Liberalizm ve Resulzade

20. Yüzyılın ilk yılları Rusya ile birlikte Azerbaycan için de bir dönüm noktasıdır. Bu sebeple, 19. yüzyılın sonlarıyla 20. Yüzyılın başlarında Azerbaycan’da ortaya çıkan siyasî ve sosyal hareketler, bunların kültürel hayata tesirlerini, aynı zamanda o dönemdeki matbuat ve neşriyat faaliyetlerini gözden geçirmekte fayda var. 19. Yüzyılın ilk yarısında Rusya egemenliği, Azerbaycan’da yerleşmeye başladığında karşısında belirli ölçüde Fars kültürünün etkisinde kalan bir millet vardı. Rus istilasından sonra Rusça öğrenen, bu dilin edebiyatını ve bu dilin yardımıyla batı Avrupa medeniyetini tanıyıp öğrenen Azeri münevverleri arasından ilk mütefekkirler ve ilim adamları yetişti. Batı düşüncesiyle temasa geçen bu ilk Azeri kuşağı, Fransız ihtilalinden sonra Avrupa’da oluşmuş bulunan hürriyetçi düşüncelerin, demokrasi idealinin ve halkçılığın etkisinde kaldı.

Aydınlanmanın ve demokratik ideolojik akımların temsilcisi, mütefekkir, edebiyatçı ve siyaset adamı olan Resulzade’nin faaliyetinin temel gayesi “Milletlere istiklal, insanlara hürriyet” şiarındaydı. M. E. Resulzade ilk eserleriyle istiklal yanlısı olarak tanınmıştır. O, milli bağımsız Azerbaycan düşüncesi ve devlet konseptinin kurucularındandır.

20. Yüzyılın başlarında Azerbaycan milli kurtuluş harekatı yeni bir boyut almıştı ve bu dönem, liberal düşüncenin inkişafı ve gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Azerbaycan’ın siyasi hayatını belirleyen bu harekatın unutulmaz öncülerinden biri de Mehmet Emin Resulzade’ydi.

Mehmed Emin Resulzade 1915 yılının Ağustos ayında Açık Söz gazetesini yayınlamaya başlamıştır. “Türkleşmek, İslamlaşmak, Modernleşmek” başlığı altında yayınlanan bu gazete Azerbaycan liberallerinin fikirlerini yayan bir organdır. Bu gazete artık milli ve kültür müesseselerindeki “Müslüman” sıfatı yerine “Türk” sıfatını kullanıyordu (Resulzade, 1984: 33). Ayrıca millete “Sen Türksün!”, Rus hükümetine “Biz Türküz!” diye hitap etmiş ve kendini “Gündelik Türk gazetesidir” diye ilan etmiştir. Bu gazete Resulzade ’nin Azerbaycan’da bizzat çıkardığı ilk milli gazetedir.

60

Mehmed Emin, adını unutmuş olan halkına onun Türk olduğunu anlatmaya özeniyor ve bu yolda telkinlerde bulunuyordu. Bu telkinlerini son derece elverişsiz şartlar içinde başarıyordu (Taymas, 1955: 7).

Açık Söz’ün ilk sayısında, Resulzade’nin daha sonra Azerbaycan misak-ı milli beyannamesi olarak değerlendirdiği şeylerin şifreli olarak ifade edildiği başyazısı yer almıştır. Bu yazıda, çatışmaların “Ezilmiş ülkelerin bağımsızlıklarını güvence altına alacak bir barışla çözüme kavuşturulması ümit ediliyordu.” Aksi takdirde barışın kısa süreli olacağı ifade edilmiştir. Kısaca, Açık Söz gazetesi, Milli Azeri Demokrat muhtariyetçilerinin, sonradan ihtilalcilerinin tam açık bir sözcüsü idi (Caferoğlu, 1954: 17). Açık Söz gazetesi 1918 Mart’ına kadar yayınlanmaya devam etmiştir.

M. E. Resulzade’nin kuruculuk faaliyetlerini, toplumsal düşüncelerini ve siyasi görüşlerini incelemeden 20. yüzyılın manzarasını aksettirmek mümkün değildir. Bütün hayatını Azerbaycan’ın bağımsızlığı ve liberal bir devlet olması için adayan Resulzade’nin hayatı ve yazdıkları bu bakımdan oldukça kıymetlidir.

Resulzade’nin devlet delegeleri ve bilginlerle yazışmaları da, Azerbaycan’ın asırlar boyunca bağımsızlık kazanmak için yaptığı mücadele sayesinde kazandığı bağımsızlığı korumak adına bir sıra faaliyetlerde bulunmuştur. Resulzade, Azerbaycan’ın kesinlikle Rusya’nın egemenliği altında kalmasını kabullenmiyordu. Meşhur Azerbaycan düşünürü ve edebiyatçısı Neriman Nerimanov’un Rusya’nın sınırları içerisinde yaşayarak dünyaya açılmak, gelişmek gibi fikirlerini kesin bir dille reddediyordu. Belki de Sovyetlere olan bu nefreti ve tepkisi onun sosyalist sisteme de düşman olmasını sağlamış ve onu liberalizme eğilimli yapmıştı.

Başka bir Resulzade düşüncesine göre, bağımsızlığı kazanmanın ve onu korumanın, hür bir toplum olarak bütünleşmenin yolu milletin kendi geleneklerini, örf ve adetlerini korumasıdır. Başarı her zaman kendini bilen, tanıyan bir toplumundur. Bu yüzden çocuklara küçük yaşlardan itibaren dilini, dinini, milli tarihini ve edebiyatını öğreten okulların açılmasını istiyordu. Azerbaycan gençliğinin Rusya kültürüyle büyümesini, onların yabancı bir ulusun okullarında, kendi kültürleriyle hiç bir şekilde

61

örtüşmeyen bir eğitim sistemiyle eğitilmelerini kesinlikle kabul etmiyordu. Resulzade’ye göre, ülke böyle gençleri manevi olarak kaybediyordu.

Resulzade, devlet ve insan hayatında yer alan dönemin iktisadi akımlarını sıkı takip etmiştir. Rusya’nın uygulamaya başladığı yeni siyasetinin yanında Resulzade zaman zaman liberalizmden de bahsetmiştir. Resulzade liberalizmi, bireysel bağımsızlığı sağlayan fakat devletin vatandaşları arasındaki ilişkiye en az müdahalesi olarak görmüştür. Ayrıca, Resulzade’ye göre liberalizm; devletin bireyler üzerindeki haklarını en az dereceye indiren ve sadece onun maddi ve manevi emniyetini temin eden bir sistemdir. Bundan başka, dinin dünya işlerinden ayrılması, vicdan ve düşünce özgürlüğü Resulzade’nin temel ilkelerinden olmuştur. (Şimşir, 1991: 52);

Resulzade, liberalizmi, her bir birey için hür irade, bağımsız düşünce tanıyan bir sistem olarak tanımlar. Ona göre liberalizmin temel ideolojisi budur. Bundan başka devlet, mümkün olduğu kadar vatandaşları arasındaki iletişime müdahale etmemelidir. Aksi takdirde bu liberalizm sisteminin temel prensiplerine aykırı olur; “Liberalizmde

esas ideal, ferdin en çok hürriyeti ve devletin vatandaşlar arasındaki karşılıklı münasebata en az müdahelesidir. Şahsi teşebbüslerle, mülkiyet hakkını cerh ve tehdit eden herhangi devlet müdahelesi, bu sistemin klasik telakkisine katiyen caiz değildir”

(Resulzade, 1978: 13). Resulzade, liberalizmi düşünce özgürlüğünü, ifade hürriyetini, basın özgürlüğünü ve serbest ticareti savunanların sistemi olarak tanımlar.

Liberalizm, iki ana gruba ayrılmaktadır; sosyal liberalizm, eşitlikçi liberalizm, yeniden dağıtımcı sosyal politika, toplumcu liberalizm, neo-liberalizm gibi değişik isimlerle anılıyor. Sosyal liberalizm, başka bir deyişle modern liberalizm, 19. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Ana düşüncesi bireysel özgürlükle devlet müdahalesinin bağdaştırılmasıdır. Bu düşüncenin yanlısı Hobhouse’a göre, işbirliği ve organizasyon düşüncesinden hareket eden sosyalizm ile bireysellik düşüncesini esas alan liberalizm karşıt olmaktan çok bir birini tamamlayan idealleri temsil ediyor. Klasik liberalizm, toplumcu değil, bireyci olan; pozitif değil, sinirli ve sorumlu devlet isteyen; yeniden dağıtımcı sosyal adalet sistemine karşı çıkıp, adaletin en iyi şekilde piyasa ekonomisi içinde kendiliğinden gerçekleştiğine inanan liberalizm türüdür. Klasik liberalizme göre ise liberalizm, bireysel özgürlük üzerine kurulu ve bu özgürlüklerin korunmasıyla

62

sınırlandırılmış, topluma yüksek oranda avantaj sağlayacak bazı hizmetleri sunan bir devletin olması, geriye kalan tüm fonksiyonların düşürülerek serbest piyasa tarafından karşılanması gerektiğini savunan ideolojidir. Bunlara dikkat edecek olursak, Mehmed Emin Resulzade’nin klasik liberalizme daha çok eğilim gösterdiğini söyleyebiliriz.

63