Kitaplar 128

a. Kur’an-ı Kerim

İbn Hazm, Kur’an-ı Kerim’in herbir durumda kıyamet gününe kadar kaynak olarak bakılacak merci olduğuna büyük özen göstermiştir. Ona göre “Kur’an âyetleri mecaz değil hakikattir, kim bunun aksini söylerse tekfir edilir.”831 Ama böyle demesine rağmen mecbur kaldığı zaman kendisinin de tevil ettiği görülmektedir. Mesela: “Baldırların açıldığı gün secde etmeye davet olunacaklar; fakat güçleri yetmeyecektir”832 âyetini, “Bu ise durumun şiddeti ve korkuncun haberidir”833 der. Ayrıca o, Kur’an-ı Kerim’i tefsır ederken rivayet ve dirayet yolu ile açıklamıştır.

aa. Rivayet tefsiri.

Tefsirin bu nevi, onun çok önem verdiği ve hep itimat ettiği sahabeden nakledile gelmiş rivayetlerdir. Bunların arasında daha çok itimat ettiği sahabe İbn Abbas (ö. 68/687-688)

,

ve İbn Mes’udtur (ö. 32/652). Örnek olarak şu âyetleri verebiliriz; “Rabbimiz, sen bizi iki kere öldürdün, iki kere dirilttin, günahımızı itiraf ettik”834 âyetini tefsir ederken, İbn Mes’ud (ö. 32/652) (r.a) , bu ayetin anlamı Bakara suresindeki “Sizler ölülerdiniz, O sizi diriltti, sonra öldürecek, daha sonra da

diriltecektir”835 âyeti olduğunu söyledi der ve bununla yetinir.836

Yine “Biz onların nasiplerini eksiksiz vereceğiz”837 âyetine İbn Abbas’ın (ö. 68/687-688), onlara vaadedilmiş hayır ve şerrin eksiksiz verileceği olduğunu aktarır ve bununla yetinir.838

831 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 40.} 832 _{Kalem, 68/42.}

833 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 7.} 834 _{Mü’min, 40/11.}

835 _{Bakara, 2/28.}

836 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 158.} 837 _Hud,11/109.

a.b . Dirayet tefsiri.

İbn Hazm, bu dirayet yolu tefsirini de bazen kullandığını eserinde görüyoruz. Birkaç yerde dirayet yolu ile tefsir ederek hiçbir kaynağa atıf etmeden kendi görüşlerini ortaya koymaktadır. Buna örnek olarak Hz. Musa’nın “Rabbim bana kendini göster ki, seni göreyim”839 demesini, Hz Musanın aleyhine kullanmak isteyenlere karşı savunurken şöyle der: “Bu âyette onların lehine olan hiçbir delil yoktur, bu iki taraftan da tutarsızdır.

Birincisi, Musa (a.s) bu soruyu Benî İsrailden önce sormuştu, çünkü bu soruyu sormanın caiz olmadığını bilmiyordu ve o, bununla Rabbinin katında yüksek dereceye ulaşmak istemişti.

İkincisi ise Benî İsrail bunu Allah hakkında şüphelenerek, inadına sormuştu, ama Hz. Musa ise iyi niyetle sormuştu” der.840

b. Hadis kitapları

İbn Hazm’ın en önemli kaynaklarının biri de Peygamber Efendimizin hadisleridir. Çünkü hadisler Kur’an-ı Kerim’in açıklamasıdır. Peygamber efendimiz Kur’an âyetlerini açıklamak için gönderilmiştir.841 Ama İbn Hazm hadisleri ele alırken diğer İslâm Âlimlerinden iki hususta ayrılmışıtr. Biri, hadisleri zahirine göre almak ise, diğeri de kıyası tamamen reddetmesidir. Kıyas, nass’a dayansın veya başka bir şeye dayansın, durum değişmez.842

Ayrıca İbn Hazm, bu eserinde bazı hadis alimlerinden istifade etmiştir. Onların bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz:

ba. el-Musannaf fi’l-Hadis’i ve’l-Eser. Müellifi, Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe el-Abbâsî el-Kûfî (ö, 235/849)843 _{İbn Hazm, bu zatın derlediği hadislerini} kendi ustadı Yahya b. Abdurrahman b. Mes’ud’tan rivayet etmiştir.844

bb. Müsned-u İshak b. Rehaveyh. Muellifi, İshak b. İbrahim b. Muhalled el- Hanzalî (ö. 238/852). 845 Ayrıca tefsirinde de bu zatın derlediği hadislerinden istifade ettiği gözükmektedir.846

838 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 352.} 839 _{A’raf, 7/143.}

840 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 302.} 841 _Nahl,16/44.

842 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 28; Münşir, a.g.e., s. 127.} 843 _{Münşir, a.g.e., s. 128.}

cc. Müsned-u Ahmed b. Hanbel. Musannifi, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel (ö, 241/855).847

dd. el-Câmi’u’s-Sahih. Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cu’fî el-Buharî (ö. 256/870). Ibn Hazm’ın, birçok hadisi İmam Buharî’in eserinden direkt aldığı da, aynı zamanda şeyhi Abdurrahman b. Halid el-Hemedânî’ye isnad ederek naklettiği de bilinmektedir.848

ee. el-Câmi’u’s-Sahih. Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî (ö. 261/874 ). İbn Hazm, İmam Müslim’den şeyhi Abdullah b. Yusuf b. Nâmî vasıtasıyla pek çok hadis almıştır.849

ff. Sünen-u Ebî Davud. Süleyman b. el-Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî (ö. 275/888).850 İbn Hazm, Ebû Davud’un hadislerini bir çok yerde açıkça aktardığı nakledilmektedir.851

gg. Sünen-u Nesâî. Ahmed b. Ali b. Şuayb en-Nesâî (ö. 303/915). İbn Hazm bu eserinin birkaç yerinde İmam Nesâî’den hadis nakletmiştir.852

Bu yukarıda zikrettiklerimiz meşhur hadis kitaplarının bazılarıdır. Bunların dışında diğer hadis kitapları zikredilmese bile onlardan hadisler rivayet edildiği bilinmektedir. Buna İmam Malik’in (ö. 179/795) Muvatta’sını örnek verebiliriz. İbn Hazm eserlerinde kendisinin Muvatta’dan hadisler aktardığını sarahaten zikretmese bile araştırmacılar tarafından tespit edilerek ortaya konmuştur.853

c. Akaid ve Fırak kitapları

Bu eserini ele alırken okuyan kişinin hak ile batılı birbirinden ayırdete bilmesi için telif eden İbn Hazm, eserinin birkaç yerinde münakaşasını yaparken akide ve makâlât kitaplarını zikretmiş, bazı yerlerinde ise harf harf aktarmış, bazen de o şahsın ismini zikretmiştir. Onun için biz burada İbn Hazm’ın zikrettiği eserlerini ve adı geçen şahısları tespit edebildiğimiz kadar aktarmak istiyoruz.

845 _{Münşir, a.g.e., s. 129.} 846 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 299.}

847 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 355; Münşir, a.g.e., s. 129.} 848 _{İbn Hazm, Fisal, I, 242, 358; II, 10, 19; III, 23.} 849 _{İbn Hazm, Fisal, II, 286.}

850 _{İbn Hazm, Fisal, II, 383, 387.} 851 _{Münşir, a.g.e., s. 131.} 852 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 241.} 853 _{Münşir, a.g.e., s. 132.}

aa. Hişam b. Hakem’in (ö. 200/815) el-Mîzân adıyla meşhur olan eseri.854 bb. Ebû Ubeyd b. Sellâm el-Bagdâdî’in (ö. 224/839) Risâletü’l-İman’ı.855 cc. Ebû Osman Amr b. Bahr el-Câhız’ın (ö. 255/869) el-Burhân’ı.856

dd. Abdurrahman b. Muhammed el-Hayyât’ın (ö. 300/912) el-İntisâr adlı eserinden iktibas etmiş, ama eserin adını zikretmemiştir.857

ee. Muhammed b. Zekeriyya er-Râzî’in (ö.311/923) el-İlmü’l-İlâhi’si.858 ff. Ebû Hâşim Abdüsselâm b. Ebî Ali el-Cubbâî’in (ö.321/933) eserlerininin adını zikretmese bile istifade ettiği görülmektedir.859

gg. Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail el-Eş’arî’in (ö.324/936) eserlerine muttali olsa bile burada onun sadece Kitâbü’l-Mecâlis’inden bahsetmiştir.860

hh.Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib el-Bâkıllânî’in (ö. 403/1012) eserlerini inceleyen İbn Hazm, onun birkaç eserini bu kitabında zikretmiştir. Mesela: Kitabü’l-Usul,861 Kitabü’l-İmame,862 el-İntisâr fi’l-Kurân 863 ve er-Risâletü’l- Harre864 vs.

ii. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed es-Simnânî (ö. 444/1052). İbn Hazm bu zâtın eserlerine muttali olmuş, hatta haf harf zikrettiği yerleri de olmuştur.865İbn Hazm’ın bu kitabında geçen Simnânî’in bazı eserleri: el-Usûl,866 el- İmâme.867

d. Tarih Kitapları

aa. Muhammed b. Cerir et-Taberî’in (ö.310/922) tarihinden ve eserlerinden istifade etmiştir.868

854 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 370.} 855 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 226.} 856 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 131.}

857 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 217; Münşir, a.g.e., s.136.} 858 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 13, 49, 109.}

859 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 131; III, 35, 137.} 860 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 393.}

861 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, I, 394.} 862 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 163, 164.} 863 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 156, 159, 160.} 864 _{Münşir, a.g.e., s. 138.}

865 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 6.} 866 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 146.} 867 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, III, 163.} 868 _{Bkz. İbn Hazm, Fisal, II, 327.}

bb. Ebu’l-Farac Kudame b. Cafer b. Ziyad el-Bagdâdî’in (ö.337/948) eserinden istifade etmiştir.869 _{Bu eser, adı geçen müellifin el-Harac ve Sanâ’tü’l-}

Kitâbesi olduğu ileri sürülmüştür.870

cc. Yusuf b. Abdillah b. Abdilber’in (ö.463/1070)871 el-İsti’âb fî Marifeti’l- Ashâb eserinden faydalandığı da araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir.

e. Lugat ve Edebiyat Kitapları

İbn Hazm, aynı zamanda lugat ve edebiyat eserlerinden de istifade etmiştir. Biz burada bu eserlerin en meşhur olanlarını zikretmek istiyoruz. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

aa. Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî’in (Sibaveyh) (ö. 180/796) Kitabü’n- Nahv’ı. İbn Hazm kendi eserinin iki yerinde zikretmiş ve nass’la teyid etmiştir.872

bb. Câhiliyye şairi İmru’l-Kays b. Hacer el-Kindî’in (ö. m. 565) Dîvân’ı.873 cc. Ziyad b. Muâviye b. Dıbâb ez-Zıbyânî en-Nâbige’nin Dîvân’ı.874 dd. Lebîd b. Rabi’a b. Malik el-Âmirî’in (ö. 41/661) Dîvân’ı.875

Belgede İbn Hazm'ın mezhepler tarihindeki yeri ve el-Fisal adlı eserinde mezhepleri ele alış yöntemi (sayfa 140-144)