Kentsel Açık ve Yeşil Alanlar

Kentsel açık ve yeşil alanların, toplanma alanlarına ilişkin yapılan tanımlarda güvenli alan olarak nitelendirildiği, toplanma alanı tercihlerinde en çok bu alanların seçildiği görülmektedir. Bu nedenle, kentsel açık ve yeşil alanlar, kentsel riskler barındıran kentlerimiz için afet odaklı üretilecek politikalarda diğer arazi kullanım türlerine göre önem arz etmektedir.

Kentsel açık alanlar, toplum tarafından kullanılmaya açık kamusal alanlardır. Kentsel açık alan kavramı, toplumun karşılaşma, sosyo-kültürel anlamda etkileşim kurma, fiziksel ve zihinsel ihtiyaçlarının karşılama mekanları olarak ifade edilmektedir. Şehir içinde ve dışında tarım alanı, orman alanı, göl vb. belli bir arazi kullanıma sahip veya park, bahçe, meydan gibi bir işleve cevap veren ve inşa edilmemiş boş alanlar olarak tanımlanmaktadır (Han 2019).

Başka bir ifade ile kentsel açık alanlar; kent dokusunun temel elemanlarından birisi olup mimari yapı ve ulaşım alanları dışında kalan açıklıklar veya boş alanlar olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca herhangi bir amaca yönelik yapılaşmanın olmadığı ve rekreatif kullanıma olanak tanıyan alanlar olarak da karşımıza çıkmaktadır (Gül ve Küçük 2001). Örneğin meydanlar, pazaryerleri, yaya yolları, gezinti alanları, kıyı alanları (Ender 2015), üzerinde bitkisel eleman bulunmayan veya çok sınırlı sayıda bulunan alanlar olarak belirtilmektedir.

Kentsel yeşil alanlar ise, mevcut açık alanların bitkisel elemanlar ile kaplı olduğu yüzeyleri ifade etmektedir (Gül ve Küçük 2001). Kentsel yeşil alanları, parklar ve bahçeler, çocuk oyun alanları, spor tesisleri, yeşillendirilmiş geçitler, doğal ve yarı

27

doğal diğer yeşil alanlar oluşturmakta olup (Ender 2015) kentsel açık alanları ise, eğitim, sağlık, sosyo-kültürel, resmi ve dini tesis alanları gibi açık alan kullanıma sahip (Erdin ve diğ. 2018) alanlar oluşturmaktadır. Bu iki kavram iç içe geçmiş olup, kesin çizgiler ile ayrılması mümkün değildir. Bu nedenle kentsel açık ve yeşil alan kavramı birlikte ele alınmıştır.

Afet esnasında ve sonrasında insanlar, yaşadıkları panik ile kendilerini kapalı alanlardan, binalardan dışarıya, güvenli alan olarak nitelendirilen açık alanlara doğru yönelim göstermektedir. Bu durum gösteriyor ki, imar planlarında park ve yeşil alan kullanımına sahip alanlar ile büyük açık alan kullanımları barındıran eğitim ve resmi tesis alanları ilk toplanma alanı olarak afet yönetim sistemi içinde yer almaktadır (Erdin ve diğ. 2018).

İnsanlar deprem anında açık alanlara veya acil toplanma alanlarına gitme davranışı sergilemekte olup kamusal açık alanları acil sığınma ve tahliye alanı olarak kullanıkları görülmektedir (Jayakody ve diğ. 2016). Bu kapsamda yapılı çevre içinde yer alan uygun açık alanların, deprem sırasında ve sonrasında binlerce insana sığınak olması, geçici barınma sağlaması nedeniyle önemli olduğu vurgulanmaktadır. Kuzey Kaliforniya’daki kamusal açık alanların deprem sonrası rolünün analiz edildiği çalışmada kentteki parkların ve oyun alanlarının güvenli alanlar olduğu, barınaklar ve düşük maliyetli yapılar inşa etmek için kullanıldığı belirtilmektedir. Ayrıca, deprem sonrası kentin açık alanlarının toplanma, geçici barınma, mal ve hizmet alma gibi hizmetlerinin sağlandığı ikinci şehir haline geldiği vurgulanmaktadır (Allan ve Bryant 2010).

Mekansal gelişmeyi sağlayan imar planları ve imar mevzuatı ele alındığında, 14.06.2014 tarihinde yürürlüğe giren, Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği’nin Mekansal Kullanım Tanımları ve Esasları başlıklı 5. Maddesi’nde; “Birey ve toplumun kültürel, sosyal ve rekreatif ihtiyaçlarının karşılanması ve sağlıklı bir çevre ile yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik kamu veya özel sektör tarafından yapılan eğitim, sağlık, dini, kültürel ve idari tesisler, açık ve kapalı spor tesisleri ile park, çocuk bahçesi, oyun alanı, meydan, rekreasyon alanı gibi açık ve yeşil alanlar” sosyal altyapı alanları başlığı altında toplanmıştır.

28

03.07.2017 tarihinde yürürlüğe giren, 11.03.2020 tarihinde yapılan değişiklik ile son şeklini alan Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği’nin Tanımlar başlıklı 4.Maddesi incelendiğinde kentsel açık alan niteliğine sahip kullanımlar aşağıda yer almaktadır.

• Umumi Hizmet Alanı; Meydan, park, otopark, çocuk bahçesi, yeşil saha, ibadet yeri, karakol, pazar yeri, semt spor alanı ve Millî Eğitim Bakanlığına bağlı ilk ve orta öğretim kurumları ile yol gibi kamusal hizmete ayrılan alanları,

• Meydan; Kentsel yerleşik alan içinde yaya sirkülasyonunu yönlendiren, halkın toplanma, bir araya gelme, kutlama gibi toplumsal davranışlarına olanak tanıyan sosyal yaşama hizmet eden alanları, • Spor Oyun Alanları; imar planı kararı ile kent, bölge veya semt

ölçeğinde spor ve oyun ihtiyacı karşılanmak, spor faaliyetleri yapılmak üzere ayrılan açık ve kapalı tesis alanlarını,

• Sağlık tesisleri alanı; Hastane, sağlık ocağı, aile sağlık merkezi, doğumevi vb. fonksiyonlarda hizmet veren gerçek veya tüzel kişilere veya kamuya ait tesisler için ayrılan alanları,

• Eğitim tesisleri alanı; Okul öncesi, ilk ve orta öğretim ile yüksek öğretime hizmet vermek üzere kamuya veya gerçek veya tüzel kişilere ait eğitim tesislerine ilişkili yapıların bulunduğu alanları,

• İbadet yeri: İbadet etmek ve dini hizmetlerden faydalanmak amacıyla insanların toplandığı tesisler ile bu tesislere ait yapıların yapılabildiği alanları ifade etmektedir.

Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği’nin 4.Maddesinde yeşil alanlar tanımında ise; toplumun yararlanması için ayrılan oyun bahçesi, çocuk bahçesi, dinlenme, gezinti, piknik, eğlence, rekreasyon ve rekreatif alanları toplamı olarak ifade edilmektedir. Ayrıca yönetmelikte metropol ölçekteki fuar, botanik ve hayvanat bahçeleri ile bölgesel parkların yeşil alanlar kapsamında yer aldığı belirtilmiştir. Yönetmelikte yeşil alanlar 4 kategoride incelenmiştir. Bunlar;

• Çocuk Bahçeleri; Çocukların oyun ve dinleme ihtiyaçlarını karşılayan, bitki örtüsü ile çocukların oyun için gerekli araç gereçlerin yer aldığı tesis yapılamayan alanları,

29

• Parklar; Kentte yaşayanların yeşil bitki örtüsü ile dinlenme ihtiyaçları için ayrılan ve yönetmelikte belirtilen kullanımların yer alabileceği alanları,

• Piknik ve Eğlence (Rekreasyon) Alanları; Kentin açık ve yeşil alan ihtiyacı başta olmak üzere, eğlence, dinlenme, piknik ihtiyaçlarının karşılanabileceği, kent içinde ve çevresinde günübirlik yönelik olarak imar planı ile belirlenmiş yerleri,

• Millet Bahçeleri: Toplumun rekreaktif gereksinimleri karşılayan, afet anında kentin toplanma alanları olarak da kullanılabilecek, Millet Bahçeleri Rehberinde belirtilen hususlar doğrultusunda yer seçiminin, alan büyüklüğünün, yer alabilecek fonksiyonların ve tasarımının belirlendiği büyük yeşil alanları kapsamaktadır.

Özetle, kentsel açık ve yeşil alanlar, kent dokusu içerisinde yapılaşmamış ve sınırlı sayıda ya da çok sayıda bitkisel eleman bulunduran, kentsel boşluklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bireylerin rekreatif ihtiyaçlarını gerçekleştirdikleri, sosyalleştikleri, birbirleri ile iletişim kurabildikleri ve afet toplanma alanı olarak kullandıkları mekanlardır. Ayrıca İl Afet Müdahale Planları ile belirlenen ilk toplanma alanlarının kentsel açık ve yeşil alanlardan tercih ediliyor olması, afet ve acil durum anında kentsel açık ve yeşil alanlara önemli görevler atfetmektedir.

Ayrıca, kentsel açık ve yeşil alanlar gerek toplanma alanı tercihleri gerekse afet yönetim süreçlerinde üstlendikleri görevler ile diğer arazi kullanım türlerinden ayrılmasına karşın, günümüz imar mevzuatında söz konusu alanların afetle olan ilişkinin açıklandığı ya da vurgulandığı ifadenin sadece meydan ve millet bahçeleri tanımında yer alması dikkat çekmektedir.

Bu doğrultuda kentlerde farklı form ve fonksiyona sahip kentsel açık ve yeşil alanlar, afet ve benzeri acil durumlarda toplanma, barınma, depolama gibi işlevleri ile önem kazanmaktadır. Ancak bu alanların işlevsel olarak kullanılabilmesi adına söz konusu kentsel açık ve yeşil alanların planlaması ve tasarlanması gerekmektedir (Aman 2019). Dolayısıyla, sağlıksız ve düzensiz yapılaşan kentlerin sahip olduğu risklerde göz önünde bulundurulduğunda kentsel açık ve yeşil alanların afet ve acil durumlarda üstlendikleri görevin ne kadar önemli olduğu görülmektedir.

30