2.9 Taşra Örgütlenmesi
2.9.2 Mahalleler
Osmanlı şehrinde bir arada yaşayan insanların yer aldığı bölümlere mahalle denilmektedir. Mahalle, birbirini tanıyan insanlardan oluşan ve birbirlerinden herşekilde sorumlu olan insanların örgütlenmesidir. Mahallede yaşayanlar aynı dine inanmakta ve genel olarak birlikte ibadet etmektedirler.120
Osmanlı şehirlerinde genellikle Müslümanlar ve gayrimüslimler aynı mahallede oturmazlardı. Ayrıca bazı meslek mensupları kendi mesleklerinin adlarıyla anılan mahallelerde topluca yaşarlardı. Örneğin debbağların birlikte yaşadığı mahallenin adı Debbağlar Mahallesi’dir.121
Mahallede aynı din veya etnik kökene sahip insanlar birlikte yaşarlardı. Ancak farklı inançtan ve etnik yapıdan olan insanlarınnadiren de olsa aynı mahallede yaşadıkları görülür.122
Şehrin bir parçası olan mahalle, ailenin kendi üyelerinden sonra sokakta ilk karşılaştığı ve kapı komşusu diyebileceğimiz kimselerin yaşadığı mekândır. Mahallede toplumun ortak kullandığı cami, mescit, han, çeşme ve insanların ekonomik faaliyetlerini gerçekleştirdiği çarşı, pazar gibi yapılar ya da birimler bulunmaktadır.123
Mahallelerin hepsinde birer imam bulunmaktadır. Sosyal kontrol mekanizmasında denetleme fonksiyonunu yerine getiren imamlar, kadıyla iş birliği içinde çalışan kişilerin başında gelmektedirler.124 İmamın mahallede yaşayan kişiler hakkındaki kanaati şehrin kadısı tarafından davaları görülürken dikkate alınmaktadır. İmamı bu anlamda toplumsal, ahlaki normların bir bakıma denetleyicisi ve mahkeme ile işbirliği halinde çalışan devlet görevlisi olarak nitelendirmek mümkündür.125
120 Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahalle’nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S. 4 (1984), s. 69.
121 Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahalle”, s. 70.
122 Fırat Yaşa, “Mahalle ve Konut Tipolojisi Açısından Bahçesaray (1650-1675)”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD), S. 39 (2018), s. 394.
123Çetin, “Mahalleden İhraç Kararları”, s. 43. 124 Yaşa, “Bahçesaray (1650 – 1675)”, s. 61.
125 Nuri Kavak, “Kırım Tatarları’nda Mahalle Kültürü”, Bilig Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 55 (2010), s. 94; Kemal Beydilli, “Osmanlı Devleti’nde İmamlık”, DİA, C. 22 (2000), s. 181.
Daha önceden bahsedildiği gibi Kırım Hanlığı idari yapılanmasında şehirlerin yapısı köy, mahalle, nahiye, kaza şeklindedir. Mahallenin örgütlenmesi bağımsız bir yapı olarak algılanmamalıdır. Mahalle önce kent yönetimine yani şehre bağlı bir parça, daha sonra ise Osmanlı ülkesine bağlı bir bölümdür.126 Bu şekliyle mahalle yönetimsel zincirin son halkasıdır.
Aynı mahallede yaşayan insanların mahalle içinde meydana gelen her türlü rahatsız edici davranışa karşı da kayıtsız kalmayarak müdahale etmeleri gerekmektedir. Mahallenin herhangi bir ferdi yanlış bir tutum sergilediğinde, diğer mahalle sakinleri tarafından uyarılması veya adli merciinin önüne çıkarılması bir komşuluk görevidir.127 Ancak bu durumu, isteğe bırakılan bir görev şeklinde algılamak doğru değildir. Çünkü mahallede herhangi bir suç işlendiğinde, orada yaşayan insanlardan suçlunun bulunması istenmektedir. Suç işlenir ve yapanı belirlenemezse, bu durumda mahalle sakinleri sorumlu tutulmaktadır. Herkesin birbirini tanıması ve birbirlerinin hareketlerinden sorumlu tutulmasının iki amacı vardır. Birincisi vergi yükümlülerini belirleyerek vergileri eksiksiz toplamaktır. Bunun içinde yaşayan insanların sayı olarak tam tespiti gerekmektedir. İkincisi ise merkezi otoritenin ve genel güvenliğin gerçekleştirilmesidir. Bu şekilde mahalle şehrin temel yönetim birimi haline getirilmiştir.128
Mahallede toplumsal merkez cami veya mesciddir. Özellikle akşam ve yatsı namazlarına mahalledeki tüm erkekler katılmaktadır. Mahalleli, belgelerde genellikle cemaat olarak anılmaktadır. Bu nedenle cemaatin başında bulunan imam mahallenin temsilcisi durumundadır. Camiye sürekli gelme mahalleli için, komşularının gözünde kendisinin tanınır ve güvenilir olmasının ölçütüdür. Güvenilir olmak mahallelinin sizi iyi bilmesi yani kötülüğünüzün olmamasından emin olmasıdır. Dolayısıyla erken modern dönem Osmanlı toplumunda, mahallede yaşayan insanların zihninde bıraktığınız izlenim önemlidir. Bu durumun en somut hali ise cemaat ile namaz kılmaktır. Kişi herhangi bir olayla karşılaşarak mahkemeye gittiğinde, kadı görgü
126Hülya Taş, “Osmanlı Şehrinde “Mahallelinin” Ortak Sorumluluğu Nasıl Değerlendirilir”, Türk Tarih Kongresi (2010), s. 610.
127Kavak, “Kırım Tatarları’nda Mahalle Kültürü”, s. 96. 128Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahalle”, s. 70.
tanıklarının sözlerini değerlendirirken ayrıca sanığın mahallesinde nasıl tanındığını da araştırmaktadır.
Osmanlı mahallelerinde görülen kurumlardan birisi de “avarız akçası vakfı”dır. Bu kurum, aslında mahallede yaşayanların ortak karşılaması gereken giderlerin toplanması için oluşturulan fondur. Mahallenin ortak giderleri cami, mescid, sıbyan mektebi, çeşme gibi yapılarının onarılması ile buraların mum, kandil gibi ihtiyaçlarının sağlanması ve imam, müezzin, muallim gibi görevlilerin ücretlerinin ödenmesi şeklinde sıralanabilir.129
Avarız akçası vakfında toplanan paralar mahalledeki ihtiyaç sahiplerine borç olarak verilerek toplumsal yardımlaşma da sağlanmıştır. Avarız vakıfları bir anlamda kredi kurumu vazifesi yapmaktadır. Mahalledeki ihtiyaç sahipleri en çok % 15 oranında faizle avarız vakfından borç para almışlar ve hem kendi ihtiyaçlarını karşılamış hem de vakfın gelir kaynağı olmuşlardır. Ortak harcamalar için gereken para, mahallede bulunan bina sayısına göre bölünerek toplanmaktadır. Avarız vergisi başlangıçta olağanüstü durum vergisi iken sürekli alınan vergi haline gelince, mahalleli de avarız vakfını kurarak burada toplanan paralarla vergilerini ödeme yoluna gitmişlerdir.130
Bahçesaray’da bulunan mahallelerde evler en fazla üç odalıdır. Ahır, kiler, aşhane, helâ, hamam gibi yapılar evin dışında, mahzenler ise genelde konutun ya altında ya da diğer yapılarla birlikte evin dışında bulunmaktadır. Mahallelerde ahşap evler daha fazladır. Dükkânlar ve vakıflara ait yapılar kiraya verilirken evler kiraya verilmemektedir. Mahallede yaşayan aileler sahip oldukları kölelerle bazen aynı evde yaşamak yerine onları barındıracakları yapıları da inşa etmişlerdir. Ancak Bahçesaray şehrinde bu yapıların az sayıda olduğu ve köle sahiplerinin, evlerinde yaşadığı bilinmektedir.131
1683-1684 yılları arasında incelenen 25 ve 26 numaralı defterlerde tespit edilen mahallelerin isimleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
129 Ergenç,“Osmanlı Şehrindeki Mahalle”, s. 78. 130Ergenç, “Osmanlı Şehrindeki Mahalle”, s. 75-76.
131Fırat Yaşa, “Desperation, Hopelessness, and Suicide: An Intial Consideration of Self-Murder by Slaves in Seventeenth-Century Crimean Society”, Turkish Historical Review, S.9 (2018), s. 201.
Tablo 2
Kırım’da Bulunan Mahalleler
Cami´-i Kebîr Mahallesi Hacı İsmâil Mahallesi Hacı Şaban Mahallesi Nakîb Efendi Mahallesi Terzi Ali Mahallesi Hacı Şah Murad Mahallesi Şeyh Receb Efendi Mahallesi Şor (Şor Camii) Mahallesi Karaağaç Mahallesi Ali Efendi Mahallesi Sâdık Efendi Mahallesi Hacı Hasangeldi Mahallesi Hacı Bünyad Mahallesi Acem Mahallesi Çingâne Mahallesi
Çeşme Mahallesi Çorum Mahallesi Kenise Mahallesi Hacı Arslan Mahallesi Hacı Esengeldi Mahallesi Hacı Salih Mahallesi Hacı Kara Ali Mahallesi Seyyid Hasan Mahallesi Tarhanlı Mahallesi Rum Mahallesi Şah Murad Efendi Hacı Ali Bey Mahallesi Hacı Ese Mahallesi Ali Dede Mahallesi Molla Ali Mahallesi Hüseyin Bölükbaşı Mahallesi Şehreküstü Mahallesi Abdallar Mahallesi Debbağlar Mahallesi Ermeni Mahallesi
Tablo 2, 25 ve 26 numaralı Kırım Kadıasker defterleri kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.
Kırım’da mahallelerin bazılarının ismini Cami´-i Kebîr Mahallesi, Şor (Şor Camii) Mahallesi gibi cami ya da mescitlerden aldıkları görülmüştür. Bazı mahalle isimlerinde ise şehrin ileri gelenlerinin adları bulunmaktadır. Anılan kişilerin sahip oldukları statü ve taşıdıkları unvan, durumu açıkça ortaya koymaktadır. MahallelereSarraç, kâtib, terzi, humbaracı, bölükbaşı gibi meslekleriyle anılan kişilerin adları verilmektedir.132Bazen de etnik kimliğe vurgu yapılarak Rum Mahallesi, Acem Mahallesi, Çingene Mahallesi gibi mahalle isimlerinin bulunduğu görülmüştür.