Veri Kaynakları

Günümüzde hemen her ülke, portföy yatırım istatistiklerini derlemekte ve yayımlamaktadır. Ancak, yasal, kurumsal ve tarihsel nedenlerden dolayı ekonomik yapıları birbirinden farklılık gösteren ülkelerin söz konusu istatistikleri derlemek ve yayımlamak için kullandıkları yeknesak bir yöntem tanımlamak mümkün olmamaktadır.

Portföy yatırım istatistiklerinin derlenmesinde kullanılabilecek başlıca veri kaynaklarını şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: 1) Uluslararası

Đşlemler Raporlama Sistemi (ITRS), 2) Đşletme Anketleri (ES), 3) Resmi ve

Đdari Veri Kaynakları, 4) Yazılı Medya,

Uluslararası Đşlemler Raporlama Sistemi (ITRS), yurt içi yerleşik bankaların belirli bir dönem itibarıyla sistemlerinden geçen ve ödemeler dengesi istatistiklerinin konusu olan nakit ve nakit olmayan işlemler ile stok pozisyonlarının bir form aracılığıyla derleyiciye raporladıkları sisteme denmektedir. ITRS’de raporlama işlem bazında yapılmakla birlikte, uygulamada genellikle aynı nitelikteki işlemler, daha önce derleyici tarafından IMF standartlarına uygun bir biçimde tanımlanan istatistik kodlar altında gerçekleştirilmektedir. Bu sistemin en önemli avantajı, verilerin çok hızlı ve ayrıntılı bir şekilde derleyiciye ulaştırılmasına imkân sağlamasıdır. Bu sayede ödemeler dengesi istatistikleri daha sık aralıklarla (örneğin aylık olarak) yayımlamak mümkün olmaktadır.

ITRS’nin açık ve kapalı olmak üzere iki türü bulunmaktadır. Kısmi sistem olarak da adlandırılan açık sistemde, ödemeler dengesi konusu olan tüm işlemler raporlanmamaktadır. Kapalı sistemde ise, açık sistemin aksine,

ödemeler dengesinin konusu olan tüm işlemler raporlanmakta, iki dönem arasında meydana gelen stok değişimleri akımlarla açıklanabilmektedir. Stok

pozisyonlarda dönem başı ve dönem sonu arasında meydana gelen

değişimlerin akım değişkenlerle açıklanabilmesi için ayrıca, ödemeler dengesinin konusu olmayan, yurt içi yerleşiklerin kendi aralarında gerçekleştirdikleri tüm döviz işlemlerinin de raporlanması gerekmektedir. Yalnız, raporlamanın temel olarak bankalar tarafından yapıldığı ITRS’de iki nokta eksik kalmaktadır. Đlk olarak, IIP’de yer alan stok kalemlerinde iki dönem arasında meydana gelen değişim akımların yanı sıra kur, fiyat ve diğer değişimlerden kaynaklanmaktadır. ITRS formları temel olarak kur değişimlerini içerdiğinden (fiyat ve diğer değişimler ITRS’nin konusu değildir), IIP’de portföy yatırım kalemlerinin stok değerlerini tespit etmek amacıyla yıllık

ve üçer aylık dönemler itibarıyla anket düzenlenmesine ihtiyaç

duyulmaktadır. Đkinci olarak ise, tüm ödemeler dengesi akımlarının dahil edilebilmesi için, yurt içi yerleşiklerin yurt dışında yerleşik bankalar nezdindeki hesaplarını kullanarak gerçekleştirdikleri işlemlerin yurt içi yerleşikler tarafından doğrudan derleyiciye raporlanması ve hesaplamalara dahil edilmesi gerekmektedir.

Đşletme anketleri (ES) sisteminde ise, işletmeler ödemeler dengesine konu olan faaliyetlerini derleyiciye raporlamaktadır. ITRS’de belirlenmiş

istatistik kodlar altında işlem bazında bildirimde bulunulurken, ES’de işlemler doğrudan işlemi gerçekleştiren yerleşik kuruluş tarafından toplulaştırılmış

olarak bildirilmektedir. ES, kendi başına bir yöntem olarak kullanılabilecegi gibi, ITRS’nin eksikliklerini tamamlamak amacıyla da kullanılabilmektedir.

ES’nin tek başına kullanıldığı durumlarda ise bankalar, bankacılık dışı finansal kuruluşlar ve finansal olmayan kuruluşlardan kendi işlemlerine ilişkin veri talep edilmektedir. Bu veriler, genellikle raporlama yapan kuruluşun muhasebe kayıtlarına dayandığından; akım ve stok verileri bir arada raporlanabilmektedir. Ayrıca ilgili ana kitlede raporlama dışı bırakılan birimler için tahmin yöntemine başvurulmaktadır. ES sonuç itibarıyla bir anket uygulaması olduğundan, bu yöntemdeki temel zorluk bankalar dışında raporlamada bulunacak kuruluşların tespit edilmesinde ve ana kitlenin özelliklerinin bilinmesinde yatmaktadır. Öncelikle, önemli ölçekte yurt dışı

işlemlerde bulunan ya da bulunması muhtemel kuruluşların bilgilerinin yer aldığı kütük şeklinde bir kayıt sisteminin oluşturulması gerekmektedir.

Raporlamada bulunacak ana kitlenin tespit edilmesinde ise çeşitli yöntemler kullanılabilmektedir: tüm firmaların içerildiği bir anket, bilanço büyüklüğü ya da yurt dışı faaliyetleri belirlenmiş bir sınırın üstünde olan tüm firmaların içerildiği bir anket, rastsal örnekleme yöntemi ya da katmanlı rastsal örnekleme yöntemi. ES yönteminde, özellikle özel sektör kuruluşlarından veri temin edilebilmesi çok güçlü bir yasal dayanak çerçevesinde mümkün olabilmektedir.

Kambiyo kontrollerinin hakim olduğu geçmiş yıllarda çok yaygın olarak kullanılan ITRS, finansal liberalizasyon ile birlikte ödemeler dengesi ihtiyaçlarına cevap veremez hale gelmiştir. Kamu sektörünün ve ticari bankaların ödemeler dengesine konu olan işlemleri hariç olmak üzere ITRS’nin yetersizliği, özellikle sayıca da artış gösteren finansal olmayan kuruluşların, yurt dışı yerleşikler ile mahiyet belirtmeksizin ve yerleşik ticari bankaları kullanmaksızın gerçekleştirdikleri işlemlerdeki artıştan kaynaklanmıştır. Dolayısıyla, ITRS ticari bankaların müşterileri adlarına gerçekleştirdikleri işlemlerde hâlâ çok değerli bir veri kaynağı olmakla birlikte bankacılık dışı sektörden veri toplamak üzere ES’nin bir türü olan doğrudan raporlama yöntemine de sıklıkla başvurulmaktadır. Bu yöntemde, yurt dışı faaliyetlerde bulunan firmaların temsili bir örneklem grubu olan doğrudan raporlama yapan firmalar belli aralıklarla tüm dış varlık ve yükümlülük işlemleri ve ilgili gelir akımlarını derleyiciye raporlamaktadır.

Resmi ve idari kayıtlar da portföy yatırım istatistiklerinin derlenmesinde sıklıkla başvurulan veri kaynakları arasında yer almaktadır. Đlk olarak merkez bankası, genel hükümetin mali ajanı ve haznedarı olduğundan, genel hükümet birimlerince gerçekleştirilen ve ödemeler dengesine konu olan işlemlerin tahsilat ve ödemeleri merkez bankası aracılığı ile yapılmaktadır. Dolayısıyla, parasal otoritenin portföy yatırımlarına konu olan işlemleri Merkez Bankası tarafından doldurulan bir ITRS formu ile elde edilebilebilmektedir. Đkinci olarak, günümüzde portföy yatırımlarına konu olan menkul kıymetlerin saklama hizmetleri bu işlemleri gerçekleştirmek için

yetkilendirilmiş belli kuruluşlar tarafından yerine getirilmektedir. Dolayısıyla, bu kuruluşlardan elde edilen verilerden, söz konusu menkul kıymetlere ilişkin istatistiklerin derlenmesinde faydalanılmaktadır. Son olarak, menkul kıymet piyasası düzenleyici kuruluşları verileri de ilgili olduğu ölçüde derleyici tarafından kulllanılmaktadır.

Yazılı Medya ise, gerçekleşmekte olan portföy yatırım işlemlerini haber yapmakta ve söz konusu işlemlerin tespit edilerek istatistiklere dahil edilebilmesi açısından önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Örneğin, yurt dışı menkul kıymet ihraçları henüz uluslararası hesaplara yansıtılmadan önce medyada yer almaktadır. Söz konusu haberlerin takip edilmesi, ilgili hesap dönemi geldiğinde istatistiklerde meydana gelebilecek olası eksikliklerin

giderilmesi ve aynı zamanda verilerin kontrol edilmesinde

kullanılabilmektedir. Bu nedenle derleyici birimlerin yazılı medyayı takip etmesine ihtiyaç duyulmaktadır.