Kentsel Mekânın Değişiminde Merkez-Periferi Bağlamı: İstanbul ve

Bu bölümde 1870-1913 tarihleri arasında Sivas şehrinde yaşanan süreçler, merkez-periferi akışkanlığı/dinamikleri doğrultusunda ele alınarak, ideolojinin mekânsal anlamda kuruluşunun ipuçları sorgulanacaktır. Modern düşüncenin hedefine ulaşabilmesi için modernleştirici iradenin merkezde olduğu kadar periferide de etkin bir modern yapı kurgulayabilmesi, başka bir deyişle, modern düşüncenin ülke genelindeki etkinliğiyle ilintilidir. Çalışmada periferinin modernliği üzerinden kurgulanan üretim

ağının bileşenleri sorgulanarak “yer”e özgü karakteristik bir tavrın olup olmadığı da değerlendirilecektir. Öte yandan temsiliyet bağlamı ile moderniteyi yerel kurum ve aktörlerin algılama biçimi şehirdeki inşa faaliyetleri üzerinden değerlendirmeye

alınacaktır.

1839 Tanzimat Fermanı’nın ilanı, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan tüm halkların yaşam biçimini değiştiren önemli bir kırılma noktasıdır. Çadırcı (2011, s. 13) III. Selim’le başlayan ve II. Mahmut’la kapsamlı şekilde devam eden yenileşme

çabalarının Tanzimat Fermanı’yla yeni bir evreye girdiğini belirtmektedir. Öncelikle

askeri reformlarla başlayan bu süreç, 19. yüzyılla birlikte modernleşme ya da batılılaşma güzergahına iyiden iyiye girmiştir. Dünya ölçeğinde sanayi devrimi

sonrasında ortaya çıkan yeni yaşam biçimleri, yeni kentsel düzenler (fabrikalar, kentin ıslah edilmesi sorunu, barınma sorunu, göç, pasajlar ve dünya fuarları vb.) ve kamusal

faaliyetler (ücretli işçi sınıfının hak talepleri vb.) modernite projesinin bir parçası olarak işlev görmektedir. Aynı zaman diliminde batının Paris, Londra gibi modern öncü kentleriyle Osmanlı İmparatorluğu’nun etkileşimi ve daha pek çok diğer sebeplerden

ötürü payitaht İstanbul da bir modernleşme ya da batılılaşma faaliyeti içerisine girmiştir.

Akyürek (2011, s. 2) batılılaşmanın 18. yüzyıldan başlayarak kaynağı Batı Avrupa olan

sosyal, kültürel ve estetik benzeşmeye dayanan bir değişim olduğunun altını çizerek modernleşmenin ise, gelişmenin gerekçesi olarak gelenek ve cemaatin karşısına bireyi

ve soyut bir devlet kavramını ortaya koyan toplumsal dönüşüm süreci olduğunu ifade etmektedir. Herhangi bir sanayi atılımı gerçekleştirmeden girişilen modernleşme deneyi, İmparatorluk’ta modern devlet anlayışı üzerinden şekillenmeye başlamıştır. Aktüre (1981, s. 11) de 19. yüzyılda İmparatorluk’ta büyük toprak sahipliği, sosyal tabakalaşma ve ticaret sermayedarlığı oluştuğu halde endüstrileşme olgusunun ortaya

kazanımlarını kullanarak onunla mücadele etmek olduğunu ve devletin ve toplumun modernleştirilmesi için yine Batı’nın tekniğinden ve kültüründen yararlanmanın

öngörüldüğünü ifade etmektedir. Yeniden kurgulanan tüm sosyal, kültürel ve toplumsal

alanlar öncelikle payitaht İstanbul’da denemeye açılmış, ardından taşraya doğru yayılmıştır. Öte yandan idari, eğitim, iletişim ve ulaşım olanaklarıyla ilgili kurumların

düzenlenmesi, yeni sokak ve meydanların açılmasına ait yasalar imparatorluğun farklı

kentlerinde benzer modern parçacıklar ortaya çıkarmıştır (Çelik 2012, s. 11). Sonuçta

İstanbul’da uygulanan bir model, periferide benzer kentsel mekanların oluşumuna tesir

etse de merkezdeki kurgu, taşraya doğru yavaş yavaş ve farklı etki oranlarıyla sızmıştır.

Diğer taraftan şu da gözden kaçmamalıdır ki, süreçle birlikte kentsel mekâna bir düzen getirme endişesi de ortaya çıkmıştır. Tanzimat dönemindeki reformcuların

başlıca istekleri, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi, ulaşım, su, konut ve sağlık sorunlarının çözümlenmesi olarak bilinmektedir (Aktüre 1981, s.94). Bu tarz endişelerin giderilmesi amacıyla 1848’de Nafia Nezareti kurularak ülke genelindeki imar işleri denetim altına alınmıştır (Akyürek 2011, s. 52). Bu durum, Osmanlı’nın geleneksel mahalle örgüsünü parçalayarak yeni aktarımlar için hareket alanı sağlamıştır.

İstanbul’da ve büyük kentlerde kamu binaları ve parklar gibi yeni yapı tiplerinin kent

sistemlerine eklemlenmesi, eski kurumları kaldırmadan kentin kamusal yapısındaki değişim sürecini başlatmıştır ve böylece, 1839’dan sonra kamusal görünürlük açısından

külliye, yerini yeni kamu binası anlayışına bırakmıştır (Cerasi 1999, s. 282). 19.

yüzyılda değişimin en temel ayağı ‘yönetici merkez’ olgusunun ortaya çıkmasıdır ve bu merkezin öğeleri belediye binası, telgraf ve postahane, hükümet konağıdır (Aktüre 1981, s. 97-98). Sivas ölçeğinde konu değerlendirildiğinde kentte yeni Hükümet Konağı’nın ve idadi gibi okul binalarının inşa edilmiş olması periferideki bu kentin kamusallık biçimini dönüştüren etkenlerdir. Ortaçağ döneminden beri süregelen idari merkezin ‘yer’ olarak baskınlığı aynı kalmış ancak alana yeni bir Hükümet Konağı’nın inşa edilmesi ve mekân kalitesinin artırılması için yapılan yenileme çalışmaları kentte

kamusallığın anlamını değiştirmiştir. Artık sarayönü adı verilen alanda 20. yüzyılın

başlarında Hükümet Konağı’nın yanısıra İstanbul’dan ithal edilen üslupla inşa edilmiş bir idadi binası, jandarma binası, vilayet matbaası ve yerel konut geleneğini devam ettiren bir binada yer alan bir telgraf-postahane bulunmaktadır. Bu, reform uygulamalarıyla yaratılmak istenen soyut devlet kavrayışının Sivas’taki tezahürüdür. Artık birey, yeni oluşturulmuş kamusal alanda kamusal bir görünürlük içerisinde bulunarak yeni yaşam biçimine adapte olmaktadır.

Geleneksel kent sistemi, yani 16. yüzyılla 19. yüzyılın başına kadar geçen süreçte mahalle fiziki bir bütün tanımlamaktan öte birbirini tanıyan, davranışlarından sorumlu tutulan ve dayanışma içerisindeki insanların birarada yaşadığı, bir cami ya da mescid etrafında birkaç sokaktan oluşan muğlak bir alandır (Çadırcı 2011, s. 45-46). Cerasi (1999, s. 72) ise mahalle adı verilen alanın kendine ait merkezini ve coğrafi yerini çeşme, mescit, okul ya da kahvehane gibi öğelerle işaretlediğini belirtmektedir. Ancak bu alan 19. yüzyılla birlikte aşınmaya başlamıştır. Artan nüfus, merkez tarafından dayatılan reform uygulamaları ve değişen toplumsal düzene ayak uydurma

çabaları kentsel mekânı yenilenmeye maruz bırakmıştır. Tekeli (1999a, s. 20) 19.

yüzyılda Osmanlı kentlerindeki sorunların merkezi bir iş bölgesinin yeniden

yapılanması, konut alanlarında farklılaşma ihtiyacı, yeni konut alanlarına duyulan ihtiyaç, yeni kente hizmet edebilecek bir altyapının kurulması ve ahşap binalardan

oluşan mahallelerdeki yangınların önlenmesi olduğunu ifade etmektedir. Bunun anlamı, 19. yüzyılda kent bütününde temel bir mekânsal kavrayış değişikliğinin gerçekleştiğidir. Merkezi bir iş bölgesinin yeniden yapılanması bağlamında çarşı içindeki işlevlerin orta

büyüklükteki kentlerde klasik tiplerle devam ettiği, büyük kentlerde ise batılı mimari

tiplerle zenginleştiği ve alt katı dükkan, üst katı büro ya da konut olan yeni tipolojilerin kent sistemine aktarıldığı bilinmektedir (Cerasi 1999, s. 282). Öyle ki Sivas’ta da geleneksel çarşı sistemi varlığını devam ettirirken, bu sistem içerisine Taşhan gibi yeni

yapılar dahil edilmiştir. Özellikle payitaht İstanbul’da batılılaşmanın etkisiyle

geleneksel ticaret merkezine alternatif bir yeni ticaret merkezinin oluşması ve bedesten sistemine karşıt olarak büro binaları ve pasajların ortaya çıkması kentin ticari dokusundaki dönüşümlerdir (Gülenaz 2016, s. 78). Sivas’ta Taşhan’ın kentsel

dönüşüme olan katkısı ise kentin ortaçağdan beri süregelen ticaret dokusuna alternatif

bir alan sunmamakta aksine yerel ölçekten kaynaklanabilecek etkenlerden dolayı geleneksel çarşı sisteminin bir parçasında yer almaktadır. Başka bir konu da değişen ekonomik koşullar sebebiyle geleneksel han mimarisinin kitle, hacim ve planlardaki

değişimi klasik Osmanlı ticaret hanlarından büro hanlarına geçişi temsil etmektedir

(Gülenaz 2016, s. 79). Taşhan da kütlesel organizasyonu, geleneksel çarşı sisteminin

içerisindeki hacmi ve açık avlulu-koridorlu-iki katlı plan tipolojisiyle yeni bir bina tipini

ve ticaret biçimini kente nakletmektedir.

Tanzimat reformlarının kentsel mekândaki bir diğer etkisi de yeni okul binalarının yapılmasıdır. 1860’lardan itibaren yaygın şekilde inşa edilmeye başlanan okul yapım etkinliği, rüştiye ve askeri okullarla başlamış, idadi, iptidai ve sanayi

mektepleriyle devam etmiştir (Özgüven 2016, s. 45). Sivas’ta da rüştiye, idadi ve sanayi mektebi kurulmuş ve kentsel mekânda yeni yapı tipolojisi olarak yeni üslupsal ve

biçimsel özellikleriyle yer almıştır. Özellikle idadi binası ve sanayi mektebi binası bir

yandan dönemin üslup yönelimini temsil eden karakteristik öğeler içermektedir bir yandan da bu yapılar, yönetici merkez olgusuyla gelişen yeni kamusallık biçiminin ve

yaşam ritminin sürekliliğini sağlayan noktasal merkezler olarak hizmet vermektedir.

Kentsel alanda toplumsal ve mekânsal yenilenmenin bir aracı olarak bu okul binaları

çoğunlukla Tanzimat dönemi kentlisinin ve yöneticisinin girişimleriyle sonuçlandırılmıştır. Okul binalarının yapılacağı arsanın vilayetin ileri gelenleri tarafından hibe edilebildiği ya da mütevellileri tarafından terkedilmiş bazı atıl binalar ve yakın çevresinin kentin valisi tarafından yıktırılarak yeni alan açtırdığı bilinmektedir

(Özgüven 2016, s. 46). Örneğin, Sivas’ta Kabakyazısı olarak bilinen bölgede kurulan

sanayi mektebi eski bir mezarlık alanına inşa edilmiştir. Benzer şekilde yönetici merkezde inşa edilen İdadi de iç kale surlarının temelleri üzerinde konumlanmaktadır.

Tanzimat döneminde payitaht İstanbul ve taşra kentleri arasındaki etkileşim bir

rol model kurgusu üzerinden gelişmektedir. Bu dönemde İstanbul’da en önemli kentsel

gelişmeler liman, rıhtım, istasyonların yapılması, 1880’lerde demiryolu güzergahında

sayfiyelerin oluşması ve yine 1880’lerde sıraevlerin ve apartmanların ortaya çıkmış olmasıdır (Tekeli 1999a, s. 27). Sivas’a ise demiryolu ancak 1930’larda ulaşabilmiştir. Yine başkent İstanbul’un dönüşümünde Ebniye Nizamnamesi ve İstimlak Nizamnamesi

önemli bir rol oynamış olup geniş cadde ve rıhtımların açılması, dar sokak ve çıkmazların kaldırılması gibi Batılı kent görüntüsüne göre kabul edilmiş müdahaleler çerçevesinde kentsel alanı değiştirecek parsellemelere girişilmiştir (Yerasimos 1999, s.

1-2). Tanzimat dönemi boyunca İstanbul, merkez olmanın getirdiği avantajlarla yeniliklerin ilk defa uygulandığı bir kentsel mekândır ve kentin kozmopolit karakteri, yönetici ve entelektüel sınıfın burada toplanmış olması gibi faktörler sonucunda kent, fiziksel görünümü ve yaşam standartları açısından sorgulanır hale gelmiştir. İstanbul’da 1848 ve 1882 yılları arasında çeşitli düzenlemelerle imar faaliyetleri ve yol ağının gelişimi denetim altına alınmış olup inşaat faaliyetlerini düzenleyen 1848 tarihli Ebniye Nizamnamesi’nden sonra çıkan Hocapaşa yangını da bu dönemin İstanbul’unda kentsel yenilenme için önemli dönemeçlerden biri haline gelmiştir (Akyürek 2011, s. 167-168). Aslında kentin yeniden imarına öncelikli bir mekândan başlanmıştır. Geleneksel kent dokusuna bir alternatif yaratan Galata-Beyoğlu bölgesinin ayrıcalıklı statüsü sebebiyle bu alan, devlet garantisi altında imar edilmiştir ve böyle bir bağlamda bölgenin

kadastral haritasının yapılması, yolların düzenlenmesi ve aydınlatılması, su ve kanalizasyon sisteminin kurulması gerçekleştirilmiştir (Akyürek 2011, s. 170). Öte

yandan İstanbul için söylenebilecek bir nokta da yoğun ticaret faaliyetlerinden dolayı

uzmanlaşma ve ücretli emek kavramlarının ortaya çıkmış olmasıdır. Akın (2010, s. 25)’a göre yüzyıl dönümünde İstanbul’da büyüyen iş hacmi uzmanlaşmış ücretli emeğin kent nüfusu içinde artmasını sağlamış ve buna bağlı olarak da apartmanlar ortaya

çıkmıştır. Sivas’ta ise apartmanların ortaya çıkması ancak Cumhuriyet döneminde

gerçekleşecektir. Fakat Sivas’ta bu dönemde konuta ait kütlesel ölçeğin irileştiği

söylenebilmektedir. Bu konu bölüm 2.3.’te ayrıntılı olarak tartışılacaktır.

Cumhuriyet’in başkenti Ankara ise 1892’de demiryolu ile tanışmış olup bu durum, Ankara’ya, Sivas ve benzeri taşra kentleri karşısında üstünlük sağlamıştır (Georgeon 1999, s. 114). Aslında Tanzimat döneminde en azından taşra kentleri

açısından kentsel mekândaki dönüşümün en önemli göstergelerinden biri kent surlarının

durumu olarak kabul edilebilir. Kentsel ölçeğin boyutu, kent surlarının aşılması ya da

aşılmaması üzerinden anlaşılabilmektedir. 19. yüzyılda Ankara’nın da tıpkı Sivas gibi

kent surlarının çoğunu kaybettiği ve sınırlarını aştığı bilinmektedir (Georgeon 1999, s. 101). Ankara’nın geleneksel ticaret bölgesi ise 16.-17. yüzyıllardaki Atpazarı çevresi ve

Hasanpaşa Hanı çevresindeki konumlarını ve işlevlerini sürdürmekle birlikte 19.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu aksa İstanbul ve İzmir kapıları yönünde alternatif bir yeni ticaret merkezi ortaya çıkmıştır (Aktüre 1981, s. 125). Sivas’ta ise herhangi yeni bir ticaret bölgesi oluşmamıştır ve yeni tipolojiden meydana gelen yapılar, aynı ticaret aksı içerisinde yer almıştır. Bu farklılığın oluşmasında Ankara ve Sivas’ın dış ticaret etkinlikleri önemli rol üstlenmektedir. Böylece Ankara’da 19. yüzyıl sonlarında

yerel ölçekte hizmet veren eski ticaret bölgesi, batı ile gelişen ticaret ilişkileri

sonucunda ortaya çıkan yeni ticaret merkezi, yönetici merkez, göçmen mahallesi ve demiryolu kentsel mekânı dönüştürmüştür. Sivas’ta ise yukarıdaki yeni kentsel alanlardan sadece yönetici merkez olgusu ortaya çıkmıştır. Kentte gelişkin bir ticaret

ağının olmaması ya da bir ticaret burjuvazisinin oluşmaması kentsel mekânın dönüşümünü, tümüyle devlet kanalıyla gerçekleştirilen reform uygulamalarına bırakmıştır. Genellikle yerel kaynaklar aracılığıyla gerçekleştirilen bu uygulamalar sınırlı kalmıştır.

İstanbul’da Avrupa görmüş bürokrat ve aydınların kentsel mekân üzerine

etkilerinin taşra kentlerinden farklı olduğunun altına çizmek gerekir. Elbette bu farklılıkta, İstanbul’un başkent/merkez olmasının katkısı şüphe götürmez. Özellikle

altıncı dairenin kurulması ve onun rol model çalışmaları, yine Darülfünun’un kurulması, Tanzimat anıtı projesi gibi projelerin hayata geçmesinin yanısıra geçmişini keşfeden kentte Ayasofya’nın tamiri ve dünya fuarlarından esinlenerek oluşturulan ‘Sergi-i Umumi-i Osmani’ için inşa edilen binalar gibi etkinlikler İstanbul’un Tanzimat sürecini

tüm diğer Anadolu kentlerinden farklılaştırmaktadır. Akyürek (2011, s. 208-209)’e göre

Tanzimat dönemi tahakküm kurucu bir merkez olan ve hiyerarşik bir ilişkisellik öneren Batı kavrayışının erken bir evresidir ve değişimin tartışıldığı zengin bir bağlam sunmaktadır. Yerasimos (1999, s. 5, 17-18) ise Tanzimat’ın toplumsal uzlaşmaya dayanmadığını ve devletin topluma müdahale alanını genişletmeyi hedeflediğini belirtmekte olup, Tanzimat’ın örf hukukunun düzenli kanunlar haline getirilmesi ve geleneksel toplum yapısının, yani cemaatin bozgunu anlamına geldiğini ifade etmektedir. Yani Tanzimat süreci kentlerde göreceli bir yenilenme girişimlerine ön ayak olsa da toplum tarafından tam olarak içselleştirilememiştir. Öyle ki Ortaylı (2000, s. 31)’ya göre kent sakinleri geleneksel dokunun örgütsüzlük ya da düzensizliğini

önemsememekte ve beledi hizmet olarak yöneticiler kadar istekli görünmemektedir.

Kentsel mekândaki yenilenmeler ve düzen getirme girişimleri, tümüyle, valilerin ön ayak olmasıyla gerçekleştirilmiştir.

Tanzimat döneminin Sivas’ında da Ahmed İzzet Paşa, İsmail Hakkı Paşa ve Halil Rıfat Paşa gibi önemli valilerin girişimleriyle pek çok kentsel düzenleme

gerçekleştirilmiştir. Ahmed İzzet Paşa’nın Sivas’taki birinci valiliği 1866-1871

arasındayken, İsmail Hakkı Paşa Sivas’ta 1880-1882 yılları arasında, Halil Rıfat Paşa ise 1882-1885 tarihleri arasında görev yapmıştır (Kuzucu 2007, s. 335-336, 342). İsmail Hakkı Paşa ve Halil Rıfat Paşa kentin eğitim kalitesinin artırılması, ulaşım ağının iyileştirilmesi, çevre temizliği ve sokakların düzeni ve kamu binalarının iyileştirilmesi konularında raporlar hazırlamıştır. Ahmed İzzet Paşa’nın valiliği döneminde ilk şose yol

çalışmaları başlamış olup vilayet merkezindeki yollara kırma taş döşenmiş ve kaldırım

yapılmıştır (Kuzucu 2007, s. 342). Vali İsmail Hakkı Paşa döneminde kentin bozuk yol

ve kaldırımları onarılmış, harabe ya da riskli binalar yıktırılmış, mezbelelik olarak kullanılan alan temizlenerek millet bahçesi haline getirilmiştir ve kent içinden geçen

akarsuların kenarlarına set duvarlarının inşa edilmesi de planlanmış ancak ödenek yokluğu sebebiyle uygulanamamıştır (Kuzucu 2007, s. 340). Vali Halil Rıfat Paşa ise yeni yapılaşmalar konusunda İsmail Hakkı Paşa gibi daima İstanbul’a danışarak hareket etmiştir. Kentte otorite figürü olarak bu valiler, kentin ileri gelenlerini seferber ederek

binalar için arazilerin temin edilmesini ve inşaat için gerekli bütçe kaynaklarının bulunmasını organize etmiştir. Halil Rıfat Paşa, bir önceki vali İsmail Hakkı Paşa

döneminde başlayan hükümet konağı, adliye ve hapishane binalarının tamamlanmasını sağlayarak kentsel mekândaki dönüşümün sürekliliğini ve reform uygulamalarında

otorite figürünün kararlılığını ve kesintisiz rolünü ortaya koymuştur.

Aktüre (1981, s. 221-222) 19. yüzyıl sonunda kentlerde sosyal tabakalaşma, merkez işlevleri, kent içi ulaşım ve konut alanlarında ikili bir yapının ortaya çıktığını belirtmektedir. Örneğin, ticaret kentlerinde çökmekte olan zanaatlar ve perakende ticaretle uğraşan esnaf ve zanaatkarlar geleneksel ticaret merkezinin sürekliliğini

sağlarken, bölgenin ürünlerini düşük vergilerle dış pazarlara satan ve zenginleşen tüccarlar ise yeni ticaret biçimini meydana getirmektedir. 19. yüzyılın ikinci yarısından

sonra çıkarılan nizamnamelere uygun olarak yeniden düzenlenen kentsel mekânın ulaşım, su ve kanalizasyon hizmetlerinin gerçekleştirilmesine olanak veren düzgün yollarla donatıldığı ve kent içi ulaşımda yaygınlaşan at arabasının kullanımını kolaylaştıran birbirini dik açı ile kesen düzgün yolların yapıldığı ifade edilmektedir

(Aktüre 1981, s. 222). Sivas’ta başkent kadar etkin bir süreç yaşanmamış olsa da

yönetici merkezin ıslah edilmesi ve yeni yapı tipleriyle donatılması öncelikle kentin kamusallık biçimini değiştirmiştir. Kent içinde görünür bir mahalde konumlanmasa da

Yukarı Kale’de inşa edilen saat kulesi, gündelik yaşam dilimlerinin zamanlara

bölündüğünü kent sakinlerine hatırlatmaktadır. Ticaret ağının yeterince güçlü bir izlek sunmaması sebebiyle bir ticaret burjuvazisi gelişmemiş, herhangi yeni bir ticaret aksı kentsel mekânda tanımlanmamıştır. Birbirini dik açı ile kesen bir düzende planlama yapılmamış olup, daha çok mevcut yapılı çevrenin ıslahı önemsenmiştir. Kız ve erkekler

için açılan rüştiyelerden kütüphaneler de dahil olmak üzere öğretmen okulları ve sanayi

mektebine kadar kent sistemine eklemlenen her yeni yapı tipi kentsel mekânın anlamını ve kentli tarafından kavranış biçimini değiştirmiştir. Artık kendini sadece yaşadığı ‘yer’ ile tanımlayan bir birey yoktur, mahallesinin sınırlarını aşan kentli, hükümet konağı

aracılığıyla devletin görünürlüğünü özümsemekte, telgraf-postahane binası ile bilgi ağını genişletmekte ve yönetici merkezin bir parçasını oluşturan ortaçağ çekirdeğini hüzünlü şekilde seyretmektedir. Bir sonraki başlıkta değişen kamusallık ve anıtsallık örgüsü irdelenecektir.