Hızlı kentleşme, nüfus artışı ve iklim değişikliğinin etkileri sonucu artan çevresel etkiler ve sosyoekonomik faaliyetler, uygulayıcıları sürdürülebilir ulaşım altyapısının geliştirilmesi ve yönetiminde yeni çözümler geliştirmeye zorlamaktadır [138]. Sürdürülebilir yol ağı altyapı tasarımında çevresel etkiler, maliyet ve sosyoekonomik faktörlerin dikkate alınması ve aralarındaki dengenin iyi bir şekilde kurulmuş olması önem arz etmektedir [139]. Fakat günümüzde çevresel açıdan sürdürebilir yol ağlarının
40
geliştirilmesinde sosyoekonomik getirilerin üst düzeye çıkarılması ile ekolojik maliyetlerin minimuma indirilmesi çözümleri insanların doğaya olan talebinden dolayı pek mümkün görünmemektedir [140]. Bu yüzden insanların doğaya olan talebini azaltmaya yönelik yenilikçi yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yenilikçi yaklaşımlar ile sürdürebilir yol ağları projelerinin yer seçimi, mühendislik, inşaat ve bakım, alternatif malzemeler gibi teknik açıdan optimum düzeyde uygulanabilirliğinin iyi planlanması işin önemli bir parçasını oluşturacaktır [141], [142].
Ekolojik süreçler üzerinde çok çeşitli etkileri olan ulaşım altyapıları biyolojik çeşitlilik açısından hem olumlu hem de olumsuz etkilere yol açabilmektedir [143]. Örneğin yol inşaatı yapım ve kullanımında, biyoçeşitlilik açısından doğal kaynaklara erişimin artması ve bunların korunması kolaylaşmaktadır. Aynı zamanda arazi değişimi kaynaklı manzaraların oluşması dolayısıyla da artan ziyaretçi sayısına bağlı olarak ekonomik gelirlerin artması gibi uzun vadeli olumlu faydalar da görülebilmektedir [144]. Ancak korunan alanlarda yol ağları yapımı biyoçeşitlilik üzerinde her geçen gün endişe verici bir hâl almaktadır. Özellikle de yol ağlarının yapım aşaması ve kullanımı sırasında habitat kaybı ve parçalanmaları, sera gazı etkileri, yaban hayatı ölümleri ve gürültü kirliliği gibi olumsuzluklar ortaya çıkmaktadır. Bu gibi olumsuzluklar ekosistem üzerinde doğrudan veya dolaylı yönlerden çeşitli etkiler meydana getirmektedir [145], [146]. Örneğin Makki ve arkadaşlarına (2013) göre korunan alanlar ile ekolojik hassas bölgelerdeki yolların yapım aşaması ve geliştirilmesi sırasında yaban hayatı popülasyonları üzerinde zararlı etkiler oluşmaktadır. Ayrıca yolların geliştirilmesi ve iyileştirilmesi çalışmaları, korunan alanlar üzerindeki çeşitli zararlı etkilerinden olan kaçak avcılara ve kontrolsüz turizme erişimi de kolaylaştırabilmektedir [147].
Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü 2019 yılında uluslararası turist dolaşımının (gecelik ziyaretçi) 1,5 milyara ulaştığını bildirmektedir [148]. Küresel turizm endüstrisinin büyük bir parçasını korunan alanlar turizmi oluşturmaktadır. Bu sebeple korunan alanlara gelen çok sayıda ziyaretçiden dolayı meydana gelen temel altyapı, istihdam, hizmet ve koruma gereksinimlerine talep artmaktadır [3]. Bunlardan en önemlisi ve temel altyapılardan olan yol ağları, ziyaretçilerin erişim ve memnuniyetlerinin artırılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle korunan alanlardaki yol ağları sadece gelen ziyaretçilerin erişimi değil, aynı zamanda korunan alanlar ve çevresindeki koruma kontrol çalışmalarında da çok önemli etkiler bırakmaktadır [4]. Bu yüzden söz konusu alanlarda yol ağı yapım planlama çalışmaları
41
öncesinde ve sonrasında sürdürülebilir ölçüde ekonomik ve teknik açılardan çevreye duyarlı yaklaşımlar benimsenmelidir [149].
Diğer taraftan ekonominin en önemli sektörlerinden olan alternatif turizme bağlı ekoturizmin gelişmesiyle korunan alanlar ve çevreleri ziyaretçiler açısından sürekli değer kazanmaktadır. Ülkemizde görsel peyzaj açısından yüksek değere sahip olan korunan alanlar ve çevresindeki ekoturizm faaliyetleri, doğa ile insan arasında iletişimi sağlamaktadır [86]. Doğa ile bütünleşilen bu görsel peyzaj manzaralı alanların sayısı her geçen yıl artmakta ve ziyaretçiler tarafından yoğun talep görmektedir.
Korunan alanlardaki yasal talimatlar ve yönetim politikaları genellikle taşıma kapasitesine yönelik planlama ile ilgili olup ziyaretçi aktivitelerini kısıtlayıcı veya düzenleyici kararlar ile sonuçlanır [150]. Ziyaretçi aktiviteleri bu derece yoğun olan korunan alanlar ve çevresinde, etkili planlama ve sürdürülebilirlik ilkesi yönetim anlayışı ile görsel kaynaklara gerekli ulaşım ağı hassas olarak ele alınmalıdır. Korunan alanlarda sürdürülebilir turizm altyapı kapsamında görsel kaynakların ve ulaşım ağı planlama süreçlerinin etkinliği hem fiziksel hem de sosyal mevcut envanter sistemine ve değerlendirmelere bağlıdır [151]. Görsel kaynakların ziyaretçilere açılmasından önce kaynak yöneticileri tarafından ulaşım ağı sistemi kapsamlı bir envanter ve harita planlanması ile gelecekteki problemleri öngörmeye yardımcı olmalıdır [152].
İnsan ve doğa arasındaki ilişkileri sağlayan yol ağları, insanların doğal değerleri görebilmesi ve algılayabilmesinde etkili bir peyzaj unsurudur [153]. Yol ağları, çevreyi algılamanın yanı sıra çevre kaynaklarını da değiştirebilir [154]. Korunan alanlardaki olumsuz çevresel etkileri minimuma indiren ve aynı zamanda ziyaretçilerin peyzaj manzarasının beğenilerini artıran [130] optimum yol ağları belirlenmelidir. İnsanların beğeni ve estetik taleplerine uygun yol ağları ve diğer kamusal alanların planlanmasında mevcut çevresel tercihler de tasarıma dâhil edilmelidir [127]. Manzaralı alan için yol ağı uygulama projeleri, peyzaj karakter faktörlerinin (yer şekilleri, bitki örtüsü vs.) yanı sıra ekolojik yaklaşımlı teknik ve estetik yöntemler ile birlikte bütüncül olarak planlanmalıdır [155].
Ulaşım ağları, peyzaj ile insan arasındaki etkileşimde peyzaj karakteri açısından farklı ve önemli bir rol üstlenmektedir [156]. Peyzaj modellemenin ve mekânsal analizin önemli bileşeni olan görsel kalite değerlendirmeleri [157], ulaşım ağı planlama ve tasarımında birçok fırsat sunmaktadır [158]. Son yıllarda görsel kaliteyi artırmak için bilgisayar
42
tabanlı analizler yapılarak korunan alanlarda ulaşım ağlarının geliştirilmesine katkı sağlanmaktadır [101]. Örneğin CBS tabanlı görsel kalite modelleme yaklaşımı [98], [109], [159] ile yol ağı tasarım teknikleri [160] kullanılarak çeşitli mekânsal karar verme uygulamaları geliştirilmiştir [161]. Bunlardan en önemlisi orman yol ağı bileşenlerinin tasarımı ve çevreye olan olumsuz etkilerinin azaltılması, ulaşım ağı kullanımındaki görsel kaliteyi önemli ölçüde etkilemektedir [162]. Özellikle de yol ağlarının görsel kalite değerlendirilmesi yapılırken karar destek problem analizlerinde CBS teknik ve yöntemleri önemli bir rol üstlenmektedir [163] CBS tabanlı en uygun karar destek problem analizlerinde ÇÖKDS kullanılmaktadır [164], [165]. CBS tabanlı ÇÖKDS süreci, karar vericinin tercihleriyle birlikte coğrafi verilerin kullanılması ve bu işlemlerin kısıtlı kurallara uygun olarak değiştirilmesini içeren yöntemlerden oluşmaktadır [164], [166].