Müzelerin Yönetsel DavranıĢları

Müzelerin kurumsal yapıları farklı olabilir. Özel ve kâr amaçlı, özel ama kâr amacı gütmeyen veya devlet kurumları Ģeklinde olabilir. Avrupa ve Amerika‟da genelde müzeler kâr amacı gütmeyen kurumlar Ģeklindedir. Türkiye‟de de durum böyledir. 189 adet devlet müzesi (KTB‟ye bağlı) ve 157 adet özel müze vardır.

Kâr amacı gütmeyen kurumların kuruluĢ amacı kamusal mal ve hizmet arzının yetersiz olduğu durumlarda talebi karĢılamaktır. Müzeler de eğitim dâhil yaydıkları olumlu dıĢsallıkla yarı kamusal mal olduklarından kâr amacı gütmemeleri doğaldır.

82

Müze yönetimi kendi refahını maksimuma ulaĢtırmayı hedeflerken belli kısıtlar içersinde hareket etmek zorundadır. Müzelere sağlanan fonlar, bürokrasi, kanuni düzenlemeler, sendikalar vesaire müze yönetiminin hareket alanını kısıtlar. Özellikle müzelere sağlanan fonların kaynak yapısı müze yönetimin davranıĢını belirleyen çok önemli bir etkendir.

Azalan devlet desteği ve yükselen maliyetler müzeleri farklı kaynak arayıĢına itmiĢtir. Tüketim toplumunun getirdiği yaĢam biçimleri, hareketlilik müzeleri daha dinamik bir yapıya doğru zorlamıĢtır. Müze binalarının önündeki panolar, sponsorlar, geçici sergiler müzelerin tüketim toplumuna ne kadar yaklaĢtığını gösterir. Kentlerin ünlenebilmesi yerel müzelerin çekiciliğine bağlı bir hale geldiği söylenebilir.

Müze yönetimleri ek kaynak yaratma amacı ile turizm sektörü ile ortak çalıĢmanın yollarını aramaya baĢlamıĢlardır. Kanada‟nın Montreal kentinde, 26 adet müzeyi kapsayan bir anket çalıĢmasında müze ziyaretçilerinin % 40-60% turist olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır (Tufts, Milne 1999:621). Ülkeyi ziyarete gelen turist grupları en önemli hedef kitle haline gelmiĢtir. Birçok müze yönetimi turistleri hedeflerken Türkiye‟de müze yönetimlerinin bu konuda çabaları yetersiz kalmaktadır.

Türkiye‟ye gelen turistlerin müzeleri ziyaret etme oranları çok düĢüktür (bkz Tablo 15). Kültür turistlerinin özelliklerini keĢfetme amaçlı yapılan araĢtırmalarda kültür ziyaretinde bulunan turistlerin diğer turistlere göre daha yüksek gelir ve eğitim düzeyine sahip olan ve daha fazla para harcayan kiĢiler oldukları bulunmuĢtur (Confer ve Pennington, 2002:8-9). Dolayısı ile bu tür turistlerin müze fiyat talep esnekliğinin göreceli olarak düĢük olduğu çıkarımı yapılabilir. Bu anlamda Türkiye‟ye gelen turistlerin yarıya yakının tur operatörleri ile geldikleri dikkate alındığında, müzelere turist getirme dolayısı ile müze gelirleri açısından, tur operatörlerinin önemi ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle müze yönetimleri tur Ģirketleri ile iletiĢimlerini güçlendirerek müzeye daha fazla ziyaretçi çekmeye çalıĢmalıdır. Aynı zamanda müze yönetimi katalog, broĢür, kitap, dijital tanıtım araçlarını kullanarak hem yerel hem de yabancı müze ziyaretçilerin sergilerden haberdar olmalarını sağlamalıdır.

83 Tablo 15

Kente Gelen Yabancı Turist ve Müze Ziyaretçi Oranı 2009 Kente gelen

turist sayısı

Turistler tarafından en çok ziyaret edilen müzenin ziyaretçi sayısı (Mekan)

Kente gelen turist sayısına oranı (%)

Antalya 8,260,357 102,460 (Antalya Kent Müzesi) 1,2 Ġstanbul 7,509,738 2,882,886 (Topkapı Sarayı Müzesi) 38,4 Ġzmir 1,056,910 38,839 (Atatürk Müzesi) 3,7

Kaynak: TÜROFED, Turizm Raporu Mart 2011 ve DÖSĠMM 2009 Faaliyet Raporu‟ndan derlenmiĢtir.

Müze ziyaretinde bulunan turistler sadece giriĢ ücreti ödemezler. Hediyelik eĢya satın alırlar, müze lokantasında yemek yerler. Buradaki satıĢlardan da müzeye ek gelir sağlanmıĢ olur. KTB‟ye bağlı devlet müzeleri içersindeki ticari alanların iĢletilmesini DÖSĠMM 2009 yılında sekiz yıllık bir sözleĢme ile Bilkent Kültür GiriĢimi‟ne devretmiĢtir. Sekiz yılın sonunda DÖSĠMM‟e ödenmesi beklenen miktar 75 milyon TL civarındadır. DÖSĠMM bu sözleĢme ile müzelerdeki ticari alanların daha verimli ve kârlı iĢletilmesini ve dolayısı ile mali yapısını güçlendirmeyi amaçlamaktadır. DÖSĠMM‟in ticari mekânların iĢletimini, ürün tedarik ve geliĢimini özel sektöre bırakması gelirleri arttırıcı yönde önemli bir adımdır.

2007-2009 arasındaki sürede DÖSĠMM‟in ticari mekânlardan elde ettiği gelir ortalama olarak toplam gelirlerin % 5‟ine eĢittir (bkz ġekil 6). Bu oran Avrupa ve Amerika‟daki müzeler ile karĢılaĢtırıldığında çok düĢüktür. Avrupa‟da bu oran yaklaĢık % 30 civarındadır (Hörtenhuber, 2008:25). Örneğin Ġngiltere devlet müzeleri için bu oran % 46‟dır (www.nationalmuseums.org.uk, 12/1/2012). Heilbrun ve Gray 2001‟de Amerika müzeleri için yaptıkları bir çalıĢmada müzelerin mağaza ve lokantalardan sağladıkları ek gelirlerinin toplam gelirlerdeki payının yıllar içersinde % 16 dan % 26 ya çıktığını tespit etmiĢlerdir (Frey, 2003:26).

GiriĢ ücretlerinden sağlanan gelirler müzeler için önemli bir gelir kaynağıdır Türkiye‟de devlet müzelerinin toplam gelirlerinde giriĢ ücretlerinin payı yaklaĢık %70 civarındadır (DÖSĠMM, Yıllık Gelir Gider Tabloları, 2008-2010)

84

ġekil 6: Toplam Gelir Kalemleri Kaynak: DÖSĠMM 2009 Faaliyet Raporu

Müze yönetimleri ek gelir yaratma amaçlı müze salonlarını kültürel ve sanatsal etkinlikler için kullanıma sunmaktadırlar. DÖSĠMM‟e bağlı müze ve ören yerleri 2012 yılı için fiyat düzenlemelerini ilan etmiĢlerdir. Fiyat çizelgesine göre günlük kullanımı en pahalı olan mekân Ġstanbul Arkeoloji Müzesi‟dir. Günlük kullanım bedeli 25,000 TL iken Topkapı Sarayı 20,000 TL, Efes ören yerleri 8,000 TL, Van Akdamar Kilisesi ise 1,000 TL‟dir.

Müze yönetimleri bir taraftan ek kaynak ararken öte yandan da maliyetleri kısmak için yeni yöntemler düĢünmektedir. Bazı ülkelerde personel maliyetini düĢürmek için sözleĢmeli personel veya gönüllü personel alımına gidilmiĢtir. Türkiye‟deki devlet müzelerinde personel giderlerinin toplam giderlere oranı yüksektir. 2008 yılında personel giderleri toplam giderlerin % 55‟i iken 2009 yılında bu oran % 43‟e düĢürülmüĢtür (bkz ġekil 7). DÖSĠMM yönetimi kurumun istihdam politikasını dolayısı ile teĢkilat yapısını daha verimli hale getirmek için Bakanlık nezdinde çalıĢmalarını sürdürmektedir. 0 50.000.000 100.000.000 150.000.000 200.000.000 250.000.000 2007 2008 2009 2010*

TOPLAM GELĠR KALEMLERĠ 2007-2010

TOPLAM GELĠRLER Müze ve Ören Yeri Bilet Gelirleri Mağaza, Lokanta vb Geliri

85

ġekil 7: Toplam Gider Kalemleri Kaynak: DÖSĠMM 2009 Faaliyet Raporu

Müze yönetimlerinin verimli ve kârlı olabilmeleri için vizyon ve hedefleri olmalıdır. Sergileme ve koruma odaklı mı yoksa ziyaretçi, eğitim ve sosyal sorumluluk odaklı mı çalıĢacaklarını önceden belirtmelidirler. Müze yönetimleri belirledikleri hedeflere ulaĢmak için doğru strateji belirlemelidirler. Bu noktada pazarlama ve mali planlama önemlidir. Her müze yönetimi kendi amaç ve hedefleri doğrultusunda bütçe dağılımını, etkinlik programlarını, geçici sergilerini, eğitim seminerlerini, koleksiyonlarını planlamalıdır. Yılsonunda ise paydaĢları ile karĢılaĢtırılmalı performans değerlemesine (ziyaretçi sayısı, geçici sergi sayısı gibi) tabi tutulmalı ve baĢarıları durumlarına göre devletten mali destek almalıdırlar. Özellikle Amerika‟da müze yönetimleri Avrupa‟ya göre daha bağımsızdır. Devlet kaynağı Avrupa‟ya göre daha sınırlı olduğundan Amerika müze yönetimleri dinamik ve yaratıcıdır. Türkiye‟de ise müze yönetimleri özerk değildir. Devlet müzeleri KTB‟ye bağlıdır22

. Kaynak aktarımı ise DÖSĠMM üzerinden yapılmaktadır. O nedenle müze müdürlerinin müze iĢletiminde ve ek gelir yaratıcı faaliyetlerde yetkileri Batı‟daki müze yönetimlerine göre çok sınırlıdır.

22

Bkz Ek 9: Türkiye‟deki Devlet Müzelerinin Kurumsal Yapısı 0 50.000.000 100.000.000 150.000.000 200.000.000 250.000.000 2007 2008 2009 2010*

TOPLAM GĠDER KALEMLERĠ 2007-2010

TOPLAM GĠDERLER Personel

Altyapı, Kazı, Müze Onarım Gider

Müze ve Örenyeri Bakım Gid Müze ve Örenyeri ĠĢletim Gid Tanıtım ve Kültür Transferleri Malzeme Giderleri

86

Devlet müzelerinde müzeler tamamen devlet desteği ile ayakta dururlar. Bu durumda giderler genel bütçeden karĢılanır. Müze gelirleri ise hazineye aktarılır.

Devlet müzelerinin yönetimi daha fazla “sanatsal” daha az “ticari” davranıĢ sergiler. Bunun nedeni ise fonlama sıkıntısı yaĢamamalarıdır. Bu nedenle müzeye ek gelir kaynağı olabilecek lokanta ve mağazalara gereken önemi göstermezler, müze koleksiyonunu aktif olarak yönetmezler, koleksiyona uymayan eserleri satıĢa çıkartmazlar. Sergiler ise ticariden çok sanatsal amaçlıdır.

Özel müzelerdeki yönetim biçimi daha farklıdır. Müze yöneticileri devletten destek almadıkları için alternatif kaynak arayıĢı içersindedirler. Dolayısı ile daha “ticari” davranmak zorundadırlar. Popüler sergiler düzenlemek, lokanta ve mağazalara önem vermek, ek gelir yaratmak isterler. KiĢisel ve kurumsal bağıĢçılar ile aralarını iyi tutmaya özen gösterirler. Gerektiğinde koleksiyona uymayan eserleri satıĢa çıkartarak müze stoklarını aktif olarak yönetirler.