Katılım bankalarının faaliyetleri iki temel unsur üzerine kuruludur. Bunlar fon toplama ve fon kullandırma işlemleridir. Bunların dışında katılım bankaları çek tahsilâtı, akreditif açma, teminat mektubu verme, kredi kartı verme gibi hizmetleri de görmektedir.
2.5.1. Katılım Bankalarında Fon Toplama Faaliyetleri
Katılım bankalarının fon toplama faaliyetleri iki şekilde gerçekleşir. Bunlar; cari hesaplar ve katılma hesaplarıdır.111
Katılım bankaları, müşterilerine cari hesap açabilirler. Bu hesaplar vadesiz hesaplardır ve istenildiği zaman çekilebilir. Banka bu hesapta bulunan para için hesap sahibine herhangi bir ödemede bulunmaz. Katılım bankası cari hesaplar için bir nevi emanetçi konumundadır.
Katılım bankalarının asıl fon toplama faaliyeti katılım hesapları aracılığı ile olur. Burada hesap sahibi sahip olduğu tasarrufu bir katılma hesabına yatırarak katılım bankasının karına ve zararına katılır yani ortak olur. Katılma hesapları vadeli hesaplardır ve katılım bankası vade sonunda elde ettiği gelirden hesap sahibine ödeme yapar.
111
2.5.2. Katılım Bankalarının Fon Kullandırma Faaliyetleri
Katılım bankalarında fon kullandırma işlemleri dört ana yöntemle gerçekleştirilir. Bunlar; üretim desteği, kar-zarar ortaklığı, kira akdi ve mal karşılığı vesaik alım satımıdır.
2.5.2.1. Üretim Desteği Sağlanması
En açık ifade ediliş şekli ile üretim desteği yöntemi, bir malın peşin paraya satın alınıp ihtiyaç sahibine kar edecek şekilde vadeli olarak satılmasıdır. Murabaha şeklinde de adlandırılan bu yöntemde işletmelere kısa vadeli finansman sağlanır.112 Murabaha şeklinde satışta katılım bankası işletmeler için gerekli olan mamul, yarı mamul, makine, araç ve donanım müteşebbisin talebi üzerine satıcıdan satın alınır ve üzerine kar eklenerek müteşebbise satılır.113 Bedel defaten veya taksitlerle tahsil edilebilir. Bu nedenle katılım bankası müteşebbisten teminat isteyebilir. Murabaha satış yönteminin en belirgin özelliği satışta bankanın elde edeceği karı her iki tarafın da bilmesidir.114 Bu özellik, alıcının rızasının alınmış olmasıyla güvene dayanan ilişki özelliğini tamamlamaktadır. Üretim desteği şeklinde fon kullandırma, katılım bankalarının en çok uyguladıkları yöntemdir.
2.5.2.2. Kar- Zarar Ortaklığı
Finansman ihtiyacı içinde olan kişi veya kurumlara, tüm faaliyetlerinden veya belirli bir faaliyetinden veya belirli bir malın alım satımından doğacak kar ve zarara katılmak üzere katılım bankalarının bu kişi ya da kuruma fon kullandırmasıdır. Bu yöntem faizsiz bankacılıkta akla ilk gelen fon kullandırma yöntemi olduğu halde uygulamada seyrek görülmektedir. Bunun en önemli nedeni kar-zarar ortaklığı yönteminin genelde uzun vadeli finansmanda kullanılmasıdır.115 Mudaraba olarak da isimlendirilen bu yöntem asıl olarak emek-sermaye ortaklığına dayanır. Bu yöntemde fon kullanacak olan kişi veya kurumla katılım bankası kar zarar ortaklığı yatırım sözleşmesi imzalar ve bu sözleşme taraflar arasındaki hukuki ve mali ilişkileri düzenler.116
112
Ayhan; a.g.e. , s. 35
113
Altan, Mikail; Modern Bankacılık … , ss. 238-239
114
Günal, Vural; Özel Finans Kurumları, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, No: 131, Đstanbul, 1985, s. 12
115
Günal; a.g.e. , s. 36
116
2.5.2.3. Kira Akdi
Finansal kiralama olarak tabir edilen bu yöntem, finansal kiralamaya konu olabilecek taşınır ve taşınmaz malların katılım bankaları tarafından temin edilerek ihtiyaç sahibine kiraya verilmesidir.117 Kiralama da mülkiyet katılım bankasında kalır ve kulanım karşılığında bir bedel alır. Bu yöntem orta ve uzun vadeli bir finansman şeklidir ve genellikle vade sonunda kiraya verilen mal kullanıcının mülkiyetine geçer.118 Katılım bankaları ticari bankalardan farklı olarak ayrı bir şirket kurmaksızın finansal kiralama işlemlerini yapabilirler. Bu anlamda daha çok kısa vadeli finansman sağlayan ticari bankaların ekonomide oluşturduğu bu açık katılım bankalarınca kapatılmış olur.119
2.5.2.4. Mal Karşılığı Vesaiki Alım Satımı
Üretim desteğine benzeyen bir yöntem olan mal karşılığı vesaikin alım satımında, satışa
konu olan bir mal değil onu temsil eden belgelerdir. Özellikle dış ticaret ve kambiyo mevzuatı çerçevesinde katılım bankası ile fon kullanan kişi ya da kurum arasında düzenlenen bir sözleşmeye istinaden emtia senetlerinin alım satımı söz konusudur. Türk hukuk sisteminde zaten kullanımı olan emtia senetlerinin katılım bankaları aracılığı ile kullanımına kısıtlama getirilmiş ve dış ticarete yönelik kullanımlarla sınırlandırılmıştır.120
117
Şendoğdu; a.g.e. , s. 47
118
Altan, Mikail; Modern Bankacılık … , s. 242
119
Şendoğdu; a.g.e. , s. 48
120
BÖLÜM III
BANKALARDA PERFORMANS DEĞERLENDĐRME
3.1. PERFORMANS KAVRAMI
Performans kavramı gerek makro açıdan gerekse mikro açıdan geniş bir alanı
kapsamaktadır. Bu geniş alan bireylerin kişisel performansından devlet gibi en geniş kurumsal yapıların performansına kadar uzanmaktadır. Özellikle kurumsal anlamda performans değerlendirme faaliyet alanlarındaki fiillerin ayrı ayrı değerlendirilmesini gerektirir. Bu anlamda örgütsel yapılarda örgüt üyelerinin performansları, örgütün iş bölümlerinin performansı ya da örgütün tamamının performansı söz konusudur. Performans değerlendirme, belirli bir alanda ve zaman diliminde kişi, bölüm veya kurumun faaliyetlerinin önceden belirlenen kıstaslarla uyumunun ölçülmesidir. Bu anlamda performans değerlendirmesinin yapılabilmesi için öncelikle gerçekçi hedefler belirlenmeli, ortaya çıkan sonuçlar çevresel ve içsel koşullar dikkate alınarak analiz edilmelidir.
Performans değerlendirme finansal işlemler için yapılabileceği gibi finansal olmayan faaliyetler için de uygulanabilir. Finansal olmayan performans değerlendirmenin konularını hedef kitleye ulaşma, bilinirlik, sosyal sorumluluk uygulamaları, itibar kazanma gibi mali olmayan faaliyet alanları ve konular oluşturur. Bu çalışmada finansal performansın değerlendirilmesi üzerinde durulacağı için bundan sonraki kısımlarda performans kavramı ile finansal performans kastedilecektir. Çalışmada performans, kurumsal nitelikte incelenmiştir.
Finansal performans her türlü kurum için hayati önem taşımaktadır. Bunun nedeni faaliyetlerin sürdürülebilirliğinin mali olanaklar ile kısıtlı oluşudur. Kar amacı güden örgütlerde ise asıl amaç ve varlık nedeni finansal konulara dayanır. Bu tür organizasyonlarda amaç kar yani finansal bir fayda elde etmektir. Bu anlamda kar amacı güden örgütlerde diğer bir husus elde edilmesi amaçlanan karın tek seferliğine elde edilmesi değil bu karın devamlılığının sağlanmasıdır.