Koruyucu ailelikten farkı

Devlet otoritesinin fonksiyonları içerisinde toplum ve oluşturan bireylerin bir kısım ihtiyaçlarının karşılanması, gözetilmesi ve anayasal haklarını kullanabilmelerinin sağlanması da gelmektedir. Çocuklar da yetişkinlere nazaran daha yüksek düzeyde acziyet içerisinde olan toplum bireyleri olarak devlet korumasına ve gözetimine muhtaçtırlar. Bu sebeplerden, devletin özellikle de kimsesiz veya daha iyi bakıma muhtaç çocukları, üstlendiği fonksiyonlar itibariyle gözetme sorumluluğu söz konusudur. “Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi”nde devletin vatandaşlarına karşı sorumlulukları ifade edilmekte ve bu hakların sağlanması için gerekli önlemlerin iç hukuk doğrultusunda belirlenmesinin de yine devlet otoritesinin sorumluluğunda olduğunu ifade etmektedir_.

Diğer taraftan çocuğun sağlıklı bir gelişim sürecini yaşayabileceği en önemli ortamın aile olduğu psikoloji, sosyoloji ve ilişkili diğer disiplinlerin ortak kabulü olarak bilinmektedir. Bu itibarla çocuğun sağlıklı kişilik, davranış, psikoloji ve düşünsel gelişim için örnek alacağı anne babaya ve aile ortamına ihtiyacı söz konusudur. Beraberinde, ailedeki ilişkilerin mahiyeti de yine çocuğun gelişiminde büyük önem taşımakta ve örnek aldığı davranışlar da bu aile içi iletişimden beslenmektedir. Aile içi ilişkiler ne denli sağlıklı ise çocuğu gelişimi de o derece sağlıklı olacaktır (Kağıtçıbaşı, 2000).

Koruyucu aile uygulamasında çocuğun korunmasından kasıt olan çocuğun güvenliğinin ve muhafaza edilmesinin sağlanmasıdır. Çocuğun güvenliğinden kasıt ise somut bir durum karşısında çocuğun zihinsel, duygusal, ahlaki, bedensel, davranışsal, kişilik ve ekonomik gereksinimlerinin sağlanarak bütünlüğünün muhafaza edilmesi anlamı taşımaktadır (İmamoğlu, 2005).

Bu hususta “BM Çocuk Hakları Sözleşmesi”nin 20’nci maddesi “Geçici veya sürekli

olarak aile ortamından yoksun kalan veya kendi yararı için aile ortamında bakılmasına izin verilmeyen her çocuk, devletten özel koruma ve yardım görme hakkına sahiptir ve sözleşmeye taraf devletlerin bu durumdaki çocuklar için kendi ulusal yasaları çerçevesinde uygun bir bakım şeklini sağlamaları gerekir” şeklindeki

ifadesi de çocuğun korunmasının uluslararası boyutuna işaret etmektedir.

 _{16.12.1966 Tarih ve 2200 A(XXI) Sayılı Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası}

14

Ulusal anlamda ise Anayasa’nın 61’nci maddesi, “Devlet, korunmaya muhtaç

çocukların topluma kazandırılması için her türlü tedbiri alır” ifadesiyle korunmaya

muhtaç çocuklar hususunda devletin sorumluluk taşıması görev değil Anayasa ile kendisine verilmiş bir yükümlülük olarak kendini göstermektedir.

Bu anayasal yükümlülüğün yine getirilmesine ilişkin olarak Medeni Kanun m.347 ifadesinde “Çocuğun bedensel ve zihinsel gelişmesi tehlikede bulunur veya çocuk

manen terk edilmiş halde kalırsa hakim, çocuğu ana ve babadan alarak bir aile yanına veya bir kuruma yerleştirebilir. Çocuğun aile içinde kalması ailenin huzurunu onlardan katlanmaları beklenemeyecek derecede bozuyorsa ve durumun gereklerine göre başka çare de kalmamışsa, ana ve baba veya çocuğun istemi üzerine hakim aynı önlemleri alabilir. Ana ve baba ile çocuğun ödeme gücü yoksa bu önlemlerin gerektirdiği giderler Devletçe karşılanır. Nafakaya ilişkin hükümler saklıdır.”

denmekte ve madde hükmü itibariyle devletin çocuğun durumuna ilişkin olarak korunma gerekliliğine kanaat getirmesi neticesinde bu korunmanın oluşmasını sağlaması gerektiği görülmektedir. Bu noktada çocuğun ilgili kurumca koruma altına alınmasında, kurum tarafından korumaya alınması, evlatlık verilmesi veya koruyucu aile yanına yerleştirilmesi şeklindeki mekanizmaların varlığı görülmektedir.

Korunmaya muhtaç olan çocuğun statüsü ve tanımı 2828 sayılı “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu” m.3/b ile tanımlanmaktadır. Madde ifadesi doğrultusunda;

“Beden, ruh ve ahlak gelişimleri veya şahsi güvenlikleri tehlikede olup;

a. Ana veya babasız, ana ve babasız

b. Ana veya babası veya her ikisi de belli olmayan,

c. Ana ve babası veya her ikisi tarafından terk edilen; ana veya babası tarafından

ihmal edilip; fuhuş, dilencilik, alkollü içkileri veya uyuşturucu maddeleri kullanma gibi her türlü sosyal tehlikelere ve kötü alışkanlıklara karşı savunmasız bırakılan ve başıboşluğa sürüklenen”

durumlarından herhangi biri veya bir kaçına maruz kalmış olan çocuğun devlet tarafından korunacak olan çocuk olduğu görülmektedir. Bu durumdaki çocuk ya devletin ilgili kurumunca koruma ve bakım altına alınmakta veya koruyucu aile yanına yerleştirilmekte ya da uygun koşullar oluşması halinde evlatlık verilmektedir.

15

Koruyucu kurum bakımı 2828 Sayılı Kanun ile kurulan kurumlar ve “Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu” olmakla birlikte çocuğun bu kurumlarda koruma altına alınması mahkemece verilen koruma kararı neticesinde olmaktadır. Diğer taraftan, yine mahkeme kararına bağlı olarak aynı kanunun 23’ncü maddesi uyarınca “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü”nün denetim ve gözetiminde çocuk koruyucu aile yanına verilmektedir.

Ailenin çocuk hayatındaki önemi ve kurumda bakılan çocuklara ilişkin eldeki olumsuz verilerin çokluğundan ötürü gelişmiş ülkelerde koruyucu aile mekanizması daha tercih edilir bir koruma sistemi olarak görülmektedir. Koruyucu aile, Hukuk sistemimizde ilk kez 1926 yılında TKM. m. 273 ile düzenlenmiştir (Özbesler, 2007).

Koruyucu Aile Yönetmeliği (KAY.) m.4 ifadesi doğrultusunda, “Yönetmelikle

belirlenen esas ve usullere göre il müdürlükleri denetiminde kısa veya uzun süreli; bedelli veya bedelsiz olarak çocuk bakımını üstlenen, çocuğu aile ortamında yaşamasını sağlayan, öz anne-babanın yerini tutabilecek aileler veya kişileri ifade eder.”şeklinde koruyucu ailenin mahiyeti tanımlanmaktadır.

Yukarıdaki madde ifadesine uygun olan koruyucu aile gönüllülük ilkesi doğrultusunda oluşabileceği gibi devlet tarafından belirlenip ödenecek bir ücret mukabili de oluşabilmektedir. Koruyucu aile, İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü ile aile arasında yapılan bir sözleşmeyle kurulmaktadır ve bir koruyucu aile 3 çocuğa kadar koruyuculuk hizmeti üstlenebilmektedir. Bu duruma ilişkin sürecini işleme biçimine dair Koruyucu Aile Yönetmeliği’nin 12’nci maddesi “İl müdürlüklerince bir koruyucu

aileye 3'den fazla olmamak üzere çocuk yerleştirilir. İl müdürlükleri ile yanına çocuk yerleştirilen koruyucu aile arasında, örneği genel müdürlükçe hazırlanacak bir sözleşme imzalanır. Sözleşmenin valilikçe onayından sonra çocuk bir tutanakla aileye teslim edilir.” şeklinde açıklayıcılık barındırmaktadır. Oluşumu ve onayı itibariyle

koruyucu aile ve evlat edinme müessesesi kıyaslandığında evlat edinmenin onayı evlat edinenin ikamet yeri mahkemesi veya birlikte evlat edinenlerden birinin ikamet yeri mahkemesinin vereceği karar ile tesis edilmektedir. Dolayısıyla koruyucu aile ve evlat edinme müesseseleri kuruluş bağlamında bu şekilde bir farklılık göstermektedirler. Koruyucu aile kurumundaki amaç, çocuğun bakıma ihtiyaç duyduğu çocukluk döneminde ihtiyacı olan bakımın psikolojik, davranışsal ve diğer hususlardan zarar

16

görmeden sağlanması ve aile ortamından kopmadan yaşamını devam ettirmesinin sağlanmasıdır. Bunun yanı sıra koruyucu aile yanına verilen çocuk öz ailesinden kopmamakta, okulu ve sosyal çevresi ile olan ilişkileri devam etmekte ve bu vesileyle de yaşamında ciddi bir farklılık olmadan ancak korunarak hayatını devam ettirmektedir. Ancak öz aile ile olan ilişki, mahkemenin koruma kararının mahiyetine ve bu kararda var olan tedbir uygulaması şartlarına göre farklılık gösterebilmektedir. Bu yönü itibariyle bakıldığında ise koruyucu aile hem çocuğun yaşamsal zorlukları aşmasına yardımcı olmakta hem de bakımında zorlanan öz ailesine destek mahiyeti barındırmaktadır (Işık 2005; Özbesler 2007). Yine de çocukların korunmasına ilişkin “Çocuk Koruma Kanunu” ve “Türk Medeni Kanunu”, öncelikli olarak çocuğun öz ailesi yanında korunmasını sağlama eğilimlidir ve koruyucu aileye en son çare olarak başvurulmaktadır (İmamoğlu, 2005). Koruyucu ailede çocuğun ailesi ile koruma süresi boyunca görüşememe ihtimali dahi olsa koruyucu aile geçici bir kurumdur ve süresi sonunda çocuk tekrar ailesi yanına dönebilmektedir (Usta, 1996). Evlat edinmede amaç ise koruyucu aileden farklı olarak kimsesiz bir çocuğun bir aileye kavuşturulması ve çocuğu olmayan bir ailenin çocuğa kavuşturulması şeklindedir. Ayrıca, süresi bakımından evlat edinme normal şartlar altında süresiz kurulmaktadır ve bu yönleri itibariyle de koruyucu aileden farklılık sergilemektedir.

Diğer taraftan, evlat edinmede evlat edinen ve altsoyunun evlat edinilen ile aralarında soybağı oluşmakta ve hısımlık ilişkisi meydana gelmektedir. Beraberinde evlat edinilenin velayet hakkı kendiliğinden edinen üzerine geçtiği gibi _{koruyucu ailede} velayet hakkı çocuğun öz anne babasındadır ve kendiliğinden sona ermemektedir_. Koruyucu aile, vesayet edici nitelikte olmakla birlikte evlat edinmede velayet hakkından kaynaklı olarak vasilik ve vesayet kurumları söz konusu değildir (Doğan 2013; Usta 1996).

Koruyucu aile, koruyuculuk sürecinde denetime tabi olup bu denetim “Koruyucu Aile İl Müdürlüğü” tarafından ihbarlı veya ihbarsız bir şekilde gerçekleştirilebilmekte ve aile bu denetim ziyaretlerini itiraz hakkı olmaksızın kabul etmektedir. Bununla birlikte koruyucu ailenin ikamet değişikliğini önceden ilgili kuruma bildirme yükümlülüğü vardır _{ve yurtdışına çıkışlarda çocuğun velisinin veya vasisinin izninin yanı sıra}

 _{TMK., m.314/1}  _{KAY., m. 13, 20.}  _{KAY., m. 13/e}

17

çocukla ilgili sosyal çalışmacının onayı, komisyon onayı, İl Müdürlüğünün teklifi ve nihai noktada valiliğin onayı ile mümkün olmaktadır. Evlat edinme müessesesinde ise çocukla aile arsındaki ilişkiyi bu şekilde sınırlandıran veya onaya tabi tutan hukuki bir düzenleme bulunmamaktadır (Işık, 2005).

KAY. m.22 ile belirlenen koşullarda koruyucu aileye sağlık (KAY. m.18), bakım, eğitim ve çocuğun yetiştirilmesine ilişkin harcamalara karşılık olmak üzere çocuk başına her yıl belirlenen miktarca ödeme yapılır. Evlat edinmede ise aileye yapılacak herhangi bir ödeme söz konusu değildir. Evlat edinmede çocuğun hak ve yükümlülükleri evlat edinene geçtiğinden yukarıda sayılan harcamalar evlat edinen tarafından karşılanmaktadır.

KAY. m.15’de;

“ Koruyucu Aile Yanına Yerleştirilen Çocuk;

a) Koruyucu ailenin bu yönetmeliğin 13’üncü maddesinde belirtilen yükümlülükleri yerine getirmemesi,

b) Çocukla koruyucu aile arasındaki uyumsuzluğun yapılan mesleki çalışmalara rağmen giderilememesi,

c) Koruyucu ailenin çocuğa istenilen şekilde bakmadığının tespit edilmesi, d) Çocuğun koruyucu aileye yerleştirilme nedeninin ortadan kalkması,

e) Koruyucu ailenin herhangi bir nedenle koruyucu aile olmaktan vazgeçmesi, hallerinde çocuk ve aileyi izlemekle görevli sosyal çalışmacının hazırlayacağı sosyal inceleme raporu koruyucu aile komisyonuna iletilir. Komisyonun çocuğu geri almaya karar vermesi halinde koruyucu aile sözleşmesi iptal edilerek, çocuk bir tutanakla aileden geri alınır.”

koruyucu ailelik müessesesinin sona erme hususlarına değinilmiştir. Madde ifadesi doğrultusunda, ailenin isteği dairesinde veya sözleşme koşullarına uymaması halinde koruyucu ailelik statüsü sona ermekte ve çocuk aileden alınmaktadır. Evlat edinmede ise taraflar arasındaki ilişki ancak kuruluşunda olduğu gibi mahkeme kararı ile mümkün olmaktadır. Koruyucu ailede çocuğun ölümü veya ergenliğe ulaşması durumunda da ilişki sona ermekte, evlat edinmede ise bu durum ilişkinin sona erme sebebi olmamaktadır (Serozan, 2005).

18