Dış politika açısından Kazakistan 1991’den itibaren komşu ülkeler, Çin ve Rusya ile bağlarını güçlü tutma eğiliminde olmuştur. Bunun olarak Kazakistan’ın bir göstergesi olan Avrasya Ekonomik Topluluğu (AvET), Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİO) Orta Asya Birliği (OAB) örgütleri içindeki aktif rolü göz önünde bulundurulabilir275.
271
Investment in Kazakhstan, KPMG 2006, s.30 272
DEMİR, Musa; Kazakistan’da Geçiş Ekonomisi Uygulamaları ve Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci,
Dış Ticaret Dergisi, Ocak 2002, s. 166
273
NURGALİEV; a.g.e., s. 75 274
DEİK; Kazakistan Ülke Bülteni, Mayıs 2005, s. 9 275
1998 yılında Rusya’da yaşanan mali kriz ile birlikte Kazakistan’ın dış ticaret hacmi de önemli bir gerileme sürecine girmiştir. İhracatının önemli bir bölümünü petrol ve ham maddelerin oluşturduğu Kazakistan bu ürünlerdeki fiyat düşüşlerinden önemli oranda etkilenmiştir. Ancak kriz sonrasında alınan tedbirlerle ülkede gümrük duvarları yükseltilerek ithalata kısıtlama getirilmiş ve ulusal ekonomiyi güçlendirmeye yönelik önlemlerle birlikte ithal ikameci bir politika izlenmeye başlamıştır. Uluslararası enerji fiyatlarının son yılların en yüksek seviyesine ulaştığı 2000 yılından itibaren ülke, krizin olumsuz sonuçlarından kurtulmaya başlamış ve bu durum dış ticaret göstergelerine de yansımıştır276. Aşağıdaki tabloda 1999-2005 döneminde Kazakistan’ın dış ticaret hacmine ilişkin veriler gösterilmektedir.
Tablo 11: Kazakistan’ın Dış Ticareti (Milyar Dolar ABD)
Yıllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 İhracat 5.988 9.288 9.025 10.066 12.900 19.900 27.849 İthalat 5.645 6.848 8.224 7.646 8.327 12.700 17.352 Dış Ticaret Dengesi 0.343 2.44 0.801 2.42 3.573 7.200 10.497 Dış Ticaret Hacmi 11.633 16.136 17.249 17.712 21.227 32.600 45.201
(Kaynak: ADANALI; a.g.r., s. 4)
Tablodan da görüldüğü gibi, ülkede dış ticaret açısından istikrarlı bir gelişim söz konusudur. Böylece dış ticaret dengesi açısından olumlu yönde bir artış gerçekleşmektedir. Ülke ihracatının %65’ini petrol ve petrol ürünlerine dayalı olup bu durum dünya petrol fiyatlarındaki artış sonrasında Kazakistan’ın dış ticaret hacmindeki önemli artışın nedenini de ortaya koymaktadır277.
Ülkenin en önemli ticaret ortakları arasında Rusya başta olmak üzere Çin, AB ülkeleri ve ABD’nin önemli payı bulunmaktadır278. Kazakistan’ın ihracat yaptığı ülkelerle ilgili olarak aşağıdaki grafik verilmektedir.
276
ADANALI, Neslihan; Kazakistan Cumhuriyeti Temel Ekonomik Göstergeleri ve Türkiye-
Kazakistan Dış Ticareti Raporu, İzmir Ticaret Odası, Temmuz 2006,s. 4
277
y.a.g.r.,s. 4 278
Şekil 5: Kazakistan’ın İhracat Yaptığı Ülkeler
İhracat Yapılan Ülkeler, 2004 (Toplam 20 Milyar Dolar)
14% 13% 10% 9% 9% 7% 4% 34% Rusya Bermuda Çin Almanya İsviçre Fransa İtalya Diğer
(Kaynak: Asian Development Bank)
Şekil 5’e bakıldığında, ülkenin ihracat yaptığı ülkeler arasında en büyük paya sahip ülkenin %14’lük oranıyla Rusya olduğu görülmektedir. Bu ülkeyi %13 ile Bermuda, %10 ile Çin ve %9 ile Almanya ve İsviçre takip etmektedir. Bu ülkelerin ardından ise Fransa ve İtalya gelmektedir. Türkiye’nin de içinde yer aldığı diğer ülkelerin ihracattaki toplam payı ise %34’dür.
Kazakistan’ın ithalat yaptığı ülkelerle ilgili ise aşağıdaki grafik verilmektedir.
Şekil 6: Kazakistan’a İthalat Yapan Ülkeler
İthalat Yapan Ülkeler, 2004 (Toplam 13 Milyar Dolar)
33% 14% 10% 7% 3% 3% 3% 27% Rusya Çin Almanya Fransa İtalya Türkiye Ukrayna Diğer
(Kaynak: Asian Development Bank)
Yukarıdaki şekilden görüldüğü gibi, Kazakistan’a ithalat yapan ülkeler arasında %33 oranıyla Rusya ilk sırayı almaktadır. Böylece ülkenin en büyük ve önemli dış ticaret ortağı Rusya olduğu anlaşılmaktadır. İthalatın %14’ü ise Çin tarafından gerçekleştirilmektedir.
Kazakistan’ın dış ticaret hacmi Ocak-Mayıs 2006 döneminde 21,5 milyar dolar olarak gerçekleştirilmiş olup, 2005 yılının aynı dönemine göre %22,9 oranında artış söz konusu olmuştur. Bunun yanı sıra Kazakistan’ın ihracatı ise %25,1 oranında artarak 13,6 milyar dolara ulaşmış, ithalatı ise %19,3 oranda artarak ve 7,8 milyar dolar düzeyinde gerçekleştirilmiştir279.
2007 yılında 2006 yılına göre, dünya pazarlarında hammadde fiyatlarının yüksek olmasından kaynaklanarak ihracat %19,6, ithalat ise %40,8 oranında olmuş ve toplam dış ticaret artışı ise %27,6 oranında gerçekleşmiştir.
Kazakistan sahip olduğu üretim yapısı ile daha ziyade hammadde ve yarı mamul ihracatçısı bir ülkedir. Petrol ve petrol ürünleri, demirli metaller, kimyasallar, makineler, hububat, yün, et, kömür ülkenin başlıca ihraç ürünleridir. Ülkenin tüketim malları ihracatı ise sınırlı düzeydedir.
Doğu Asya’daki istikrarlı talep artışı metaller ve mineral ürünler sektörlerinin ihracatında da artış sağlamaktadır. Kazakistan’ın demir ve çelik üreticisi Ispat- Karmat’ın ihracatında önemli artış gerçekleşmiştir. Şirket, yılda 4 milyon tonluk çelik üretimi gerçekleştirmekte ve üretiminin tamamını ihraç etmektedir.
Kazakistan bölgedeki en önemli hububat ihracatçılarından biridir. Buğday, ülkenin ihracatı açısından büyük önem taşımaktadır. Hububat ihracatının büyük bir kısmı Rusya, İran, Çin ve diğer Orta Asya ülkelerine gerçekleştirilmektedir. Hububat üretimi 2004 yılında bir önceki yıla göre %6,1 oranında düşerek, 13,9 milyon ton düzeyinde gerçekleşmiştir280.
2007 yılında hububat hasılatının hacim olarak büyümesi ve dünya fiyatlarının yükselmesi tarım sektörünün toplam üretimdeki payının artmasına yol açmıştır.
279
Analitiçeskaya İnformatsiya o Hode Realizatsiyi Strategiyi İndustrialno-İnnovatsionnogo Razvitiya Respubliki Kazahstan na 2003-2015 godı (2003-2015 Yıllarında Kazakistan Cumhuriyeti Sanayii ve İnovasyon Odaklı Gelişimi Stratejisine Dair Analitik Bilgiler), s. 20,
http://www.mit.kz/docs/document_147.doc, (Erişim:16.01.2008) 280
Kazakistan’ın Dış Ticareti, http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=1319&l=1, (Erişim: 01.02.2008)
Böylece tarım sektörünün GSYİH içindeki payı ilk defa 1 trilyon tenge (8,1 milyar dolar) seviyesine ulaşmıştır281.
II. KAZAKİSTAN’DA DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI
Dünya petrol pazarında yer alan eğilimler doğrultusunda ülkeye giren doğrudan yabancı yatırımlar yüksek seviyelere çıkmıştır. Buna göre, DYSY ülke ekonomisine girişi 1993–2005 yıllar arasında 40538,7 milyon dolara ulaşmıştır282. Kazakistan’da bulunan petrol yataklarının önemli ölçüde korunmuş olması ve hükümetin özel sektörü ekonomiye katılma konusunda teşvik etmesi, yabancı yatırımcıların bu ülkeyi tercih etmelerini sağlamıştır. Ülkede, 1993–2003 döneminde yapılan toplam yatırımın %46’sı petrol ve doğalgaz üretimine, %21 jeolojik araştırma ve keşiflere, %16’sı ise metalürji alanına yapılmıştır283.
Son yıllarda yabancı yatırımcılara karşı daha seçici bir davranışla yaklaşmaya başlayan hükümet politikaları neticesinde ülkedeki yatırım iklimi önemli değişikliklere uğramıştır. Yerli ve yabancı yatırımcıların haklarını eşitlemek üzere Meclis tarafından Yabancı Yatırım Kanunu ve Doğrudan Yatırımların Devlet Tarafından Desteklenmesi Kanunu’nun yerine geçen yeni Yatırım Kanunu kabul edilmiştir. Yeni Kanun ile şimdiye kadar geçerli olan yabancı yatırımcılara karşı ayrıcalıklı davranış ortadan kaldırılmış ve yatırım sözleşmeleri uluslararası anlaşmalar ile ülke kanunlarındaki değişikliklere karşı daha duyarlı hale getirilmiştir284.