malatya nüfusu 853.658’e ulaşmıştır. 2000 yılında Malatya bu nüfus büyüklüğü ile 81 il arasında 24. sıraya gerilemiş olup, nüfus yoğunluğu ise kilometre kareye 72 kişi düzeyinde belirlenmiştir.
Çizelge 5: Kentin Osmanlı Son Dönemi Nüfus Yapısı
Hane ve Mahalle Nüfus-u Zükür (Erkek Nüfus) Mevcut Kurai Mahalle Hane Müslim Müslim Yekun Gayri Merkez (Nefs-i) Kaza Malatya - 44 2967 3025 5883 8908 İzolu Nahiyesi 10 - 359 - 1253 1253 Balyan Nahiyesi 11 - 387 - 1281 1281 Cubaş Nahiyesi 66 - 2417 - 8043 8043
Toplam (Yekun-i) Kaza Malatya 87 44 6130 3025 16460 19485
Kaynak: Adnan IŞIK “Malatya 1830-1919” Aktaran: Yakar ve diğerleri, 2004, 37 Not: Kadın nüfusu sayımda değerlendirmeye alınmamıştır
1927 yılında Malatya ilinde % 15.2 olan kentte yaşayan nüfusun payı sürekli artış göstererek 2000 yılında % 58.5 düzeyine çıkmıştır. Ancak Malatya’ da kentte yaşayan nüfusun toplam nüfusa oranı, ülke ortalamasına göre daha yavaş artmıştır. 1990
yılına kadar köy nüfusu fazla iken, hızlı kalkınma ve kentleşmenin de etkisi ile ilk kez 1990 yılında kent nüfusu köy nüfusunu geçmiştir (Yakar ve diğerleri, 2004, 37).
Çizelge 6: Nüfus Artış Hızı Malatya-Türkiye
Kaynak: DİE, Aktaran: Yakar ve diğerleri, 2004, 83
DİE tarafından 1995–2000 dönemi temel alınarak yapılan belirlemelere göre Malatya’nın aldığı göç 49.192 kişi; verdiği göç 66.015 kişi olup, verilen göç ise 16.823 kişi düzeyindedir. Bu dönemde göç hızı ise % 0.215 düzeyinde gerçekleşmiştir. 1990– 1995 dönemindeki % 0.54 olan göç hızı göz önüne alınırsa ilden verilen göç hızında yavaşlama eğilimi görülmektedir.
Çizelge 7: Nüfus Yapısı, Merkez İlçe, 2000
Merkez İlçe Toplam Nüfusu 457.566 Kent Nüfusu 381.081 Köy Nüfusu 76.485
Yıllık Nüfus Artış Hızı (Binde)
Kent 34.3
Köy 24.61
Toplam 32.61
Merkez İlçenin Yüzölçümü ve Nüfus Yoğunluğu
Merkez İlçe Yüzölçümü (Km2) 968 Nüfus Yoğunluğu (Kişi/ Km2) 473 Kaynak: Yakar ve diğerleri, 2004, 40 0 5 10 15 20 25 30 1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 Yıllar N ü fu s A rı ş H ız ı ( B in d e)
1935 yılı değerleri ile Malatya kentindeki nüfusun % 96.7'si bu kentte doğmuştur. Geçen zaman içerisinde kentin sosyo ekonomik yapısındaki değişikliğe bağlı olarak göç alması ve vermesi nedeni ile bu oran 1945 yılından sonra sürekli ve yavaş bir azalma göstermiştir. 2000 yılına gelindiğinde ise Malatya nüfusunun % 85.3'ü bu kentte doğan kişilerden oluşmaktadır (Yakar ve diğerleri, 2004, 37).
Çizelge 8: Nüfusun Doğdukları Yere Göre Durumu
Kahramanmaraş, 0.5% Sivas, 0.6% Yurt Dışı, 0.2% Diğer İller, 5.2% Adana, 0.4% Adıyaman, 4.0% Ankara, 0.4% Bingöl, 0.4% Elazığ, 2.5% İstanbul, 0.5% Malatya, 85.3% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% 80.0% 90.0% İller 1
Kaynak: DİE, Aktaran: Yakar ve diğerleri, 2004, 95
Bunun yanında Çizelge 8’de görüldüğü üzere Malatya’ya çevre kesimden de büyük bir göç olduğu söylenebilir.