25
Şekil 2.5.Sporcunun çıkış mesafesi, uçuş mesafesi, konma mesafesi (6060).
Atletizmde 100 m hız koşusu incelendiğinde, bu beceri farklı bölümlere sahip olduğu görülür. Bunlar; başlangıç, hızlanma fazı ve süratte devamlılık fazıdır. Aşağıda sprinterin maksimum süratini korumaya çalıştığı evre olan son evre yani süratte devamlılık fazı üzerine bir inceleme verilmiştir.
2.7.1. Sprintin Teorik Modeli
Sprint performansında farklı etkilerin olması önemlidir. Bu farklar mesafe koşularında daha az öneme sahiptir. Dayanıklılık koşusunda farklı hızlı ve verimli çalışma, hız gibi özellikler önemliyken, sprint performansına uygun mekanik pozisyonlar ve hız büyük önem arz etmektedir. Sprint performansı hız ve dayanıklılığın ikisini de gerekli kılan bir koşudur. En önemli etken, uygun mekanikleri kullanma becerisi ve yeterli dayanıklılığa sahip olmaktır (6161). Koşucunun hareket biçiminde ve postüründeki farklar değişik uzunluklardaki yarışlarda belirleyici etkenlerdir.
Kalitatif bir biyomekanik analizde ilk basamağın tekniğin mekanik ve sebep sonuç ilişkisine dayalı bir modelinin geliştirilmesiyle ideal tekniğin belirlenmesidir. Sprintin bir modelini geliştirmede ilk basamak sprintin gerekli temel bilgilerini elde etmektir.
Teorik modelin temeli becerinin amacı ya da hedefidir. 100 metre hız koşusunun amacı nedir? Koşucu yarışı kazanmayı deniyor ve en az zaman diliminde bitiş çizgisine ilk önce ulaşmak istiyor. Performans kriteri olarak 100 m koşusunun süresi ele alınabilir. 100 m koşusu için geçen süre yarış sırasında sprinterin ortalama yatay hızının ve 100 m mesafesinin bir fonksiyonudur. Bu yüzden süratte 100 m koşusunun devamlılık fazı için performans kriteri evre sırasında sprinterin ortalama yatay hızıdır (6262). Koşu sırasında sürat adım uzunluğu ve adım frekansı tarafından üretilir (6363).
26
Adım uzunluğu, adımın destek fazı sırasında sprinterin yatay yer değişiminin toplamı (sprinterin yerle teması olduğunda) ve adımın uçuş fazı sırasında sprinterin yatay yer değişimidir (sprinterin yerle temasını olmadığında). Bu fazların her biri sırasında daha büyük yer değişimleri daha uzun bir adım uzunluğu ile sonuçlanır. Destek fazı sırasında yatay yer değişimi, temas mesafesi (temasın kesilme anında sprinterin ağırlık merkezi arka ayağından ne kadar uzakta) ve uçuş mesafesi (sıçramada sprinterin ağırlık merkezi ilerdeki ayaktan ne kadar uzaktadır) olarak iki bölüme daha bölünebilir. Bu fazların hepsi sprinterin bu anlardaki pozisyonu ve sprinterin antropometrisine bağlıdır. Uzun boylu ve uzun bacaklı bir sprinter daha uzun temas ve uçuş mesafelerini başarabilir (6262).
Bir adımın uçuş fazı sırasında yatay yer değişimi sprinterin yerden ayrılış sırasındaki yatay hızı ve fazın süresi tarafından belirlenmektedir. Daha hızlı bir yatay hız ve daha uzun bir uçuş süresi fazı, evre sırasında daha büyük yatay yer değişimi anlamına gelmektedir. Adım devrindeuçuş fazının başındaki yatay hız, temas sırasındaki yatay hız ve önceki destek fazı süresince sıçrama ayağının üzerine etki eden sürtünme kuvvetiyle yapılan iş tarafından belirlenir. Bu iş, destek fazının son bölümünde yapılan negatif iş (sürtünme kuvveti sprinteri yavaşlatırken) ve destek fazının itme bölümü sırasında yapılan pozitif iş (sürtünme kuvveti sprinteri hızlandırırken) olarak iki alt bölüme bölünebilir. Yapılan pozitif ve negatif iş ortalama yatay kuvvetler ve her periyot sırasında oluşan yatay yer değişimleri tarafından belirlenir. Yapılan negatif işi minimize ve pozitif işi maksimize eden bir sprinter ileri doğru hızlanacaktır. Sprinterin 100 m hız koşusunun bir adımdan diğerine aynı hızı sürdürdüğü bölümünde tipik bir adım sırasında yapılan negatif ve pozitif iş eşittir (6262).
Uçuş fazı süresi (ya da uçuş zamanı) de evre sırasında yatay yer değişiminden etkilenir. Uçuş süresi sıçramada sprinterin dikey hızına, sıçramada sprinterin ağırlık merkezinin (AM) yüksekliğine ve hava direnci nedeni ile ortalama sürtünme kuvvetine bağlıdır. Sıçramadaki dikey hız, yere iniştetemas sırasındaki dikey hız ve önceki destek fazı sırasında sıçrama ayağı üzerine etki eden normal reaksiyon kuvvetleri yaptığı iş tarafından belirlenir. Bu iş, destek fazının başlangıcında sprinterin yukarı doğru tepki kuvvetinin yavaşladığı ve hızı düştüğü zaman yapılan negatif iş ve destek fazının ikinci yarısı sırasında sprinterin yukarı doğru tepki kuvvetinin hızlandığı ve hızı arttığı zaman yapılan pozitif iş olarak iki alt bölüme bölünebilir. Yalpan negatif ve pozitif iş her periyot sırasında oluşan ortalama tepki kuvvetleri ve yatay yer değişimleri tarafından belirlenir. Bir sprinter bir adımdan diğerine aynı hızı sürdürmek için pozitif ve negatif iş miktarını eşit tutmalıdır (6262).
Bir adım sırasındaki uçuş zamanı da uçuş fazının başında ve sonunda (örneğin; sıçrama ve yere temas anında) sprinterin ağırlık merkezinin yüksekliği tarafından etkilenir. Eğer sıçrama yüksekliği yere iniş yüksekliğinden yüksekse uçuş süresi uzayacaktır. Eğer sıçrama yüksekliği yere iniş yüksekliğinden daha düşükse uçuş süresi kısalacaktır.
Adım hızı her adımın zamanı tarafından belirlenir. Her adımın zamanının daha kısa olması, adım hızını daha hızlı hale getirir. Her adımın zamanı destek
27
zamanı ve uçuş zamanı olarak iki alt bölüme ayrılabilir. Uçuş fazı sırasında yatay yer değişimini etkileyen faktörlerden biri uçuş zamanıdır. Eğer uçuş fazı daha uzunsa uçuş fazı sırasında daha büyük bir yatay yer değişimi meydana gelir. Bununla beraber eğer uçuş fazı daha kısaysa her adımın zamanı daha kısa ve adım hızı da daha çabuk olacaktır. Sprinti mekanik olarak etkileyen faktörlerin teorik modeli Şekil 2.6’da gösterilmiştir (6262).
2.7.2. Teorik Modelin Uygulaması
Sprint bir kapalı bir beceridir, bu yüzden sprint için en etkili tekniğin modelini açıklamak ve uygulamak teniste el önü drive gibi açık bir beceriyi açıklamak ve uygulamaktan daha kolay olmalıdır. Bununla beraber sprint doğası gereği döngülü olduğu için modeldeki bazı ilave faktörler bir önceki döngünün sonucu (bir önceki adım) ve bu nedenle modelimiz bir sonsuz uygulama olur. Örneğin; uçuş fazı sırasındaki yatay yer değişimi uçuş zamanı ve sıçramadaki yatay hız tarafından belirlenir. Döngüdeki sıçramada yatay hız önceki destek fazı sırasında yapılan iş ve yere temas sırasındaki yatay hız tarafından belirlenir. Bu yatay hız önceki adımın bir performans ölçüsüdür. Modelimizin bu eksikliğine rağmen birlikte inceleyelim ve nasıl yapıldığını görelim (6262).
Modeli uygulamak için öncelikli olarak tek bir adım sırasında sprinterin ağırlık merkezinin yatay hızındaki anlık değişimlerin nasıl olduğunu inceleyelim. Şekil 2.7’de bir adım sırasında sprinterin yatay hızının bir grafiksel çizimi görülmektedir. Destek fazının başında hızın nasıl düştüğüne ve bu fazın ikinci yarısı sırasında nasıl arttığına dikkat edin. Sprinterin ortalama hızının daha hızlı olduğu yer adımın neresindedir? Sprinter açık bir şekilde uçuş fazı sırasında daha hızlıdır. Uçuş fazı sırasındaki yatay hız daima destek fazı sırasındaki ortalama yatay hızından daha hızlıdır. Sprinterin ayağı yere çarptığında zemin ve sprinterin ayağı arasındaki sürtünme engelleyici bir kuvvet yaratır ve sprinter yavaşlar. Destek fazının ikinci yarısından sprinterin engelleyici fazda kaybettiği hızı yeniden artar. Böylece bir sprint adımının destek fazı sırasındaki ortalama yatay hız (önceki ya da başarılı uçuş fazları sırasındaki ortalama hızlara eşit olan) fazın başlangıcında ve sonundaki yatay hızdan daha yavaştır. Bu nedenle bir sprinter destek zamanını minimize ve uçuş zamanını ise maksimize etmelidir. Zihnimizde modelimizi analiz etmeye devam edelim (622).
29