2.2. ĐLĐŞKĐLĐ DĐĞER MODELLER
2.2.4. Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli
Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli kullanılarak yapılan çalışmalar, teorik zemin olarak Triandis’in Kişilerarası Davranış teorisi temel alınarak yapılmıştır. 172 Mathieson, a.g.e., s.5 173 Rogers, a.g.e., 2003, s.19. Davranışsal Đnanışlar Toplumsal Đnanışlar Kontrol Đnanışlar Davranışa Yönelik Tutum Algılanan Davranış Kontrolü
Öznel Normlar Davranışa Yönelik Davranış
Triandis davranışın, kişilerin yapmak istedikleri (tutumları), yapmaları gerektiğine inandıkları (sosyal normlar), genellikle yaptıkları (alışkanlıklar) ve o davranışın yapılmasından beklenen sonuçlar tarafından belirlendiğini kanıtlamaya çalışmıştır174. Ona göre tutumlar algılama, duygular ve davranışsal bileşenleri içerir. Tutumun bir bileşeni olarak algılama da inançları içermektedir. Triandis, birey davranışlarının gerçekleşmesine etki eden faktörleri, Kişilerarası Davranış Modeli adı altında modellemiştir.
Şekil 10. Triandis'in Kişilerarası Davranış Modeli Kaynak: Thompson ve Diğerleri, a.g.e., s.129
174
Triandis H. C., Interpersonal Behavior, Brooke/ Cole, Monterey, CA, 1977.
Çıktıya Yönelik Đnanışlar Tutum Eğilim Kolaylaştırıcı Koşullar Çıktıya Yönelik Değerlendirmeler Sosyal Faktörler Normlar Roller Benlik Duygular Etki Alışkanlıklar Davranış Önceki Davranışın Sıklığı
Bu teoriden yola çıkarak 1991 yılında Thompson ve diğerleri, bireylerin bilgisayar kullanımlarına yönelik çalışmalar yürütmüş ve yine “Kişilerarası Davranış Modeli”nden yola çıkarak kişisel bilgisayar (KB) kullanımına etki eden faktörlere ilişkin PC Kullanım Modeli adı altında bir model geliştirmişlerdir175 (Şekil 5.).
Şekil 11. PC Kullanım Modeli Kaynak: Thompson ve Diğerleri, a.g.e., s.131
Bu modelde yer alan ve bireylerin kişisel bilgisayar kullanımına etki eden faktörler aşağıdaki gibi açıklanmıştır.
2.2.4.1.Tepki
Triandis, tutumu belirli durumlara yönelik oluşma eğilimi gösteren ve bir dizi duygusal tepki ile eşleşen fikir olarak tanımlamaktadır176. Tutumun davranış ile olan bağlantısında, duygusal ve bilişsel bileşenlere ayrıldığını bu sebeple de
175Thompson ve Diğerleri, a.g.e., s.126-143. 176
H. C. Triandis, Attitude and Attitude Change, JohnWiley and Sons, Inc., New York, NY, 1971.
KB Kullanımının Karmaşıklığı KB Kullanımının Đşe Uygunluğu KB Kullanımının Uzun Dönemli Sonuçları KB Kullanımına Yönelik Tepki Sosyal Faktörlerin KB Kullanımına Etkisi KB Kullanımı Đçin Kolaylaştırıcı Koşullar Kişisel Bilgisayar Kullanımı
araştırmasında kişisel bilgisayar kullanımına yönelik “bir bireyin heyecan, mutluluk, haz ya da bunalım, tiksinme, hoşnutsuzluk, nefret gibi hissedişleri” olarak tanımladığı, tepki kavramını kullanmıştır177.
2.2.4.2. Sosyal Faktörler
Triandis davranışların, bir kişinin başkalarından aldığı ve bireylere yapılması gerektiğini düşündürten mesajlara bağlı olan “sosyal normlar” tarafından etkilendiğini kanıtlamıştır178. Triandis, “sosyal norm” terimine genişletilmiş bir bakış açısıyla yaklaşarak “sosyal faktörler” adını vermiş ve “bireylerin, referans gruplarının kişisel kültürlerini ve belirli bir sosyal grup içinde kişiler arası kabulleri içselleştirme süreci” olarak tanımlamaktadır. Kişisel kültür, normları (bir toplumda insanları belli olaylar karşısında nasıl davranmaları gerektiğini belirleyen; öyle davranmaya zorlayan kurallar), roller ( bireyin içinde bulunduğu grup, ya da toplumsal sistemde sahip olduğu pozisyona uygun davranışlar göstermesi), değerleri (davranışlara rehberlik eden inançlar) içermektedir179.
2.2.4.3. Kolaylaştırıcı Koşullar
Triandis, çalışmasında objektif koşulların oluşmaması halinde bir davranışın da gerçekleşemeyeceğini belirtmiştir. Kolaylaştırıcı koşulları, çeşitli yargıların ya da gözlemcilerin kabul etmesiyle eylemi gerçekleşmesi daha kolay hale getiren çevredeki “objektif faktörler”, “dış varlıklar” olarak tanımlamaktadır180. Bilgisayar kullanımıyla ilgili çalışmalarda bilgisayar kullanıcıları için sağlanan desteğin, sistem kullanımını etkileyen kolaylaştırıcı bir faktör olabildiği belirtilmektedir. Zorluklarla karşılaştıklarında, kullanıcıların geliştirilmesi ve onlara yardım hizmetlerin sunulması, kullanıma yönelik potansiyel sorunların bazılarını azaltabilir ya da yok edebilir. Bu yüzden Thompson ve diğerleri bilgisayar kullanımı ile kolaylaştırıcı faktörler arasında bir ilişki olduğunu düşünmektedir181.
177
H. C. Triandis, "Values, Attitudes, and Interpersonal Behavior." Nebraska Symposium on Motivation, 1979: Beliefs, Attitudes, and Values, University of Nebraska Press, Lincoln, NE, 1980, s. 195-259.
178 Triandis, a.g.e., 1971. 179 Triandis, a.g.e., 1980, s.220 180 Triandis, a.g.e., 1980, s.223 181
2.2.4.4. Algılanan Sonuçlar
Triandis’e göre davranışı etkileyen bir diğer önemli faktör ise davranışın algılanan sonucudur. Ona göre her bir eylem gerçekleşme olasılığı taşıyan potansiyel sonuçlar içermektedir182. Algılanan sonuç kavramı, Vroom tarafından sunulan (1964) daha sonra Porter ve Lawler (1968) tarafından geliştirilen Motivasyon Beklenti Teorisine uygun olarak inşa edilmiştir. Beklenti teorisinin temel vurgusu, bireylerin davranışlarının sonuçlarını belirli bir dönemdeki potansiyel sonuçlarla birlikte değerlendirdiği ve ödülün arzulanma düzeyine göre davranış tercihini yaptığıdır. Algılanan sonuçlar birçok boyutu içermektedir. Örneğin, iş tatmininin geliştirmesi, daha fazla iş esnekliği bu boyutlardan bazılarıdır. Thompson’ın çalışmasındaki “Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli”nde algılanan sonuçların üç boyutu tanımlanmıştır. Bunlar, Karmaşıklık, Kullanımın Uzun Dönemli Sonuçları ve Đşe Uygunluk’tur183.
2.2.4.4.1. Karmaşıklık
Thompson ve diğerlerinin çalışmasında yer alan ve bireyin bilgisayar kullanımını etkileyen f aktörler arasında yer alan karmaşıklık kavramı “ bir yeniliği anlamanın ya da kullanımıyla ilgili olarak algılanan zorluk derecesi” olarak tanımlanmaktadır184. Buna göre eğer birey bir yeniliğin kullanımının ve/veya anlaşılmasının zor olduğunu düşünüyorsa buna bağlı olarak o yeniliğin kullanımının da bundan etkileneceği varsayımını düşünmektedir.
2.2.4.4.2. Đşe Uygunluk
Bireyin bilgisayar kullanımını etkileyen bir diğer faktör ise kişinin algıladığı uygunluktur ve “kişinin bilgisayar kullanımı ile kendi iş performansının artacağı yönündeki inancının derecesini” göstermektedir185. Bu duruma örnek olarak karar vermede daha iyi bilgi sağlaması, önemli görevlerin tamamlanmasında ihtiyaç duyulan zamanı kısaltması verilebilir.
182 Triandis, a.g.e., 1971.
183 Thompson ve Diğerleri, a.g.e., s.128 184
E. M. Rogers, F. F. Shoemaker, Communication of Innovations: A Cross-Cultural Approach, Free Press, New York, NY, 1971
185
2.2.4.4.3. Kullanımın Uzun Dönemli Sonuçları
Kullanımın algılanan sonuçlarıyla ilgili üçüncü ve son bileşen ise kullanımın uzun dönemli algılanan sonuçlarıdır. Bunlar iş değişimiyle ilgili esnekliğin artması ya da bireye daha iyi bir iş için fırsatlar yaratması gibi gelecekte çabaların karşılığının geri alınacağına yönelik çıktılardır. Bazı bireyler için, bilgisayara uyum sağlamak ve onları kullanma motivasyonuna sahip olmak, mevcut ihtiyaçların karşılanmasından çok geleceğin planlanması ya da inşa edilmesiyle ilgilidir. Bu sebeple bireylerin bilgisayar kullanımıyla ilgili olarak uzun dönemde algıladığı sonuçlar onların bilgisayar kullanımını etkileyecektir186.