2. BÖLÜM II KOBİLERDE FİRMA ANALİZİ
2.7 Kobilerde Kayı dışı Faaliyetlerin Tespiti
Kayıt dışı ekonomisi genelde iki ana bölümde ele alınmaktadır.
Kayıt dışı Ekonomi Yeraltı Ekonomi
Bizim konumuz hem kayıt dışı hem de kamu düzenine aykırı olan yer altı ekonomisi olmayıp günlük yaşamımızda çok sık karşılaştığımız ve banka/müşteri ilişkisi içinde özellikle kredi değerlilikle yönelik çalışmalarda karşımıza çıkan ‘’Kayıt dışı’’ (Bilanço/Gelir tablosuna yansımayan) ekonomik faaliyetlerdir.
Hemen belirtelim ki, kayıt dışı ekonomi ile yer altı ekonomisi çoğu zaman iç içe bir görünüm sergilemektedir.
Kayıt dışı ekonomi, ekonomiyi düzenleyen yasalara ve yönetmeliklere aykırı olarak gerçekleştirilen belgeye bağlanmamış -yasal defterlere işlenmemiş- ekonomik işlemdir. (Faturasız satışlar, kaçak işçi çalıştırılması vb.)
Kayıt dışı ekonomi olgusunun ekonomik, sosyal, ahlaki vb. çok sayıda nedenleri olmakla beraber ülkemizde en temel neden yükünden kaçınmaktadır.
Bilindiği gibi bir firmanın kredilendirme sürecinde, firmanın mali tabloları, rekabet gücü, firma ve ortakların moralitesi, ortakların ve firmanın varlıkları, ticari faaliyetleri ve piyasa istihbaratına dayalı olarak elde edilen bilgiler değerlendirilmekte ve şubelerce yapılan kredi teklifleri karara bağlanmaktadır. Özellikle talep edilen kredilerin büyüklüğü firmanın kaldırabileceği borç yükü ile doğru orantılıdır ve bu da mali tablolara bazı (bilanço/gelir tablosu) bakılarak
hesaplanmaya çalışılmaktadır, ancak mali tabloların bazı sektörlerde faaliyet gösteren firmalarda gerçeği yansıtmaması nedeniyle sorunlar ortaya çıkmaktadır.
Ülkemizde kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin varlığı hepimizce bilinmektedir. Buradaki amacımız; kayıt dışı ekonomik faaliyetleri olduğunu bildiğimiz bir firmanın, gerçeğe en yakın boyutlarda iş hacmini, müşteri portföyünü, borçlanma düzeyini, cirosunu, üretim faaliyetlerini, kayıt dışı ekonomik faaliyetleri bulunan firmalarda gözlemlenebilen çeşitli göstergelerden yararlanmak suretiyle, ortaya koymaktır.
2.7.2 Kayıt Dışılığın Oluşum Şekilleri
Bir firmanın en basit anlamda faaliyet döngüsü irdelendiğinde şu temel varsayımlar ortaya çıkmaktadır. Kayıt dışılık firmanın faaliyet döngüsü içinde her aşamada yer alabilmektedir.
Girdi Temini (Alışlar) Aşaması
A1 Alışlar tamamen faturalı ve doğru
A2 Alışlar tamamen faturasız, açıktan ödeniyor. A3 Alışlar kısmen doğru faturalı, kısmen açıktan.
A4 Alışlar tamamen faturalı, ancak düşük değerden faturalı, fark açıktan ödeniyor.
A5 Alışalar faturalı doğru ancak vade farkı kayıtlarda yok.
Üretim Aşaması
U1 İşçilik ödemesi tam doğru
U2 Kısmen kaçak işçi çalıştırıyor, ödemeler kısmen açıktan
U3 İşçiler kaçak değil, ücret asgari ücretten gösteriliyor, fark açıktan ödeniyor.
Satış Aşaması
S1 Satışlar tamamen faturalı ve doğru S2 Satışlar tamamen faturasız, açıktan
S3 Satışlar kısmen doğru faturalı kısmen açıktan.
S4 Satışlar tamamen faturalı, ancak fatura değeri düşük, fark açıktan.
S5 Satışlar tamamen faturalı, vade farkı uygulanıyor, vade farkı kayıtlara yansımıyor.
Faturasız satışların temel kaynağı faturasız girdiler olduğundan, girdi temini olasılıkları karşısında üretim ve satışlarda neler olabileceği kategorize edilmek istenirse şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır.
S1 kayıt dışılık yoktur. Firma rakamları gerçek durumu ifade eder.
S2 pratikte mümkün olmamakla birlikte, firma mevzuatına uymak yönünde hayali faturalar kesecektir. Dönem sonu stoklarla oynayarak brüt kar marjını koruyabilir.
S3 satışlar düşük gösterildiğinden brüt kar marjı sektöre göre düşük çıkacaktır. Dönem sonu stok rakamı ile oynayarak, brüt kar marjını koruyabilir.
S1 Mevzuata uymak yönünde piyasadan naylon faturalar toplanır. Brüt kar marjı sektör ortalamasının üstünde çıkar, bu yüzden vergi vermek zorunda kalabilir. Piyasadan naylon fatura toplanarak brüt kar marjı ayarlanır.
S2 Mevzuata uymak yönünde fatura toplanır. Kayıt dışı kalan alışların yüzdesi, satışların yüzdesinden büyükse kar marjı yüksek çıkar. Stoklarla oynayarak SSM’yi yükseltir. (Kayıtlarlına güvenmek imkânsızdır.)
S3 piyasadan naylon faturalar toplanarak, faaliyetler düzenlenir. Firma stoklarıyla oynamak suretiyle brüt kar marjını istediği düzeye çekebilir.
S2 mevzuata uyumlaştırma yönünde hayali isimlere faturalar keser. alış ve satışları dengelemeye çalışır. Stoklarla oynayabilir.
S3 kayıt dışında tutulan alış ve satış tutarları birbirini dengeleyerek, sektör ortalamasına yakın bir brüt kar marjı oluşmasına olanak sağlayabilir. Kayıt dışında tutulan satışlar alışlardan büyükse brüt kar marjı düşer. Dönem sonu stok rakamı yükseltilerek SMM azaltılır ve brüt kar marjı dengelenir.
S1 Brüt kar marjı ortalamanın üstünde olup alışlarda uygulanan vadenin uzunluğuna göre ortalamadan uzaklaşır.
S2 Mevzuata uyumlaştırma yönünde faturalar kesilir. Kar marjını ayarlamaya çalışır.
S3 Kayıt dışında kalan alış ve satış değerlerinin birbirlerini dengelemesiyle sektör ortalamasına yakın bir brüt kar marjı oluşabilir. Ortalamadan sapma kayıt dışındaki alış ve satış rakamlarının boyutlarına göre değişir.
A1 Alışlar tamamen faturalı ve doğru,
A2 Alışlar tamamen faturasız, açıktan ödeniyor. A3 Alışlar kısmen doğru faturalı, kısmen açıktan.
A4 Alışlar tamamen faturalı, ancak düşük değerden faturalı, fark açıktan ödeniyor.
A5 Alışlar faturalı doğru ancak vade farkı kayıtlarda yok. S1 Satışlar tamamen faturalı ve doğru
S2 Satışlar tamamen faturasız, açıktan.
S3 Satışlar kısmen doğru faturalı kısmen açıktan.
2.7.3
Bilançonun Küçültülme Yöntemleri
Satışlar az gösterilir. (Faturasız satışlar, düşük değerden kesilen faturalar.)
Faturasız satıştan elde edilen nakit, bilanço dışında ortaklar/yakınları/hayali isimler altında bankada mevduat olarak tutulabilir, ya da kayıt dışı kasada tutulur.
Öz varlık, sermaye düşük tutulur. Şirketin sermaye ihtiyacı yıl içinde ortaklar hesabı aracılığıyla muhasebeye girer, ancak dönem sonlarında çıkışı yapılır.
Stoklar düşük tutulur.
Alışlar faturasız veya düşük faturalı bedellerle gösterilir.
Yatırım malları düşük bedeller kayıtlara girer. (faturasız, düşük faturalı)
Fabrika vb. üretim tesisleri ile işletmenin kullandığı duran varlıklı kısmen veya tamamen ortakların şahsi malı gibi gösterilir.
Yeniden değerleme yapılmaz63