Kayıt dışı (unrecorded, unregistered) ekonomi kavramı yanında, yer altı
(underground), kara (black), gizli (hiden), yasadışı (illegal), alacakaranlık (twillight),
enformel (informal) ekonomi gibi pek çok kavram bazen bir birinin yerine bazen birbirini tamamlayacak şekilde kullanılmaktadır. Aslında yukarıdaki her bir kavram geniş anlamdaki kayıt dışı ekonomi kavramının alt bileşenlerini oluşturmaktadır2.
Karapara kavramı ile kayıt dışı ekonomi kavramı arasında önemli karışıklıklar olduğu görülmektedir. Çoğu zaman karapara, kayıt dışı ekonomi
1 Ayla YAZICI, “Yeni Karapara Aklama Yöntemleri Olarak Akıllı Kartlar ve İnternet”, Anadolu
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı.2, s.162.
2
Hasan AYKIN; “Kayıt dışı Ekonomi- Karapara”,
kavramı ile özdeşleştirilmekte ve aynı anlamda kullanılmaktadır. Oysa her iki kavramda farklı anlamlar içermektedir. Bu iki farklı kavramın aynı anlamda kabul edilmesi durumunda, mücadelede alınacak önlemlerin etkinliği ortadan kalkar ve bu alanlarda mücadele amacıyla oluşturulan kamu kurumları arasındaki görev ve yetki karmaşası ortaya çıkar1.
Kayıt dışı ekonomi, kayda tabi tutulmamış ancak çoğunlukla yasal faaliyetlerden elde edilen kazançlara verilen genel bir addır. Kayıt dışı ekonomi kapsamında faaliyet yürüten kişilerin asıl amacı vergi, sosyal güvenlik ödemeleri ve benzeri yasal yükümlülüklerden kaçmaktır. Karapara aklayıcıların amacı ise gerektiğinde vergisel yükümlülüklere de katlanarak elde ettikleri suç gelirini yasal mali sisteme dahil etmektir.
Kayıt dışı ekonomi, yasadışı ekonomik faaliyetler ile yasal olup kayıtlara yansımayan ekonomik faaliyetleri kapsamaktadır.
Kayıt dışı ekonominin bazı temel belirleyici özelliklerini şöyle sıralayabiliriz. Bunlar;
i- İktisadi faaliyet
ii- Sonuçları ölçülememiş
iii- Resmi istatistiklerde ve kayıtlarda yer almayan iv- Gelir getirici;
şeklinde sayılabilir2.
Kayıt dışı ekonomi kapsamı içerisinde yer alan ve birbirinden farklılık gösteren unsurlar, gelir elde edenler açısından üç grupta toplanabilir Bunlar;
Yeraltı ekonomisi (veya yasadışı faaliyetler), Yarı kayıtlı ekonomi,
Hiç kayıtlara girmeyen ekonomidir3.
1
GÜMÜŞKAYA, a.g.m. s.63.
2
Recep KÖK-Onur ŞAPÇI, “Kayıt Dışı Ekonomi ve Türkiye Ekonomisindeki Büyüklüğünün Tahmin Edilmesi”, kisi.deu.edu.tr/userweb/recep.kok/kayitdisi_sapci.pdf, Erişim 10.08.2009
Yukarıda sayılan üç unsurun ortak özelliği; gelir elde edenlerin, elde ettikleri gerçek gelirlerinin bir kısmını veya tamamını kayda geçirmiyor ve bu gelirler üzerinden de ödemesi gerekenden daha az vergi veya hiç vergi ödemiyor olmalarıdır. Karapara elde ediliş sırasında niteliği gereği kayıt dışı olmak zorundadır. Aksi durum suçlunun tespiti, yargılanması ve cezalandırılmasını ayrıca suça konu mal varlığı değerinin müsaderesi sonucunu ortaya çıkarır.
Elde ediliş aşamasında kayıt dışı olan karaparanın öncül suçtan uzaklaştırılarak müsadere korkusu olmadan rahat bir şekilde kullanılabilmesi, ekonomik sisteme sokulması, yasal bir kaynaktan elde edilmiş bir gelir görüntüsü kazanmak için kayıt altına girmesi, daha teknik bir ifade ile aklanması gerekmektedir.
Kayıt dışı ekonomi kapsamına giren faaliyetlerde bulunanlar kayıt altına girmekten kaçınırken, karapara aklayıcıları tam tersine kayıt altına girmeye çalışmaktadırlar. Buna göre kayıt dışı ekonomi ve karaparanın birbirinden farklı kavramlar olduğu görülmektedir. Ancak, karapara ile kayıt dışı ekonomi arasındaki paralellik de inkâr edilemez bir gerçektir. Karapara aklayıcıları, aklama için kayıt dışı ekonominin yaygın olduğu ülkeleri tercih etmektedirler. Diğer bir ifadeyle, kayıt dışı ekonominin yaygın olduğu bir ülkede karaparanın aklanması da daha kolay olmaktadır. Karapara genellikle nakit formdadır. Bu yüzden karapara büyüdükçe aklamak da zorlaşmakta ve ülkeden çıkarak vergi cennetlerine kaymaktadır. Diğer bir ifade ile yasadışı yollardan yurtdışına kaynak transferidir1.
Kayıt dışı ekonomi ile kara para arasındaki önemli farklılıkları şöyle sıralayabiliriz.
Kayıt dışı ekonomi ile karapara arasındaki en önemli fark kazanılma biçimleridir. Kayıt dışı ekonomik değerler yasal faaliyetler sonucu elde edinilmesine karşın karapara yasadışı faaliyetler sonucu elde edilmektedir.
Kayıt dışı ekonomi bireysel faaliyetler olduğu halde karapara örgütlü faaliyetleri kapsamaktadır.
1
Kemal KILIÇDAROĞLU, “Kayıt Dışı Ekonomi ve Bürokrasi”, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 190, Haziran 1997, s.5.
Kayıt dışı ekonomine yönelenlerin temel amacı, vergi ve diğer yasal yükümlülüklerden kurtulmak olduğu halde, karapara elde edenlerin vergi ve diğer yasal yükümlülüklerden kaçınma gibi bir amaçları yoktur. Temel amaç, yasadışı yollardan elde ettikleri bu kaynakları yasal yollardan elde edilmiş gibi göstererek ekonomik sisteme dahil etmeye çalışmaktır.
Kayıt dışı ekonomi ile mücadele devletlerin kendi iç bünyesinde olduğu halde karapara örgütlü faaliyetler kapsamındadır.
Kayıt dışı ekonomi milli gelir hesaplamalarına dahil edilmesine karşılık karapara elde etmek amacı ile yürütülen faaliyetler milli gelir hesaplamalarına dahil edilmezler1.
Kayıt dışı ekonomide işlemler kanuni belgelerle belgelendirilmemektedir. Karapara ise yasadışı kaynağı gizlenmek amacıyla farklı ekonomik işlemlere tabi tutulmakta, değişik alanlarda resmi kayıtlara sokulmakta ve kanuni belgelerle belgelendirilmektedir. Örneğin; bu parayla menkul yada gayrimenkul ve bu işlemler resmi belge ile resmi kayıtlara dayandırılmaktadır. Sadece aklanmasında ihtiyaç duyulmayan karaparalar herhangi bir kayda tabi tutulmadan harcanabilmektedir.
Kayıt dışı ekonomi ile karapara mücadele de sorumlu birimler de farklılık göstermektedir. Kayıt dışı ekonomiyi engellemek özellikle vergi dairelerinin sorumluluğunda iken, karapara ile mücadele ise adalet ve güvenlik birimlerinin sorumluluğundadır.
Şüphesiz ki, kayıt dışılığın temelinde denetim eksikliği ve etkinsizliği yatmaktadır. Bunun yanı sıra mükelleflerin kayıt altına girmemek ve yükümlülüklerin azaltmak için işlemleri nakit kullanarak yapmaları yani kayıt gerektirecek çek, senet kredi kartı gibi araçlara yönelmesi, ödenen vergilerin etkin bir şekilde harcanmadığına ilişkin olarak vatandaşlarda oluşan kanaat ve iyi niyetli çabalara rağmen gümrüklere tam anlamıyla hakim olamama ve vergi numarasının kullanılmasına ilişkin kanunun tüm unsurlarıyla uygulamaya konulamaması
1 Ramazan BAŞAK, “50 Soruda Karapara ve Karaparanın Aklanmasının Önlenmesi”. Türkiye
oluşturmaktadır. Bu nedenlerin bertaraf edilmesiyle ekonominin kayıtlı hale getirebileceği açıktır1.
Bu gerçeklerin ışığında, karapara aklanmasının önlenmesi için kayıt dışı ekonominin de mutlaka kayıt altına alınması gerektiği sonucu ortaya çıkmaktadır.
Karapara ve kayıt dışı ekonomi farklı kavramlar olduğu gibi ikisine karşı yürütülen mücadeledeki amaçlar da birbirinden farklıdır.
Kayıt dışı ekonomi ile mücadelede amaç kayıt dışı ekonomiyi kayıt altına almak, karapara ile mücadelede amaç ise, karaparanın elde edilmesini engelleyerek buna bağlı suç işleme cazibesini ortadan kaldırmaktır.
1 Abdullah ASLAN, “Kayıt Dışı Ekonomi Üzerine”, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 241, Eylül 2001,
İKİNCİ BÖLÜM
KARAPARANIN AKLANMASININ ÖNLENMESİNE İLİŞKİN