Kayıt dışılığın Göstergeleri

Burada incelenecek olan göstereler tek tek ele alındığında kayıt dışı faaliyetleri bulunmayan firmalarda da rastladığımız bir takım özellikler olduğunu görebiliriz. Bu göstergeler, bir bütün halinde, firmanın faaliyet döngüsü içindeki yerleri araştırıldığı zaman anlamlı olacak ve firmanın gerçeğe en yakın boyutunu ortaya koymaya yardımcı olacaklardır.

Örneğin; gayrimenkul açısından çok varlıklı olan bir firma ortağının bu gayrimenkulleri aileden miras kalmış olabilir. Çok varlıklı olması kişinin bu gayrimenkulleri kayıt dışı ekonomik faaliyetlerinden elde ettiği gelirle satın aldığını, kayıt dışı ekonomik faaliyeti olduğunu göstermez.

Bir başka örnek; firmanın bilançosunda görülen ortaklara borç kalemi firmanın kayıt dışı ticari faaliyetlerinin sonucu değil de gerçekten ortağın firmayı finanse etmek amaçlı dışarıdan, kendi parasından firmaya yatırdığı bir tutar olabilir.

63 _{Garanti Bankası, “Kobi Bankacılığı”, Kobi Bankacılığı Firma Analizi Semineri, İstanbul,}

2.8.1 Sektörün Ve Piyasanın Etkisi

Her iş kolunun kendine özgü ekonomik yapısı vardır. Herhangi bir sektörde;

1. Faaliyet göstermek için büyük yatırımlara ve kurumsallaşmaya gerek duyulmuyor ise,

2. Girdiler birçok yerden ve faturasız da temin edilebiliyorsa, çeşitli nedenlerle fatura alma zorunluluğu olsa ağabeyle düşük bedelle fatura almaları kendi menfaatlerine de olabiliyorsa,

kayıt dışılık söz konusu olabilir.

Yukarıdaki bilgilere duyulan ihtiyaç yüzdeleri, bir anlamda o sektördeki kayıt dışılığın bir ölçüsüdür diyebiliriz.

Ülkemizde sektörler itibariyle kayıt dışılığı ölçen bilimsel bir araştırma olmamasına rağmen piyasada sektörler itibariyle hatta herhangi bir sektörle ilgili olarak farklı bölgelerde değişik boyutta uygulamalar olduğu bir gerçektir.

Burada şunu vurgulamak gerekir ki, kayıt dışılık sektörün her kademesindeki firmaların vergi yükünden kaçınmak istemesinden kaynaklanmıyor olabilir. Az vergi ödemek, vergi mükellefinin çıkarına olmakla birlikte piyasanın özelliği gereği alışları faturasız yapmak zorunda olan bir firma, istese de bunu kayıtlarında gösteremez. Satışlarını da faturasız yapmak zorunda kalır. Tersi bir durum da söz konusu olabilir. Üretilen malı talep eden firmalar çeşitli nedenlerle mal alımlarının belgelendirilmesini istemeyebilirler. Bu da üretici firmayı kayıt dışılığa itecektir.

Sektör ve piyasanın etkileri kayıt dışılığa yön verirken, bir sektörün tüm kademelerindeki firmaların aynı seviyede ya da benzer etkileri söz konusu olabilir. Örneğin; otomobil üreten firmalar belli bir kurumsallaşmışlık düzeyine ulaşmıştır.

Faturasız satış yapmaları söz konusu olamaz. Hâlbuki ikinci el piyasadaki oto galerileri için böyle bir şey söylemek mümkün değildir.

Dolayısıyla bir firmayı incelerken, sektörün durumundan çok o firmanın sektör içindeki kademesi, o firmanın müşterileri ile ilişkileri öncelikle ele alınmalıdır.

2.8.2 Firmanın Yönetim Ve Organizasyon Yapısı

Kurumsallaşmış ve profesyonel kişiler tarafından yönetilen firmalarda kayıt dışılık nispeten çok daha düşüktür. Bu tür firmalarda daha çok,

1. Kaynak aktarmak,

2. Bir grup söz konusu ise grubun çıkarları yüzünden bir firmanın diğerine (kardeş kuruluş/grup firması/gizli iştirak nedenleriyle) düşük/yüksek tutarlarda fatura düzenlemek,

şeklinde görülmekle beraber, bu tür işlemler firmaların toplam işlemler içinde ağırlıklı paya sahip olmamaktadır. Buna karşılık küçük ve orta ölçekli, yönetim ve denetimi ortaklarca sağlanan aile şirketlerinde kayıt dışılık genellikle yüzdelerle değil katlarıyla ifade edilebilmektedir. Doğal olarak bu tanıma giren tüm şirketlerde de bu boyutlarda kayıt dışılık var demek mümkün değildir. Piyasanın ve sektörün durumu ile orantılı olarak değişebilir.

2.8.3 Ortakların Yaşam Standartları

Gelirleri sadece faaliyet gösterdiği ticari işletmeye bağlı kişi ve aile fertleri incelendiğinde, firmanın mali verilerinde (bilanço/gelir tablosu) görülen karlarla sağlanamayacak bir yaşam tarzı içinde olabilir. Çeşitli pahalı sosyal kuruluş, kulüp üyelikleri bulunabilir. Lüks semtlerde oturabilir ve çocuklarını pahalı okullarda, yurtdışında okutuyor olabilirler. Sosyal statünün, yaşam standartlarının kayıt dışılığın bir göstergesi olarak ortaya konulabilmesi, firma dışında bu statüyü sağlayacak kayıt

dışılığın bir göstergesi olarak ortaya konulabilmesi, firma dışında bu statüyü sağlayacak gelirlerin bulunmamasına, aileden miras vb. bir varlık söz konusu olmamasına bağlıdır.

2.8.4 Ortakların Aile Fertleriyle Birlikte Bilanço Dışı Kişisel

Varlıkları

Kayıt dışılığın bir göstergesi olmakla beraber aynı zamanda kayıt dışılık boyutunun ortaya konulmasında destekleyici bir unsurdur. Bir ticari işletmenin faaliyetlerinden yaratılan kaynaklar eğer bilanço yer almıyorsa kayıt dışılık genellikle;

ƒ Ortaklar adına

ƒ Ortakların aile fertleri adına ƒ Herhangi bir şahıs adına kayıtlı

Çeşitli ‘’menkul ve gayrimenkuller’’de bulunabilmekte ya da tamamen kayıtsız olarak özel kasalarda tutulabilmektedir.

2.8.5 Mevcut Olan Ve Yeni Edinilen Gayrimenkuller

Kişiden kişiye, dönemden döneme fark etmekle beraber, kayıt dışı kaynaklar gayrimenkul edinilmesinde kullanılabilmektedir. Eğer kişilerin gelirleri ticari işletme gelirlerinden ibaret ise yıl içinde edinilen yeni gayrimenkuller söz konusu ise bu alış işlemlerinin muhtemelen bir kısmının ya da tamamının kayıt dışı fonlarla finanse edildiği söylenebilir. Dolayısıyla kayıt dışılığın göstergesi olarak, ortakların aile fertleri ile birlikte gayrimenkul bilgileri alınmalı, bu bilgilerin yıllık değişimleri ve finansman yöntemleri irdelenmelidir.

Kayıt dışılıktan yaratılan fonlarla işletmeye de gayrimenkuller alınabilir. Burada irdelenmesi gereken firma için edinilen bu gayrimenkulün rayiç değeri ile kayıtlarda gösterilen değeridir. Rayiç değer ile kayıtlı değer arasındaki fark kayıt dışılık boyutunu tespitte bize ışık tutacaktır.

2.8.5.1 Menkul Bilgileri

Faturasız ya da düşük bedeller fatura edilen satışların farkları pratikte, Nakden

Çekle Senetle

Tahsil edilmektedir.

Bu tahsilâtlar ya da çek/senetler firma sahiplerinin/yöneticilerinin özel kasalarında bulundurulup takip edilmekle beraber, uygulamada bankalarda ortaklar, aile fertleri ya da herhangi bir kişi adına açılan özel hesaplarda izlenmektedir.

Bu anlamda bankalarda bulunan özel hesaplar ve bu hesaplarda tahsile verilen çek senetler kayıt dışılığın boyutunu gösteren en önemli unsurlardır.

Yine ortak, aile fertleri ve özel hesaplarda (yurtdışı/yurtiçi şubelerde) bulunan vadeli-vadesiz, döviz-TL hesapları ile aynı kişiler adına diğer yatırım araçlarında tutulan (repo, hazine bonosu. ECP, borsa vb.) değerler birlikte dikkate alınmalıdır.

Gerek bankalarda özel hesaplarda ve gerekse kendi bünyelerinde kasalarda tutulan fonların ise genellikle;

ƒ Faturasız ticari/yatırım malı alımlarında ƒ Ortakların şahsi mal edinmelerinde ƒ Örtülü ödemelerde

ƒ Sermaye artırımlarında

Kullanılmakta olduğu görülmektedir. Sermaye artırımında kullanılan fonlar, artırım tarihi itibariyle kayıt dışılıktan çıkmakta, bilanço içinde yerini almaktadır.