Kamu 22.933 %21,67
Yurt dışı Yurt içi 22.933 Kamu-Özel 20.615 %19,48 Yurt dışı 436 Yurt içi 20.179 Finansal Kuruluşlar 4.289 %4,05 Yurt dışı 2.443 Yurt içi 1.846 Şirketler(Özel) 57.963 %54,78 Yurt dışı 8.928 Yurt içi 49.035
101
Müşaraka ve Müşaraka sukuku Kamu Özel Sektör İşbirliği projeleri için formüle edilebilir. Bir tarafı kamunun diğer tarafın özel sektörün oluşturduğu ortaklıklarda projeye sermayeleri oranında katılmaları, kara ve zara beraber katılmaları ve iki tarafında kendilerine ait riskleri üstlenmeleri iki sistemin birbirlerine benzerliklerini ortaya koymaktadır. Ayrıca Müşaraka sukukunun ikincil piyasalarda alım satımının yapılması KÖSİ yöntemi ile yapılacak projeleri bu sertifikaları ihraç edilerek fon elde etmeyi daha cazip hale getirmektedir.
Muşaraka modeli KÖSİ uygulama modellerinden Kuruluşun kısmen devrine benzemektedir. Eğer kuruluşun kısmen devrinde mülkiyetin bir kısmı özel sektörde bir kısmı kamuda kalması şeklinde olursa tam Muşaraka yöntemi olmaktadır. Bu durumda Muşaraka modelinin şartlarının gerektirdiği yetki ve sorumluluklar söz konusu olmalıdır. Her iki tarafta da mülkiyete sahip olmakta ve risklere, kârlara ve zararlara birlikte katlanırlar.
KÖSİ kapsamında yatırımcılar altyapı projesinin SPV’sine sermaye ve ya sermaye mahiyetinde bir varlık ile katkıda bulunur. Örneğin, Kamu altyapının inşa edileceği araziyi temin ve gerekli yasal düzenlemeleri yapacak, özel sektörde finansman, inşaat ve uzmanlık gibi olgularla yatırımı gerçekleştirecektir. Bu ortalıktan kaynaklanacak olan kâr, zarar ve riskler paylaşılacaktır.
Muşaraka bir KÖSİ projesinin işletme aşamasında da uygulanabilir. Örneğin, daha önce kamu tarafından yapılmış olan bir projeye özel sektör muşaraka sukuk ihracı ile sermaye toplayıp ortak olarak katılım gerçekleştirebilir. Kamu tamamen elinden çıkmasını istemediği bir kuruluşa ve ya yatırıma bu yol ile özel sektörün bilgi, uzmanlık ve sermayesini transfer edebilir. Böylece iki tarafta belirli oranlarda projede yer alacaktır. Yatırım tamamlandığında alım, satım, işletme ve kiralama gibi durumlar da birliktelik devam da edebilir. Kamunun maruz kaldığı zarar ve risklerin bir kısmı özel sektöre aktarılmış olur (World Bank Group, 2017: 35).
Murabaha Sukuku: Vadeli Satış Sözleşmesine Dayalı Sukuk
Bir malın peşin alınıp maliyetin üzerine kâr eklenerek vadeli bir şekilde üçüncü bir kişiye satmak şeklinde cereyan eden bir satış sözleşmesidir. Murabahayı talep eden kişi veya
102
kurum, bir kurum veya İslami bankaya gelerek ihtiyaç duyduğu malının kendisi için temin edilmesini talep eder. Talebi alan taraf malı temin ettikten sonra müşteriye gönderir ve maliyet üzerine kârını ekleyerek vadeli şekilde satış işlemi gerçekleştirilir. Müşteri talep ettiği mal ile ilgili daha önceden satıcı ile bir anlaşma yapmamış olması gerekir. Banka da malı kendi malikiyetine aldıktan sonra satabilir. Banka murabaha işlemi ile gerçek bir ticari faaliyette bulunmaktadır. Murabaha sukuku ise malı talep eden tarafın istediği ürünü almak için fon sağlamaya çalışan alıcının bu alım satım sözleşmesine bina ederek ihraç ettiği sertifikalardan elde ettiği sermaye ile malı peşin alıp vadeli olarak satması şeklinde cereyan eder.
Bu finansmanın İslami esaslara uygun görülmesinin sebebi finansman sağlayan kuruluşun varlığın mülkiyetini devralarak (satış) kendisinin de risk altına giriyor (ticaret yapılıyor) olmasıdır. Genellikle kısa vadeli finansmanlar için kullanılır. Ancak büyük miktarlı emtiayı peşin alıp vadeli satarak elde edilecek fon ile gerçekleştirilecek büyük altyapı yatırımları finanse edilebilir (Aktaş, 2016: 479).
Şekil 18:
Murabaha Sukuku İşleyişi
Kaynak: (Aslan, 2012: 77)
MAL SAĞLAYICI
VARLIK KİRALAMA ŞİRKETİ Mal sahibi
SUKUK YATIRIMCILARI
KAYNAK KURULUŞ Malı talep eden
103
Murabaha sukuku işleyişi:
1. Kaynak kuruluş( mal alıcısı/tap eden) ihtiyaç duyduğu malın ve eşyanın temini için VKŞ’ye başvurur. Kaynak kuruluş ile VKŞ arasında mal alım satım anlaşması imzalanır. VKŞ bir banka ve ya bir kurum olabilir.
2. VKŞ istenilen malın temin edilebilmesi için fona ihtiyaç duymaktadır. Bunun için istenilen malın fiyatına denk gelecek murabaha sukuku ihraç eder.
3. Sukuk yatırımcılarından mal alımı için sermaye toplar.
4. Murabaha sukuku sertifikasını alan yatırımcılardan elde ettiği gelir ile kaynak kuruluşun istediği malı alır.
5. Mal sağlayıcı piyasadan malı satın alır ve VKŞ’ye satar.
6. Peşin aldığı malın üzerine kârını ve vade farkını ekleyerek kaynak kuruluşa satar. 7. Kaynak kuruluş ile VKŞ arsasında belirli periyotlarla ödeme planı üzerinde anlaşılır.
Kaynak kuruluştan VKŞ’ye belirlenen vadelerde ödemeler yapar.
8. VKŞ ‘de sukuk sertifikalarını elinde bulunduran yatırımcılara düzenli ödemeler yapar.
En son Sukuk sertifikası ödeninceye kadar bu akış devam eder. Böylece kaynak kuruluş finansman sıkıntısından dolayı ihtiyaç duyup da alamadığı malı bu yolla almış olur. Kaynak kuruluş bu malı veya emtiayı piyasada satarak likite çevirebilir. İhtiyaç duyduğu fonu böylece temin edebilir. Yatırımcılar ve tasarruf sahipleri de bu yol ile faizsiz gelir elde etmiş olurlar (Latham&Watkins, t.y.: 31).
Murabaha temelli sukukun İslam hukuku açısından geçerli olması için sadece birincil piyasada işlem görmesi gerekir. Sukukun ciro edilmesi veya ikincil piyasada işlem görmesine izin verilmemiştir. Sertifikalar, mal alıcısının sertifika sahiplerine olan borcunu göstermektedir dolayısıyla borcun vadeli olarak alınıp satılması faizle neticeleneceğinden izin verilmemiştir (Yılmaz E., 2014: 90).
104 Şekil 19:
Dünyada İhraç Edilen Murabaha Sukuku (Milyon USD) (2001-2018)
Kaynak: (IIFM, 2019: 48-56)
*IIFM roporundaki verilerden yararlanarak hazırlanmıştır.
Şekil 19’te görüldüğü gibi Murabaha sukuku çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Dünyada ihraç edilen murabaha sukukunun toplam tutarı 444.621 milyon USD ile diğer ihraç edilen sukuk türleri içerisinde %40,36’lık bir pay ile en çok ihraç edilen sukuk olmuştur. Kamunun bu yekûn içerisinde ki payı 326,882 milyon USD ile en çok paya sahiptir. Yapılan ihraçların 435.730 milyon USD’lik kısmı yurtiçine yapılmıştır.
Tablo 9:
İhraç Edilen Murabaha Sukuku Örnekleri
Yıl Ülke İhracçı Yurtdışı/ Yurtiçi Kamu/Özel Fiyat (milyon USD)
Vade (yıl)
2018 Ürdün Central Bank of
Jordan Yurtiçi Kamu 212 5
2017 Nijerya Africa Finance
Corporation Yurtdışı Kamu - Özel 150 3 2017 Malezya MKD Kencana Yurtiçi Kamu - Özel 250 16 2018 Endonezya Senaat Investment
Holding Company Yurtdışı Özel 300 7
2017 Malezya Danainfia Nasional Yurtiçi Özel 266 15 2013
Birleşik Arap Emirlikleri
Dubai Islamic
Bank Yurtdışı Kuruluşlar Finansal 1.000 6 2017 Suudi
Arabistan
National
Commercial Bank Yurtiçi Kuruluşlar Finansal 351 5
Kaynak: (IIFM, 2019: 20-73)