LAKAPLAR - Divle kazasının nüfus yapısı(1833-1845)

Lakap, asıl ada sonradan eklenen ve kişinin herhangi bir özelliğinden dolayı

verilen isimdir.

Kimi zaman övgü kimi zamansa yergi ifade eder.

Genellikle

kişilerin sosyal statülerine ya da fiziki özelliklerine göre verilir. Defterlerde lakaplar

statüsüne, eşkal yapısına, engel (özür) bildiren, meslek bildiren, menşei bildiren,

sosyal durum bildiren lakaplar diye gruplandırarak incelenmiştir. Bu lakaplar sadece

_{Şeref Boyraz, “Lakaplar Konusunda Bazı Dikkatler Ve Bir Yöre Örneği”, Türklük Bilimi}

Araştırmaları, VII. Sayı, Sivas 1998, s. 110.

hane reislerine ait olmayıp babaların, hatta dedelerinin lakapları da dâhil edilerek

incelenmiştir.

Nüfus defterlerinde kişilerin sosyal statülerini belirten lakaplar; hacı, hoca,

molla, efendi, hatip gibi lakaplardır. Bunlar içinde en çok kullanılan “hacı” lakabıdır.

Tablo 9: 1833-45 Divle Kazası Nüfus Defterlerinde Statü Bildiren Lakaplar

Statü Bildiren Lakaplar

1 Ağa

6 Baba

11 Evliya

2 Paşa

7 Baş Ağa

12 Fakı

3 Alim

8 Beğ

13 Hatip

4 Sofu

9 Efendi

14 Molla

5 Hacı

10 Zâde

Tabloya 9’a göre; 1833-45 yıllarında en çok kullanılan unvan “Hacı”dır. Hacı

unvanından sonra “Molla” unvanı, bunlarla beraber “Efendi”, “Zade”, “Hatib” ve

“Baba”, “Sofu”, “Alim” ve “Hafız” gibi lakaplar da sıkça karşımıza çıkmaktadır.

Tablo 10: 1833-1845 Divle Kazası Fiziki (Eşkâl) Bildiren Lakaplar

Eşkal Bildiren Lakaplar

1 Ak

9 Şişman

17 Dişli

2 Akça

10 Boz

18 Genç

3 Tahta sakal

11 Topak

19 Göde

4 Sakallı

12 Bozoğlan

20 Köse

5 Benli

13 Büyük

21 Kuru

6 Samir kaş

14 Yağız

22 İnce

7 Bıyıklı

15 Çocuk

23 Kara göz

8 Sarı

16 Kara

24 Kel

Tablo 10’a göre; İki defterde farklı kullanılan lakaplar olmasına rağmen; ortak

kullanılan lakaplarda vardır. 1833 defterinde farklı kullanılan lakaplar: Küçük, çopur,

uzun, sarı kaşlı, yanaklı, kuru lakapları. 1845 defterinde farklı kullanılan lakaplar:

Akça, sakallı, samir kaş, bıyıklı, boz, topak, bozoğlan, yağız, çocuk, genç lakaplarıdır.

_{DAGM, NFS. d. , 03391, s. 1-63, DAGM, NFS. d. , 03400, s. 1-125.}

Tablo 10’a göre; Ortak kullanılan lakaplar: Kara, sarı, kel, köse, ince, göde,

benli, karagöz, ak, dişli, şişman, büyük, kuru, tahta sakal lakapları ortak kullanıldığı

görülmektedir.

Tablo 11: 1833-1845 Divle Kazası Engel (Özür) Bildiren Lakaplar

Engel veya Sakatlık Bildiren Lakaplar

1 Tat

6 Topal

11 Kör

2 Ağraz

7 Deli

12 Kulaksız

3 Yek-çeşm

8 Çolak

13 Parmaksız

4 Altıparmak

9 Debik

5 A'rac

10 Kolu kısa

Engelleri (özür) olan kişiler askerlik şartlarına uymadığı için kişiler askere

alınmamaktadır. Bu kişilerin özürlerinin doğruluk dereceleri tartışılır olmakla birlikte,

kimileri gerçekten özürlü olabilmektedir. Çünkü bu yıllarda askere alınan kişiler

askerlik görevinden kaçabilmek için ya yaşlarını büyük veya küçük söylemişlerdir ya

da gerçeği yansıtmayacak şekilde kendilerini engelli göstererek askerlik görevinden

muaf tutulmaya çalışmışlardır.

Tablo 11’e göre iki defterde de engelli (özür) bildiren lakaplar: Tat, ağraz, yek-

çeşm, altıparmak, a’rac (topal) deli, çolak, debik, kolu kısa, kör, çalık, yumuk diye

sıralanabilir. 1845’te farklı olarak ekleyebileceğimiz tek özür var o da defterde geçtiği

şekliyle “fıtık illeti”dir. Kişiler çiftçiliğe veya ağır bir iş yapmaktan dolayı da fıtık

olmuş olabilir ya da askerden kaçmak için fıtık oldukları yalanını da söylemiş

olabilirler.

Tablo 12: 1833-1845 Divle Kazası Meslek Bildiren Lakaplar

Meslek Bildiren Lakaplar

1 Abacı

16 Çantacı

31 Çukurcu

2 Alemdar

17 Çavuş

32 Obrukçu

3 Sürücü

18 Çekmeci

33 Debbağ

4 Bakırcı

19 Çoban

34 Değirmenci

5 Bakkal

20 Çiftçi

35 Saatçi

6 Sekman

21 Çöğürcü

36 Deveci

7 Baş Çavuş

22 Külahçı

37 Kethüda

8 Seyis

23 Taşçı

38 Kadı

_{DAGM, NFS. d. , 03391, s. 1-63, DAGM, NFS. d. , 03400, s. 1-125.}

Meslek Bildiren Lakaplar

9 Berber

24 Helvacı

39 Kasap

10 Salamcı

25 İmam

40 Kelleci

11 Buğdaycı

26 Karcı

41 Kirişçi

12 Teymurcu

27 Kumarcı

42 Koyuncu

13 Yüncü

28 Makaracı

43 Köşker

14 Buğurcu

29 Çömlekçi

15 Cebeci

30 Neccar

Lakapları anlatırken lakapların sadece hane reislerine ait olmadığını hane

reislerinin babaları, dedelerinin isimlerinin yanında yazan her şeyin lakaplara dâhil

edildiğini yukarıda belirtmiştik. Bu kategoride ki lakaplar aslında hane reislerinin

babalarının ya da dedelerinin yaptıkları mesleklerdir. Bazı hane reisleri baba mesleğini

devam ettirirlerken; bazıları da başka meslekler ile uğraşmışlardır.

Tablo 12’ye göre Divle kazasında icra edilen mesleklerden yola çıkılarak

verilmiş lakaplar: Köşker, saatçi, helvacı, bakırcı, koyuncu, bakkal, çiftçi, imam,

kuyumcu, makaracı, taşçı, çoban, kethüda, taraşçı, çantacı, çöğürcü, kadı, çavuş,

berber gibi sıralanabilir.

Tablo 13: 1833-1845 Divle Kazası Menşei Bildiren Lakaplar94

Menşei veya Uyruk Bildiren Lakaplar

1 Türkmen

3 Boşnak

5 Arap

2 Tatar

4 Rum

Divle Kazası tarihinin ne kadar eski olduğunu yukarıda söylemiştik. Bölgeye

dışarıdan göç muhakkak olmuştur. Bunu bölgede bulunan yabancı menşeili

lakaplardan da anlayabiliriz. Divle’de de Türkmen, Tatar, Boşnak, Arap ve Rum

kökenli ailelerin olduğunu nüfus defterlerinden anlıyoruz. Bu kökenlere hem 1833

hem de 1845 defterlerinde rastlanılmaktadır.

Tablo 14: 1833-1845 Divle Kazası Sosyal Durum Bildiren Lakaplar

Sosyal Durum Bildiren Lakaplar

1 Kurt

19 Çuldan

37 Ayyaş

55 Mengüç

2 Koçu

20 Dölek

38 Ocak

56 Melek

_{DAGM, NFS. d. , 03391, s. 1-63, DAGM, NFS. d. , 03400, s. 1-125.}

3 Kocabaş

21 Doru

39 Odabaşı

57 Kiracı

4 Kocakulak

22 Yörük

40 Karip

58 Celal

5 Solak

23 Ekşi

41 Kelek

59 Cevher

6 Öküz

24 Elekli

42 Tülü

60 Çakı

7 Kuzgun

25 Elik

43 Bedtemur

61 Mavi

8 Köle

26 Elvan

44 Soytarı

62 Kürek

9 Kötü

27 Kabadayı

45 Bön

63 Çatal

10 Patikli

28 Kapusuz

46 Nizam

64 Çengel

11 İbikli

29 Emeksiz

47 Minber

65 Çopur

12 İkiz

30 Tolu

48 Milli

66 Göntür

13 İnad

31 Feraset

49 Merdan

67 Güllü

14 Kızıllı

32 Gavs

50 Tüfenk

68 Pürsekli

15 Turan

33 Göçmen

51 Bulduk

69 Hovarda

16 Kibar

34 Ağan

52 Ünzil

70 İbalı

17 Koca

35 Otoman

53 Candan

71 Karakuyu

18 Sadık

36 Orta

54 Uçuk

Lakaplar kimi zaman takdir kimi zamansa tahkir ifade etmektedir. 1833-45

yıllarında sosyal durum bildiren lakaplar: Kurt, koçu, solak, kulaksız, patikli, kibar,

koca, dölek, yörük, otoman, ayyaş, soytarı, gibi sıralamak mümkündür.

Tablo 15: 1833-1845 Divle Kazası Yer Bildiren Lakaplar

Yer Bildiren Lakaplar

1 Aladağlı

7 Kantaşlı

13 Kayserili

2 Borlu

8 Yenişehirli

14 Kıramanlı

3 Bostanlı

9 Arabistanlı

15 Kulu

4 Divleli

10 Mısırlı

16 Payaslı

5 Diyar

11 Karamanlı

17 Şehirli

6 İslambolu

12 Karataşlı

Bu kategoride ki lakaplar da aslında kişilerin nereli ve ya nerelerden geldikleri

hakkında bilgiler vermektedir. Yani 1833-45 yılında Divle Kazasına göç yapılmıştır

yorumunu yapmamız hiç de yanlış olmaz.

Sıralarsak; Aladağlı, Borlu, Divleli, Diyar, İslamboli, Kantaşlı, Yenişehirli,

Arabistanlı, Mısırlı, Karamanlı, Karataşlı, Kayserili gibi…

İKİNCİ BÖLÜM

BÖLGE HALKININ FENOTİP ÖZELLİKLERİ VE YAŞ GRUPLARI

DAĞILIMI

1. DIŞ GÖRÜNÜŞ ÖZELLİKLERİ

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde kayıtlı XIX.

yüzyıla ait iki önemli defter serisinden ilki nüfus, ikincisi de temettuat defterleridir.

Nüfus defterleri, XIX. yüzyılın başlarında değişen ve gelişen şartlar çerçevesinde

Osmanlı Devleti’nin Yeniçeri Ocağı’nı kaldırması sonrasında açılan yeni ocağa asker

toplamak gayesi başta olmak üzere imparatorluk dâhilindeki askerliğe elverişli erkek

nüfusun tespit edilebilmesi maksadıyla yapılmış olan sayımlardan oluşmaktadır.

Nüfus defterlerinde sayım yapılırken kişilerin fiziki özellikleri belli şekillerde

tasvir edilmiştir. Genel olarak boy, sakal, bıyık gibi unsurlar kişileri tanımlamada esas

alınmıştır. 1833 defterinde sadece sakal özellikleri yazılırken; 1845 defterinde hem

boy hem sakal- bıyık şekilleri yazılmıştır. Buna göre bir kişinin boyunun kısa, orta

veya uzun olarak hangisine uyduğu ifade edildikten sonra sakalının ak, kır, kırca, kara,

kumral, sarı, köse ya da şâb-ı emred tanımlamalarından hangisine uygun olduğu

belirtilmektedir.

Kişinin sakalı yok ise bıyığı ter bıyıklı ifadesi kullanılmıştır.

1.1. Boy Özelliği

1833 Divle nüfus defterinde boy özellikleri yazılmadığı için sadece 1845 nüfus

defterinde ki boy özelliklerini açıklanacaktır.

_{Hüseyin Muşmal- Müjgan Şahinkaya, “Nüfus Ve Temettuat Defterlerine Göre Bozkır Kaza}

Merkezi’nin Demografik Yapısı, Sosyal Ve Ekonomik Özellikleri (1840–1845)”, Uluslararası

Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır, s. 330.

_{Hüseyin Muşmal- Müjgan Şahinkaya, “1844 Tarihli Nüfus Sayımına Göre Beyşehir Kazası”, Turkish}

Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,

Volume 10/1, 2015, s. 492-493.

Grafik 2: 1845 Yılı Divle Kazası Boy Ortalamaları

1845 nüfus defterinde erkeklerin neredeyse tamamının boy özelliği hakkında

bilgiye yer verilmiştir. Defterlerde şahıslar boy özelliklerine göre uzun, orta ve kısa

boylu şeklinde sınıflandırılmıştır. Kaydı tutan memurun bu sınıflandırmayı hangi

ölçeğe dayanarak yaptığını bilemiyoruz. Muhtemelen boy oranları memurun şahsi

kanaatine göre şekillenmiş, belli bir standardın altında kalanlar kısa, üstünde kalanlar

ise uzun boylu olarak nitelendirilmiştir.

100

_{Grafik 2’ye göre; 1845 Divle genelinde}

orta boy hâkimdir. Anadolu’da yaşayanların karekteristlik özelliklerinden biri orta

boylu oluşlarıdır

101

_{ki bu da eşkâli verilenlerde çok bariz olarak ortaya çıkmaktadır.}

1.2. Sakal Ve Bıyık Özelliği

Nüfus defterlerinde şahısların eşkâlini belirlemek için yararlanılan diğer bir

özellik sakal ve bıyık ile ilgilidir. Sakal özelliği kişilerin sakal rengine ve şekline göre;

kara, kumral, kara köse, kirli, köse kumral, sarı, kır, ak, köse ve müzellef şeklinde

kategorilere ayrılmıştır. Bıyık özelliği kişilerin rengine ve şekillerine göre; ter, kara,

kumral, sarı, sarı ter şeklinde belirtilmiştir.

_{DAGM, NFS. d. , 03400, s. 1-125.}

100

_{Özlem Işık, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Ereğli Kazasına Bağlı Köylerin Nüfusu (1838-1845)”,}

Konya, 2018, s. 34.

101

_{Salih Akyel- Savaş Sertel, “Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1840 Tarihli}

Çarsancak Kazası Gayrimüslim Nüfus Defteri Örneği”, Journal of History and Future Cilt: 1, Sayı: 1,

ss. 78-98, Aralık 2015 Volume: 1, Issue: 1, pp. 78-98, December 2015, s. 91.

Kişi Sayısı Kısa Boylu 52 Orta Boylu 776 Uzun Boylu 169 52 776 169 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 Ki şi S ay ısı Boy Niteliği

1845 Boy Yapısı

Grafik 3: 1833-45 Divle Kazası Eşkâl Yapısı

102

Grafik 3’e göre; 1833-45 yıllarında nüfusun %13’ü kara sakallıdır. %8’i şabb-ı

emred, %6’sı kumral sakallı, %5’i ter bıyıklı, %3’ü kır bıyıklı, %4’ü aksakallı, %4’ü

kara bıyıklı, %3’ü kırca sakallı, %2’si köse sakallı, %2’si emred, %1’i sarı sakallı,

%1’i kumral bıyıklı, %1’i müzellef sakallıdır. Geriye kalan eşkal şekilleri %1’in

altında olanlardır. Nüfusun %37’si belirtilmemiş olarak alınmıştır. Yani bu kısım

emred ve şabb-ı emreden daha küçük olan çocukları ifade etmektedir.

Belgede Divle kazasının nüfus yapısı(1833-1845) (sayfa 40-47)