Kumaş ve Pamuklular

Eski kumaşlara memleket, şahıs, malzeme ve tekniklerine göre ad veriliyordu. Buna göre655

:

Memleket adı taşıyanlar ;

1- Kumaşın dokunduğu memleket (Halep kumaşı. Bursa kumaşı..)

2- Kumaşın adıyla dokunduğu memleket (Bursa kadifesi, Üsküdar çatması. , ) 3- Dokunduğu memleketten başka yerin adını taşıyanlar (Trablus kuşağı). Şahıs adı taşıyanlar; Selimiye, Meeldiye..

Dokuyan ustalara göre : Hasan Bey kefiyesi.. Teknik ad : tafta, atlas..

Malzemeye göre: kutnu, telle, pullu, hâre..

Hint pamukluları XV. yüzyıldan itibaren Osmanlı’nın ithal malları arasındaydı. Özellikle sarıklarda ve kadın başlık veya örtülerinde, çok ince müslin tül çeşidi, çok erkenden lüks bir ithal malı olarak kullanılıyordu656_{. Osmanlıda kumaşların} kullanımında, fakir kadınların giysileri hakkında çok fazla bilgi sahibi olunmamakla birlikte durumu iyi olan kadınların giyimlerinde daha çok pamuklu ya da ipekten bol biçilmiş, ince bir iç gömlekle, beli bir kuşakla bağlanan yine bol bir şalvardan oluşan

654

Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, s. 171–175.

655 _{Mine Esiner Özen, “Türkçe’de Kumaş Adları”, İÜEF Tarih Dergisi, S. 33, İstanbul, 1980-81, s. 293.} 656 _{Halil İnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin}

kıyafetleri tercih edilirdi. Bunun üzerine de entari giyilirdi. Sadece üst tabakadan kadınlar değil zengin kentli kadınlar da entarilerini kadife veya ipekten yaptırırlardı. Özellikle saraylı kadınların kıyafetlerinde altın sırma dikkat çekicidir. Olanakları daha sınırlı kadınlar ise beledi denen bir kumaş kullanmaktaydı. Erkek giyimine ait malzemeler ise, börk, destar, serpuş, gömlek, dolama, çakşır, şalvar ve kaftan olarak sıralanabilir. Renklerde ise çoğunlukla yeşil ve mai tercih edilirdi657

.

Hindistan’dan Basra’ya pamuk ithal olunurdu. Basra’da pamuk sanayi gelişmiş ve büyük bir de penbehane bulunmaktaydı.Hindistan’dan beyaz Bayramî ve miʽcer-i

Hindî gibi çeşitli kumaşlar Basra’ya gelerek burada boyahanelerde siyaha boyanır ve

başka yerlere sevk edilirdi658 .

1500’lerde Dülbend Suriye, İran ve Hindistan’dan ithal olunurdu. Hindistan’ın Gücerat bölgesinden Osmanlı’ya pamuklu ihraç ediliyordu. Kısa, kalın ve sert olan Anadolu yerli pamuğundan ince ve yüksek kalite dülbend yapılamıyordu659_{. Anadolu’da} üretilen pamuk kalın ve ser olsa dahi, yönetimin ithal yada yerli pamuklarla işlenen kumaşların kalitesine dikkat ettiği açıktır. Örneğin, Hammadde Şam’da dokunan kumaş nev’i şeylerin tam ve düzgün dokunması, Hindî çivit ile boyanması ve yapılan işte hile olmaması için Şam Beylerbeyine ve Şam kadısına 972 (H.) senesinde 28 Rebi’ül-evvel ayında merkezden hüküm gönderilmiştir660

. Öte yandan Türk endüstrisi Hind ve Arap mallarına rekabet edecek lüks kumaşlar çıkarmayı da bir yana itmiş değildi. Bursa, İstanbul, Edirne ve Rumeli’nin kimi yerlerinde çıkan çuha, kutnu, tafta, vala vb. yüksek kaliteli ve pek zevkli kumaşlar doğudan gelenlerden hiç de geri değildi. O halde Türkiye Endüstrisinde Doğu rekabetinin etkisi bulunmadığına göre XVI. Yüzyılın ortalarından başlayan gerilemede Batı’nın rolü olduğu açık bir gerçektir ve bu da ham madde fiyatlarında müthiş yükselme suretiyle yerli sanayinin yeni fiyatlardan ham madde satın almakta zorluk çekmesi biçiminde ortaya çıkmış bulunuyordu661

.

Pamuklu ve pamuklu-ipek karışımı dokumaları Osmanlı çok çeşitli alanda kullanıyordu. Sarıklarda ve kadınların başlıklarında kullanılan tül ve tülbent (dülbend) çeşitlerinden, şalvar, kaftan, iç çamaşırı, yorgan, mendil ve yağlıklardan hamam

657

Arzu Diktaş, “XVI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Edirne’de Sosyal Hayat”, Trakya Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 2008, s. 87-88.

658 _{Halil İnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin}

Rolü”, s. 17-18.

659

Halil İnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolü”, s. 4-8.

660 _{6 Numaralı Mühimme Defteri, s. 182, b. 333.}

peştemali ve havlulara, yastık ve minderlerden perdelere çok çeşitli pamuklu bez ve kumaşlardan yapılırdı. Osmanlı pamuk sanayi, üretim ve ticaret boyutları ile hububattan sonra en önemli sektörünü oluşturuyordu. Osmanlı için 1600’lerden başlayarak

imparatorluğun dış ticaret dengesinde ithal olunan pamuklular, baharat, koloni ürünleri, madenler yanında belki hepsinden daha önemli bir ticaret maddesi haline gelmiştir662

.

XVI. yüzyılda Anadolu kentleri, dokuma sanayinde oldukça ileriydiler. Ankara sof üretiminde, Bursa ipek, Kastamonu, Manisa, İsparta ve çevresi pamuklu dokumada, Trabzon ve çevresi de keten bezi üretiminde iyi bir dokuma sanayisine sahipti. Dokumacı esnafı, pamuk ipliğini işleyerek, ince pamuklu kumaş yânı boğası, astarlık alaca, tülbent bez, makrama, gömleklik gibi kumaşlar imâl ederken aynı zamanda çulhacılık işiyle de uğraşmaktaydılar663

.

XVI. yüzyılda Osmanlı toplumunda Hint kumaşları da ayrıca rağbet görmüştür. Bu kumaşlar arasında en çok rağbet görenler ise ince lüks Hint pamuklularından yapılan dülbendler ve boğasilerdir. 1543 ve 1659 yılları arasında Edirne’de ölmüş olan 19 bezzazın stokları içinde ve terekesi kayıtlı 175 kişinin ev eşyaları arasında Hint menşeli şu pamuklu kumaşlardan Destar-ı Kanbil, kutni hindî laciverdi, peşgir-i hindî, hindî makrama, hindî yorgan, hindî kuşak ve hindî kırmızı boğasi dikkat çekmektedir664

. Yine aynı yüzyıl sonlarına doğru tereke kayıtlarında Bolu’da Hint kaliçesi665_{(küçük halı)’ne} rastlandığı bilinmektedir. Buna göre XVI. Yüzyılda Hint kumaşları Osmanlı’da bulunmaktaydı. Ancak bu kumaşların miktarı ve değerlerine sınırlı sayıda ulaşılabilmektedir. Buna göre, 1554-1596 yılları arasında Edirne’de ölen bezzazların stokları veya tereke kayıtlı kişilerin eşyalarından anlaşıldığına göre Hindistan’dan ithal edilen pamuklu kumaş çeşitleri ve fiyatları666

: Destâr-ı Kanbil – 80 Akçe

Kutni Hindî Laciverdî – 230 Akçe Peşgir-i Hindî – 20 Akçe

662

Halil İnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolü”, s. 1.

663 _{Emine Erdoğan Özünlü, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Kentlerinin Ekonomik Nitelikleri Üzerine Bir}

Karşılaştırma Denemesi”, s. 260.

664 _{Arzu Diktaş, “XVI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Edirne’de Sosyal Hayat”, s. 94.} 665

Rafet Metin, “XVI. Yüzyılın Sonu ve XVII. Yüzyılın Başlarında Bolu’da Sosyal Hayat”, Dumlupınar Üniveristesi Sosyal Bilimler Dergisi, 32/II, 2012, s. 104.

666 _{Halil İnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve İngiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin}

Hindî Makrama – 15 Akçe Hindî yorgan – 150 Akçe Hindî kuşak - 70 Akçe

Hindî kırmızı bogası – 200 Akçe

Yine, Edirne şerʽiyye sicillerinde XVI. yüzyılın sonlarına doğru Hindî kuşağın en düşük fiyatı 47 akçe667

olduğu bilinmektedir.