Madencilik Sektöründe Çalışmayan Kısım Gider ve Zararları

Tek Düzen Hesap Planı (TDHP)'nda Gelir Tablosu hesapları içinde bulunmasına rağmen üretim maliyetlerinde düzeltme etikisi yaratmakta olan bir hesap olarak tanımlanabilecek "680 Çalışmayan Kısım Gider ve ZararlarıHesabı (-)", üretim giderleriyle birebir ilişkisi olması bakımından işletmelerin maliyet sistemlerinin oluşturulmasında önem arz eden bir hesap olma özelliği taşımaktadır183

.

180_{TFRS Yorum 20 Açık İşletme Madeninin Üretim Aşamasındaki Dekapaj Maliyetleri,}

www.kgk.gov.tr, Erişim Tarihi: 01.03.2017, p. 14-15-16.

181_{Buyruk, A. N., Muhasebe Standartlarına Göre Maden Kaynaklarının Araştırılması,}

Değerlendirilmesi, Dekapaj İşlemleri ve Muhasebeleştirilmesi, The Journal of Academic Social Science Studies, http://www.jasstudies.com, Volume 6 Issue 3, p. 77-90, March 2013, s.81. Erişim Tarihi: 25.10.2015.

182_{A.g.m., s.83}

183_{Uygun, R., Maden İşletmelerinde Çalışmayan Kısım Gider veZararları Hesabının Kullanımı,}

https://kokerymm.com/makaleler/maden-isletmelerinde-calismayan-kisim-gider-ve-zararlari- hesabinin-kullanimi/30, 11.12.2015, Erişim Tarihi: 16.08.2019.

108

1 sıra nolu Muhasebe Sistemi Uygulamaları Genel Tebliği (MSUGT)'nde, 680 hesabınniteliği “üretimle ilgili giderlerden çalışılmayan döneme ve çalışmayan kısımlara ait giderleri içerir" şeklinde tanımlanmıştır184

.

İşletmelerin çalışılmayan süreleri üretim dönemlerinde herhangi bir şekilde meydana gelebilmektedir. Piyasadaki mal taleplerinin düşüşü veya olmayışı sebebiyle tam kapasite ile çalışılamaması, finansal darboğazlar, uluslararası piyasalardaki metal- maden fiyatlarındaki düşüşler/döviz kuru dalgalanmaları nedenleriyle işletmelerin personellerini ücretli/ücretsiz izinlere göndermesi, hammadde tedarikinde yaşanabilecek zamansal problemler gibi örnekler işletmelerin tam kapasite ile çalışma sürekliliğinin bozulmasına neden olabilmektedir185

.

Üretilmekte olan mamul maliyetinin doğru ve gerçek ile en uygun biçimde tesbiti amacıyla, işletmeler bünyelerindeki çalışılmayan boş süreleri irdelemeli, üretim maliyetleri ile direkt olarak ilgili olan çalışılmayan dönem ve kısımlara ait denk gelen giderlerin "730 Genel Üretim Giderleri Hesabı" ve "680 Çalışılmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabı" arasındaki ilişkileri tesbit ederek üretim gideri mi dönem gideri mi olduğunu belirlemelidir.

İşletmelerin üretim süreçlerinde oluşabilecek boş zamanlar/çalışılmayan süreler; üretimle ilgili süreç içerisinde doğal bir sonuç ile oluşan ve doğal bir sonuç ile oluşmayan boş zamanlar/çalışılmayan süreler olarak iki şekilde ele alınabilmektedir. Üretimle ilgili süreç içerisinde doğal bir sonuç ile yöneticilerin kontrolü altında oluşmakta olan boş zamanlar/çalışılmayan süreler, "730 Genel Üretim Giderleri Hesabı"nda izlenmektedir. Üretim döneminin sağlıklı bir biçimde ilerleyebilmesi için makine-teçhizatların yılın belirli zaman/larlarında işletmenin kapatılarak bakıma alınması bu doğal sonuca örnek olarak verilebilir. Bir diğer taraftan, yukarıdaki gibi doğal bir sonuca dayanmayan, yöneticilerin kontrolü altında olmadan oluşmakta olan boş zamanlar/çalışılmayan süreler, "680 Çalışılmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabı"nda izlenmektedir186

. 184

https://www.gib.gov.tr/fileadmin/mevzuatek/eski/muhsisteb1ekmuh5c.htm Erişim Tarihi:

17.08.2019

185

Y., Süleyman ve S., T.; “ İşletmelerde Çalışılmayan, Çalışmayan Sürelere İsabet Eden Maliye Giderleri ve Muhasebeleştirilmesi", Yaklaşım Dergisi, Sayı:86, Şubat 2000, s.19-27 Aktaran: Uygun, R., Maden İşletmelerinde Çalışmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabının Kullanımı, https://kokerymm.com/makaleler/maden-isletmelerinde-calismayan-kisim-gider-ve-zararlari-

hesabinin-kullanimi/30, 11.12.2015, Erişim Tarihi: 16.08.2019.

109

Madencilik sektöründe böylesi boş zamanlarla sık sık karşılaşılabilmektedir. Madencilik işletmelerinde kış mevsiminde ocak yollarının çığ düşmesi sonucu kullanılamaz hale gelmesi, ocaklara su basmasıyla üretim yapılamaz halde olması gibi durumlar doğal olmayan boş zamanlar/çalışılmayan sürelere örnek olarak verilebilmektedir. Açık ocak (yerüstü) işletmelerde kış aylarında mevsimsel şartlar nedeniyle üretimin yapılamayacak olması, yapısal ve öngörülür bir durum olduğu için, doğal sonuç olarak değerlendirilerek, bahsi geçen süreler ile ilgili gider kalemleri, dönem içersindeki üretim giderleri içerisindeki bir payı oluşturmakta, bu pay tüm yıla paylaştırılarak maden maliyetine yüklenmektedir187.

Normal koşullarda, kapalı ocak (yeraltı) maden işletmelerinde kış aylarında da üretim yapılabilmektedir. Açık (yerüstü) ocak maden işletmelerinin tersine, yeraltı maden işletmelerinde kışın üretim yapılamaması doğal, yapısal bir durum değildir. Fakat, kırsal/dağlık alanlarda bulunan ve altyapı eksiklikleri gibi nedenlerle bu tarz üretim yapan işletmelerin ocak yollarının çığ-heyelan nedeniyle kapanması veyahut ocak içlerinde sel-su baskını gibi durumların oluşmasıyla meydana gelebilecek boş zamanlar/çalışılmayan sürelerinüretim maliyetlerinden ayrıştırılarak çalışılmayan kısım gider ve zararları hesabında dönemin gider kalemleri yoluyla izlenerek sonuç hesaplarına aktarımı gerekmektedir188

.

MSUGT, çalışmanın durdurulması halinde oluşacak giderlerin yanında, normal kapasite altı üretim nedeniyle atıl kapasite olabilecek üretim giderlerinin de ayrıştırılarak çalışılmayan kısım gider zararlarında dönem gideri olarak izlenmesini gerektirmektedir. TFRS'ye uygun raporlama işlemleri yapıldığında ise, boş/atıl kapasiteye ait giderlerin satışların maliyetinin alt kısmında ayrıca sınıflandırılarak raporlandırılması gerektiği belirtilmektedir. Atıl kapasite için verilebilecek örnekler başında, madencilik işletmelerinde, fiilen üretilecek cevherde karşılığı olmadan, yapılan sözleşmeler gereği ödenmek durumunda olunan rödovans bedelleri verilebilmektedir189.

Boş zamanlar/çalışılmayan sürelerin üretim maliyet kalemleri ile değil dönem gideri olarak izlenmesi, işletmelerin, doğru bir üretim maliyet hesaplamasının yapılmasını

187_{Uygun, R., Maden İşletmelerinde Çalışmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabının Kullanımı,}

https://kokerymm.com/makaleler/maden-isletmelerinde-calismayan-kisim-gider-ve-zararlari- hesabinin-kullanimi/30, 11.12.2015, Erişim Tarihi: 16.08.2019.

188_A.g.m.

189

110

sağlamakta, dönem sonlarındaki vergi matrahının da gerçeğe en yakın şekilde tesbit edilmesine, mali kârlarını doğru hesaplamalarına katkı sunmaktadır. Şayet üç aylık geçici vergi dönemlerinde en az bir kere yapılması gereken üretimin maliyetlendirilmesi çalışmalarında bu şekilde bir muhasebeleştirme işlemi yapılmaz ise, envanterlerindeki stok durumları kadar vergisel matrah yanlış olarak tesbit edilmiş olacak, stok maliyetlerinde bu süreler stoklar satılana kadar kâr/zarara bir etkide bulunamayacaktır190.

TMS/TFRS'ye göre yapılan raporlamada ise, "TMS 2 Stoklar" standardının 13 ve 38. paragrafları gereği değerleme ve sınıflandırma yapılmalıdır. TMS 2'nin "Dönüştürme Maliyetleri" başlıklı 13. paragrafında, düşük/atıl kapasite nedeniyle dağıtılamayan giderlerin, dönem giderleri hesaplarına kaydedilerek sonuç hesaplarına aktarılması gerektiği, böylece stoklarla ilgili maliyetleme çalışmalarının yüksek maliyetten yapılmamış olacağı belirtilmektedir. TMS 2'nin "Raporlanacak Bilgiler" başlıklı 38. pargrafında ise, “Dönem içinde gider olarak finansal tablolara yansıtılan stokların tutarı, satılmış olan stokların ölçümüne daha önce dâhil edilmiş maliyetlerden, dağıtılmamış genelüretim giderlerinden ve normalin üstünde gerçekleşen üretim maliyetlerinden oluşur. İşletmeye özgü durumlar; dağıtım maliyetleri gibi diğer tutarların da, dönem içinde gider olarak finansal tablolara yansıtılan stokların tutarına dâhil edilmesini gerektirebilir."191

denilmektedir.

MSUGT'a göre "680 Çalışılmayan Kısım Gider ve Zararları Hesabı (-)" hesabında muhasebeleştirilerek izlenip sonuç hesaplarına intikal ettirilen giderlerden "atıl/boş kapasite"ye ait olanların, TMS/TFRS raporlama usulleri gereği satışların maliyetinin alt kısmında sınıflandırılıp raporlaştırılması gerekmektedir192

.