Soru iletiĢimin doğasından kaynaklanmaktadır. Sorunun temelini merak oluĢturur. KiĢi öğrenmek istediği bir olguyu belirli kelime grubunu kullanarak karĢısına iletir. Merak etmeyen soru soramaz. Soru sormayan daha kendisini geliĢtiremez ve doğruya ulaĢamaz (KabaĢ, 2009: 56). Soru sormak iliĢkileri geliĢtirirken, yanlıĢ anlamaları da ortadan kaldırır.
Sormak amaca ulaĢmak için yol açmaktır. Hayata anlam verme ve canlandırma çabası olup bu çerçevede gerçeği ortaya çıkarmaya çalıĢmanın bir parçası, öğrenmenin, düĢünmenin ve yeni bağlantılar kurmanın yolu olarak ortaya çıkmaktadır (Aslan, 2005: 15).
ĠletiĢimin her aĢamasından kiĢiler birbirlerine soru sorabiliriler. Sorulan soruların içeriği bilinmez. Ancak mesleğinin muhtevasında iletiĢim olan kiĢiler soru
sorma iĢlemine profesyonel olarak yaklaĢmak zorundadır. Aksi durumda amaca ulaĢması ve liyakat açısından yükselmesinde sıkıntılar ortaya çıkar. Uzman bir kiĢi soru sorma stratejilerini bilmelidir. Birçok soru sorma yöntemi vardır. Mülakat uzmanı hangi soru metodunun sonunda ne tür cevap alabileceğini düĢünmek, en azından tahmin etmek durumundadır. Bu bağlamda mülakat bir satranç oyununa benzer. Mülakat yapan kiĢi soracağı sorular ile ikna etmek istediği kiĢinin bir sonraki hamlesini tahmin etmelidir. KiĢinin sorular karĢısında sözlü ve sözsüz davranıĢı gözlemleyerek, tepki verdiği sorular üzerinden sıkıĢtırmalara devam etmek, amaca ulaĢtıracaktır. Soru sormak ile yayımlanan eserlerden yapılan derlemeler neticesi soru çeĢitlerini maddeler halinde Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür.
3. 10. 1. Kapalı Uçlu Sorular
Cevabı doğrudan “evet” ya da “hayır” Ģeklinde olan soru Ģekilleridir. Kapalı uçlu sorularda doğal alarak daha az bilgi beklenir (KabaĢ, 2009: 136). Bu tür sorular mülakata ısınmak amacıyla sorulabilir. Ġknacının da sonucunu bildiği bu gibi sorularda kiĢinin tepkileri ölçülür. Basit ve giriĢ olan bu tip sorulara karĢı sözlü ve sözsüz davranıĢları ölçülmüĢ olur. Kapalı uçlu sorularda doğal olarak beklenen tek kelimedir. Normal Ģartlarda açıklama beklenmez. Örneğin “Arabanız var mı?” sorusunun cevabı “evet” ya da “hayır” olması beklenirken “Vardı sattım” ya da “Evet Ford Ka” Ģeklinde açıklama kiĢinin mülakat esnasındaki psikolojik durumunu yansıtacaktır.
Bununla birlikte mülakat yapan görevli kapalı uçlu soruları kendi lehine kullanabilir. Ġkna etmek taktikleri içerisinde geçen “Zıtlık Ġlkesi ve Seçenekleri Sınırlama” yöntemi ile kiĢinin tercihleri sınırlandırılabilir. Örneğin bir hırsızlık olayında suçu iĢlemesi muhtemel kiĢilerle yapılan mülakatta doğrudan “Hırsızlığı sen mi gerçekleĢtirdin?” sorusu karĢısında, kural olarak “Hayır” cevabı beklenir. Ancak bu noktada kiĢilerin sözlü ve sözsüz iletiĢimine dikkat etmek gerekmektedir.
3. 10. 2. Açık Uçlu Sorular
GeniĢ kapsamlı cevaplar verilmesi sağlanan sorulardır. Soruya maruz kalan kiĢi olayın bütünlüğü hakkında bildiklerini yansıtır. Bu tür sorular, ayrıntılı bilgilere
ulaĢılmasına, fikirlerin ortaya çıkmasına, söyleĢiye renk katacak bilgilerin toplanmasına ve inceleme alanının geniĢlemesine yardımcı olur (KabaĢ, 2009: 136)
Açık uçlu sorular bir kompozisyonun içeriği olan giriĢ, geliĢme ve sonuç bölümlerinden meydana gelir. Mülakata baĢlarken, istenilen amaç doğrultusunda öncelikle giriĢ yapılması gerekmektedir. Konuya giriĢ, olgunun ortasından değil baĢından baĢlanması gereklidir. Bu nedenle mülakata giriĢ konuĢması ile baĢlanıp aynı Ģekilde olay hakkında bildiklerini ilk adımdan baĢlayarak anlatılmasına yönlendirmesi gerekmektedir. Açık uçlu soruları Aslan (2005: 72-117) eserinde Ģu baĢlıklar altında toplamıĢtır.
AçılıĢ Soruları: Daha çok konuĢmaya baĢlamadan önce hazır aĢaması olarak yönlendirilen sorulardır. “Merhaba nasılsınız? Biraz kendinden bahseder misin? Eğitim durumunuz nedir? Kaç yıldır evlisiniz?” gibi sorular açılıĢ soruları alarak değerlendirilmektedir. AçılıĢ soruları, kiĢinin en rahat haliyle cevaplandıracağı sorulardır. Samimi bir durum oluĢur. Ġknacı ile kiĢi arasında elektriklenme meydana gelir. Taraflar birbirlerini bir anlamda tanır. AçılıĢ sorularında diğer bir etkense normal Ģartlarda karĢıdaki kiĢinin ses tonu, konuĢma hızı, beden dili incelenmesi açısından önemlidir.
Bilgilendirme Soruları: Hedef Ģahsın konu hakkındaki bilgisini ölçmek için sorulan sorulardır. Olaya karĢı tepkisi ölçülür, bakıĢ açısı analiz edilir. “Neden buraya geldiğiniz hakkında bilginiz var mı? Ahmet’i ne kadar tanıyorsun? Olay hakkında nasıl bilgin oldu?” gibi sorular doğrudan kiĢiyi mülakatın içine çekecektir.
Odaklanma Soruları: KiĢinin sorularak karĢı aktardığı bilgileri inceleyen, olan biteni ortaya çıkartmak için kullanılan sorulardır. Herhangi bir bilginin aktarılması esnasında kiĢinin takılması, stres yapması, konuyu değiĢtirmek istemesi, utanması, korkması, sinirlenmesi vb. durumlarda iknacının bu tepkileri yakalayarak, sıkıntı yapan etkinin üzerine gitmek için kullanılan sorulardır. Bu tür sorularda iknacı, kiĢinin sözlü ve sözsüz iletiĢim argümanlarını iyi takip etmelidir. KiĢi hangi soru karĢısında tepki vermiĢtir iyi yakalaması gereklidir.
Basit Sorular: AnlaĢılması kolay, karmaĢık yönü bulunmayan sorulardır. Bu tür sorulara odaklanma ve bilgilendirme sorularına verilen cevapların, herhangi bir aĢamasında girilebilir. Bilgilendirme soruların herhangi bir aĢamasında girilmesi durumunda, odaklanma söz konusu olur. 5n 1k olarak da bilinen bu soru gurup “ Ne, Ne zaman, Nasıl, Nerede, Neden, Kim” soru kelimeleri ile yapılan sorulardır.
KarĢılaĢtırma Soruları: Meydana gelen olayın zaman, mekan, kiĢi, nicelik, ve nitelik olarak değerlendirilmesini sağlayan sorulardır. KiĢinin süreç içerisinde vermiĢ olduğu cevaplarda göz önüne alınarak, her iki cevabın birbirleri ile çeliĢkisinin açıklanması istenir. Örneğin “ Daha önceki görüĢmemizde Ahmet’i tanımadığınızı söylemiĢtiniz. ġimdi birkaç defa karĢılaĢtığınızı söylüyorsunuz! ” gibi ince ayrıntılar tekrar sorulur.
Varsayım Ġçeren Sorular: KarĢılaĢılan bir olgu karĢısında nasıl davranabileceğini, olgunun hangi aĢamada etkilendiği ya da etkili olduğu yönünde varsayımlar öne sürerek oluĢturulan sorulardır. Bu gibi sorularla kiĢinin olay ile bağlantısı ortaya konulabilir. Örneğin bir cinayet Ģüphelisine yöneltilen soruda “Maktulden nefret ettiğini biliyoruz. Aranızda bazı sıkıntılar yaĢanmıĢ. Sen olsan bu cinayeti nasıl iĢlerdin?” sorusu karĢısında kiĢi, meydana gelen cinayetin oluĢ Ģeklini ortaya koymuĢsa, bir Ģeyler bildiği göz ardı edilmemesi gereken önemli bir etkendir.
GeniĢletme ve NetleĢtirme Soruları: Durumun daha ayrıntılı bir Ģekilde ele alınmasını sağlayan sorulardır. “... olduğunu nereden biliyorsun? … demekle neyi kasediyorsun? … ilgili verileri nereden topladın?” gibi sorular cevapları irdeleyecek olan sorulardır.
Yansıtma Soruları: GörüĢme esnasında ortaya çıkan duygu ve düĢünceleri değiĢtirilmeden düĢünüĢ ve duyuĢu çerçevesinde soru olarak ifade etmesini sağlayan sorulardır. KiĢinin düĢünce ve tavırlarını irdelemek amacıyla, söylediklerini tastiklemek için yapılan sorulardır. Kendisini iyi hissetmediğini beyan eden kiĢiye karĢı “Sizi pekiyi görmedim kendinizi rahatsız gibi mi hissediyorsunuz?” Ģeklinde yöneltilen soru Ģekli yansıtma sorulardır.
Yankı Soruları: Yöneltilen bir açık soru karĢısında kısa cevap veren kiĢiye karĢı, vermiĢ olduğu cevabın içerisinden etkili olan kelime tekrarlanarak kullanılan sorulardır.
Özet Sorular: KiĢinin olguya iliĢkin yöneltilen sorular özetlenerek, ne anlaĢıldığını tekrar kiĢiye yönlendirilen sorulardır.
KıĢkırtıcı Sorular: KiĢiyi zorlayan, gizli amacı olduğu düĢünülen, görüĢmeyi belirli bir yöne çeken, yönlendiren sorulardır. BaĢka çıkarımları sağlayan bu tür sorular görüĢmenin kontrolden çıkmasına ve duygusal zeminde yapılmasına yol açabilir. KıĢkırtıcı sorular da amaç iknacının beklediği cevabı duymasıdır.
Tuzak Sorular: KiĢiyi güç duruma düĢürmeyi amaçlayan ve iknacının varsaydığı cevaba yönelik sorulardır. Temel hedef Ģahsı çıkmaza sokarak onu istenilen yöne çekmektir.
Bu bilgiler doğrultusunda soru sorma iĢlevinin ne kadar kapsamlı olduğu aĢikardır. Suç soruĢturmasında da soru, bilinmeyenin ortaya çıkması için önemli bir etkendir. Suç soruĢturması ile soruyu ayrı düĢünmek mümkün değildir. Ancak sorunun nasıl sorulması gerektiğini mülakatçı iyi bilmek zorundadır. Hangi karakter özelliğindeki kiĢiye ne gibi sorular sorulması gerektiği analiz edilerek sonuca ulaĢılmaya çalıĢılmalıdır. GiriĢ konuĢmaları ile mülakat yapılacak kiĢiye yaklaĢım tarzını ortaya koyduktan sonra, mülakata giriĢ sorusu ile görüĢmeye devam edilmelidir. Devamında mülakatın seyrine göre kapalı ve açık uçlu sorularla kiĢi sıkıĢtırılarak suçu iĢlediğini itiraf ettirilmeye ya da bilgiyi doğru söylemesine çalıĢılmalıdır.