Keçiborlu’daki Meslekler

Temettuat tahrirlerinde yazõlan hane reislerinin meslekleri, çeşitli özelliklerine göre sõnõflandõrõlabilir. Biz de incelediğimiz defterdeki meslekleri, üretim fonksiyonlarõna göre sõnõflandõrarak, tarõm ve hayvancõlõkla uğraşanlar, mal üretenler ( küçük ölçekte sanayi ile ilgili olanlar), hizmet üretenler, alõm-satõm yapanlar, işçilik yapanlar ve kamu görevi yürütenler olarak gruplandõrdõk. Bunlarõn

114Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, İstanbul, 1998, s. 198.

115Beğlü Eke, “Bir Sosyal Sõnõf Belirleyicisi Olarak Meslek Faktörü”, İÜİF Mecmuasõ, Prof. Dr. Sabri F. Ülgener’e Armağan Özel Sayõsõ, C. 43, İstanbul,1987, s. 377 vd.

dõşõnda işsiz-güçsüz olanlar, mesleği belli olmayanlar, hayatta olmayanlar ve askerde olanlarõn vb. bulunduğu “diğerleri” grubu bulunmaktadõr.

Tablo 2: Fonksiyonlarõna Göre Mesleklerin Keçiborlu ve Köylerindeki Dağõlõmõ Mal Üretimi Yapanlar Hizmet Üretenler Tarõm-Hayvancõlõk la Uğraşanlar İşçilik Yapanlar Alõm-Satõmla Uğraşanlar Kamu Görevlileri Diğerleri Çõkrõkçõ Çulha Dülger Muytab¹¹⁷ Tekneci 1 3 1 1 3 Ameleci Berber Değirmenci Deveci Divarcõ Kalaycõ Kiracõ Nalbant 11 6 1 20 1 1 1 1 Ziraat çõ 625 Amele Çoban Hatabçõ118 Hizmetkar Kömürcü Kükürtçü 112 61 9 3 1 5 Bakkal Kasap Keresteci 1 1 1 Eimmeden119 İmam-hatip Muallim-i sõbyan Müderris 8 1 2 1 Amelmende Mefkud Haymenişin Mesleksiz 2 2 1 55 Toplam 9 42 625 190 3 12 59

Yukarõdaki tabloya bakõldõğõnda, Keçiborlu’da bir kazada asgari şartlarda olmasõ gereken meslek gruplarõnõn mevcut olduğu görülecektir. Kaza merkezinde bulunan meslek erbabõ arasõnda kesin bir iş bölümü olmadõğõ ve hemen herkesin tarõm-hayvancõlõk alanõnda çalõştõğõ anlaşõlmaktadõr. Bunun sebepleri arasõnda, Keçiborlu’nun küçük bir kasaba niteliğinde olmasõ, her hanenin ihtiyaçlarõnõn sõnõrlõ olup bu ihtiyaçlarõ kendi imkanlarõ ile temin etme yoluna gitmesi vardõr. Bu durum aynõ dönemde Osmanlõ Devleti’nin pek çok kasabasõnda görülmektedir¹²⁰.

117 Muytab: Kõl dokuyan, kõldan eşya yapan, mutaf. F. Devellioğlu, a.g.s., s. 697.

118 Hatab odun, hatabçõ ise oduncu anlamõna gelmektedir. Bkz. F. Devellioğlu, a.g.s., s. 338.

119 Eimme: İmamlar. bkz. F. Devellioğlu, a.g.s., s. 211.

120 Örneğin Aydõn Vilayetine bağlõ Denizli Sancağõ’nõn Honaz kasabasõnda aynõ dönemde benzer özellikler görülmektedir. Bkz. Selahittin Özçelik, “19. Yüzyõl Türkiyesi’nde Köy ve Kasaba Hayatõ Üzerine Gözlemler”, Osmanlõ, C.4, YT. Yay., Ankara, 1999, s. 122 vd.

Grafik 2: Keçiborlu ve Köylerindeki Mesleklerin Dağõlõmõ 66% 12% 1% 6% 2%^1% 1% 6% 5%

ziraatçi amele ameleci çoban deveci eimmeden berber mesleksiz diğer

2.a. Tarõm ve Hayvancõlõkla Uğraşanlar

Keçiborlu’da meslek çeşitlerinin fazla olmayõşõ dikkatimizi çekmektedir. Tablo 2’de de görüldüğü üzere, Keçiborlu kazasõndaki en kalabalõk meslek grubunu % 66’lõk bir oranla ziraatçõlõk oluşturmaktadõr. Tarõm ve hayvancõlõkla uğraşan bu grubun “çiftçi, rençber veya erbab-õ ziraat” adlarõyla anõldõğõ bilinmesine rağmen¹²¹ incelediğimiz defterde bunlarõn yalnõzca “ziraatçõ” olarak kaydedildiği görülmektedir. Ziraatle uğraşan 625 hanenin reisinin bir kõsmõnõn işlediği arazi miktarõ ve elde ettiği gelirlerden büyük toprak sahiplerinden olduğu anlaşõlmaktadõr¹²². Bu kimselerin gelir düzeyleri de yüksek olduğundan, bunlarõn kazanõn ileri gelenlerinden nüfuzlu kimseler olduklarõ muhakkaktõr. Nitekim tarõm ve hayvancõlõkla uğraşanlarõn dõşõnda kalan zenaat ve ticaret erbabõnõn bazõlarõ ve kazanõn müdürü olan hane reisi de dahil olmak üzere kamu görevlilerinin pek çoğunun ziraatçõlõkla uğraştõğõ görülmektedir.

Ziraat Keçiborlu’da en ileri sektördür, hatta kazanõn karakteristik meslek grubunu ziraatçõlar oluşturmaktadõr. Ziraatçõlõk haricinde hiçbir meslek grubunda

121 Tevfik Güran, 19. Yüzyõl Osmanlõ Tarõmõ, İstanbul, 1998, s. 164.

bundaki kadar yoğunluk yoktur. Bu da bir kaza olan Keçiborlu’nun, geçimini ziraatten sağladõğõnõn ve ancak kendine yeten, dõşa açõlõmõn olmadõğõ bir ekonomiye sahip olduğunun kanõtõdõr.

2.b. Hizmet Üretenler

Temettuat defterinde yer alan bilgilere göre, Keçiborlu’da ziraatçõlõktan sonra en kalabalõk grubu ameleler oluşturmaktadõr. Amelelik kaza genelindeki tüm meslekler içinde % 11,8’lik bir paya sahiptir. Sanayi öncesi tarõm toplumunun özelliklerini gösteren Osmanlõ Devleti’nde, amele olarak anõlan kişiler genellikle yoğun emek ve iş gücüne dayanan ziraat alanõnda çalõşmaktadõrlar¹²³. Bunlarõn sayõsõ Keçiborlu’da 112’dir. Buradaki insanlarõn da ziraatçõlõk alanõnda çalõştõğõnõ düşünmek yanlõş olmaz. Zira toprak işletmelerinin küçük oluşunun önemli bir sonucu olarak, ücretli iş gücüne fazla gerek duyulmadõğõndan, iş gücü tamamen ücretli işçilerden oluşur. Küçük üretici işletmesine lazõm olan iş gücü ise, aile üyeleri tarafõndan sağlanõr. Yalnõzca hasat zamanõ gibi zirai faaliyetlerin yoğun olduğu zamanlarda ufak çapta ücretli işgücünden faydalanõlabilir¹²⁴. Her ne kadar ağõrlõklõ olarak ziraat alanõnda istihdam edilmiş olsa da amele aynõ zamanda inşaat işlerinde de çalõşõr.

Yine hizmet üretenler grubu içinde ele aldõğõmõz mesleği “ameleci” olarak yazõlan az sayõda kişi vardõr ki, oranõ % 1’i ancak bulur. Bunlar, ameleleri organize eden, iş sahipleri ile ameleler arasõnda koordinatör olarak çalõşanlar şahõslardõr. Amelecilerin çoğunluğu Kõlõç köyünde oturmaktadõr. Kaza genelinde sayõsõ sekiz olan amelecinin yedi tanesi bu köydendir.

Fiziki güç gerektiren çobanlõk da Keçiborlu ve köylerinde % 6,5’lik orana tekabül eden bir meslek grubunu oluşturmaktadõr. Tarõm sektöründen sonra hayvancõlõğõn da bir sektör haline gelmesi çobanlarõn çokluğuyla mümkün olabilmiştir.

İnşaat sektöründe ele alabileceğimiz kerestecilik, divarcõlõk¹²⁵, ve dülgerlik¹²⁶ aynõ zamanda ticari boyutu olan işlerdir ve bunlar birbirleriyle ilgilidirler. Meslek hanesine keresteci, divarcõ ve dülger kaydõ düşülen yalnõzca birer kişi vardõr. Ancak

123 T. Güran, 19. Yüzyõl Osmanlõ Tarõmõ, s. 164-165.

124 T. Güran, 19. Yüzyõl Osmanlõ Tarõmõ, s. 113.

125 Divâr, duvar anlamõna gelmektedir. Bkz. F. Devellioğlu, a.g.s., s. 189.

mesleği keresteci yazõlmasa da, kerestecilik geliri olan hane reisi sayõsõ oldukça fazladõr.

Hizmet üretenler grubunda ele aldõğõmõz değirmenci, divarcõ, kalaycõ, kiracõ ve nalbant mesleklerini icra edenler yalnõzca birer kişidir. Bunlar ancak kazanõn ihtiyacõna yöneliktir. Berberlikle geçimini sağlayanlarõn beşi Keçiborlu merkezde bulunmakta olup zaten nüfusun en kalabalõk olduğu, berbere daha fazla ihtiyaç duyulan yerde burasõdõr. Diğer berber, Aydoğmuş köyündendir. Bunun dõşõnda bir de Yaka’da mesleği ziraatçõ ve berber olarak kaydedilmiş bir vergi mükellefi bulunmaktadõr.

Ulaştõrma ve nakliyecilik, iktisadi hayatõn vazgeçilmez unsurlarõndandõr. Türk tarihinde siyasi, askeri ve ticari nedenlerle ulaşõm ve nakliyeciliğe daima önem verilmiştir. Kervansaraylar, hanlar ve menziller ulaşõm ve nakliyeye verilen önemi en güzel biçimde göstermektedir¹²⁷. Ayrõca ulaşõm ve nakliye işi ile uğraşan meslek gruplarõ oluşmuştur. Bunlar arasõnda temettuat defterinde kayõtlõ olup, hizmet üretenler grubunda ele aldõğõmõz deveci ve kiracõ meslekleri bulunmaktadõr. Deveci ve kiracõ, taşõmacõlõkla uğraşmakta olup bu işi yapanlarõn yük hayvanlarõnõn olmasõ gerekir. Deve sahibi olduklarõndan bunlarõn gelirlerinin önemli bir kõsmõnõ “hamule

(taşõmacõlõk) naklinden temettuatõ” oluşturmaktadõr. Senir köyünde bu iş kolundan

17 kişi vardõr, ancak bunlarõn hemen hiçbir malõnõn-mülkünün ve senelik gelirlerinin dahi olmamasõ ilginçtir. Bunlarõn neden bir gelirlerinin olmadõğõ konusunda defterimizde bir açõklama yer almamaktadõr. Senir’dekiler dõşõnda deveci olarak yazõlan diğer iki hane reisi ise yük hayvanõ sahibi olup yük taşõmacõlõğõ yapmakta ve bundan iyi sayõlabilecek bir kazanç sağlamaktadõr¹²⁸. Yine Senir köyünde bulunan göçebe köylü (haymenişin) de nakliyecilikle uğraşmakta olup çok sayõda devesi vardõr. Bunlarõn haricinde diğer mesleklerden olan kişilerden bazõlarõnõn da kiracõlõk ve hamule geliri bulunmaktadõr.

2.c. Mal Üretimi Yapanlar

Temettuat defterinden edindiğimiz bilgilere göre, kaza genelinde mal üretimiyle uğraşanlar azdõr. Bu durum daha önce de belirttiğimiz gibi, Keçiborlu’da icra edilen mesleklerin, bir kazada bulunmasõ gereken asgari meslekler olmasõndan

127 Selahattin Tozlu, “Osmanlõ Yol Düzenlemeleri”, Osmanlõ , C.3, YT, Yay., Ankara, 1999, s.64.

128 Bkz. BOA., ML. VRD. TMT., Keçiborlu Temettuat Defteri, nr.10199, Karye-i Beltarla 20. Hane ve Karye-i Kõlõç 98. Hane.

ve üretimin pazarlama amacõyla değil de genellikle ihtiyacõ karşõlamak üzere yapõlmasõndan kaynaklanmaktadõr. Çalõşmamõzda “Keçiborlu’nun Ekonomik Yapõsõ” bölümünde ifade ettiğimiz üzere, Keçiborlu daha çok bir kasaba özellikleri göstermektedir. Burada ekonomi sanayi ve ticaretten ziyade ziraata dayanmaktadõr. Dolayõsõyla ticari ve sõnai işletmeler küçük ölçekte olup, sayõlarõ da azdõr. Çõkrõkçõlõk mesleği de, küçük ölçekte mal üretimi yapanlar grubunda incelenmiştir. Mesleği çõkrõkçõ olarak kaydedilen bir hane reisi vardõr o da kaza merkezindendir. Bu yörede çõkrõkçõlõk, yün veya pamuğu eğirerek tahtadan yapõlmõş küçük tezgahlarda, kilim ve aba benzeri eşyalarõ dokuyanlarõn yaptõğõ iştir. Ancak dokuma için gerekli hammaddelerin azlõğõndan olsa gerek, çok ilerlemiş ve iyi gelir getiren bir meslek olduğunu söylemek zordur.

İncelediğimiz defterde, binalarõn kapõ ve pencere haricindeki ahşap işlerinin yapõmõyla uğraşan kişi olan bir dülger¹²⁹ ve dokumacõlõk yapan üç tane çulha vardõr. Dülger olan kişi ile çulha olanõn ikisi Keçiborlu merkezde iken, diğer çulha Giresun köyünde ikamet etmektedir. Dokumacõlõkla ilgili mesleklerin az oluşunun sebebini dokuma için gerekli hammaddenin az oluşuna bağlamak mümkündür. Zira 19. yüzyõl ortalarõna gelindiğinde kazada, önceki yüzyõllarda daha fazla olan pamuk ekiminin azaldõğõnõ (ileride pamuk yetiştiriciliğinde de görülebileceği gibi) anlõyoruz. Dolayõsõyla bu durumun dokuma iş kolundaki meslekleri de etkilediği muhakkaktõr. Yine dokumacõlõğõn bir kolu olan muytablõk mesleğini icra eden bir kişi vardõr ve o da kaza merkezindendir.

Keçiborlu merkezde ekmek yapõmõnda hamur yoğurmak ve ayrõca hayvanlara yem vermekte kullanõlan ağaçtan oyulmuş bir araç olan tekne yapõm işiyle uğraşan üç hane reisi bulunmaktadõr. Bunlarõn yaptõğõ teknelerin tüm kazanõn ihtiyacõnõ karşõladõğõnõ düşünmek mümkündür.

2.d. Alõm-Satõmla Uğraşanlar

Günlük ihtiyaçlarõn önemlilerinin satõşõnõ perakende yapan küçük ölçekteki ticari bir işletme olan bakkallardan her mahallede mutlaka bir tane vardõr. Kazada bakkal esnafõndan bir kişi bulunmaktadõr. Yine defterimizde birer tane de kerestecilik ve kasaplõk yapan hane reisi kayõtlõdõr.

Kazada hemen her hane az veya çok hayvanõnõ kendisi yetiştirip et ihtiyacõnõ kendisi karşõlamakta olduğundan olsa gerek kasaplõk yapan yalnõz bir kişi bulunmaktadõr. Hayvan alõm-satõm işleriyle “celep” adõ verilen büyük tüccarlar uğraştõğõndan burada kasap, yalnõzca kasaplõk yapan kişi olarak düşünülebilir.

Esas gelirinin yanõnda ek kazanç sağlamak için kerestecilik yapan çok sayõda kişi olsa da, uğraştõğõ işi meslek haline getirmiş ve geçimini bundan temin eden yalnõz bir keresteci vardõr.

2.e. İşçilik Yapanlar

Keçiborlu’da bedeni güç gerektiren meslekler grubunda ele aldõğõmõz, hizmetkarlõk mesleğini yapan üç kişi ve geçimini çobanlõktan sağlayan 61 kişi bulunmaktadõr. Tarõm ve hayvancõlõğa dayalõ olan köylü ekonomisinde çoban sayõsõnõn fazla olmasõ kaçõnõlmazdõr. Çobanlardan birisi aynõ zamanda devecilik de yapmaktadõr. Yine mesleği çift olarak yazõlmõş olan ziraatçõlardan da çobanlõk yapan vardõr. Bu meslek grubunun gelir seviyesi oldukça düşük olup bunun istisnasõ birkaç çoban vardõr. Ancak bunlarõn da kendilerine ait hayvanlarõ bulunduğundan gelirleri yüksektir ve gelir ortalamalarõ kaza ortalamasõnõ biraz geçmektedir.

Defterimizdeki kayõtlardan anlaşõldõğõna göre, kazada odunculuk ve kömürcülükle geçimini temin eden kişiler de bulunmaktadõr. Bunlarõn da ziraat gelirleri ile mal ve mülkleri dõşõndaki gelirleri “hatab temettuatõ”, “hatab ve ticaret-i

sairesi temettuatõ”, “kömürcülük temettuatõ” diye kaydedilmiştir. Ancak kaza

geneline bakõldõğõnda bunlarõn sayõsõnõn da az olduğu görülmektedir. Zira hatabçõ(oduncu) olarak yazõlan kişilerin sayõsõ dokuz iken kömürcü olarak yazõlan ise yalnõzca bir kişidir.

Keçiborlu’daki kükürtlerin 19. yüzyõl başlarõndan beri bilindiği tahmin edilmektedir. Her ne kadar tam tarihi bilinmese de eskiden beri Keçiborlu’da kükürt olduğu ve bunun işletildiği halk tarafõndan dile getirilmiştir. Bunun nedeni burada bir maden işletmesinin olmayõşõdõr. Ancak temettuat defterinde, kaza merkezinde kükürtçü olarak kaydedilmiş olan beş hanenin varlõğõ kükürtlerin tarihinin en azõndan 19. yüzyõl başlarõna kadar götürülebileceğini ortaya koymuştur. Bu konuyla ilgili kesin bir tarih vermek şimdilik mümkün görünmemektedir. Çünkü biz BOA’da yaptõğõmõz araştõrmada 1844 senesinden önceye tarihlenmiş, Keçiborlu’da kükürt bulunduğuna dair bir vesikaya rastlayamadõk. Ancak ilkel yöntemlerle çõkarõlõyor

olsa bile ve yalnõzca bağcõlõkta da kullanõlsa 19. yüzyõl başlarõndan itibaren yörede kükürtçülük bir geçim vasõtasõ olacak derecede ilerlemiştir. Muhtemelen bunlar kükürdü yalnõzca kendi bağlarõnda kullanmakla kalmamõş, çevre köy ve kazalara da satmõşlardõr¹³⁰. Fakat bu dönemdeki kükürt işletmeciliği muhtemelen Avrupaî tarzda makine kullanõlarak yapõlan bir işletme değildi, çünkü Osmanlõ’da maden çõkarõmõnda gerekli enerji odun kömüründen, su kuvvetinden ve yer yer de hayvan gücünden sağlanõyordu¹³¹.

Kükürt üretimi için bir işletme kurularak ilk kez 1900’lü yõllarõn başõnda, Hüseyin Kreysi tarafõndan çalõşmalar yapõldõğõ söylenmektedir132.