Faizsiz bankacılık olarak nitelendirilebilecek ilk uygulama örnekleri M. Ö. 21. ve 22. asırda Hammurabi’nin hüküm sürdüğü Babil’de görülmektedir. Hammurabi Kanunları ikraz işlerinin nasıl düzenleneceğine dair ifadeler taşırken, özellikle faizsiz yatırımın ilk örnekleri de bu dönemde ortaya çıkmıştır. Din odaklı düzenlemeler olarak görülen Hammurabi Kanunları ışığında ilk bankalar tapınaklar ve ilk bankacılar da din adamları olmuştur.90
Günümüzün faizsiz bankacılık uygulamalarının temellerini oluşturan ve bir tür emek sermaye ortaklığı olan mudaraba ve muşaraka işlemleri ise 8. asırdan sonra önemli bir uygulama alanı bulmuş, Đslam toplumunda “para vakıfları” ve “Đslami iş ortaklıkları” aracılığıyla dönemin ekonomik yaşamı düzenlenerek bankacılık fonksiyonları yerine getirilmiştir. Mudaraba ve muşaraka işlemleri 11. ve 13. yüzyılda Venedikli tüccarlar vasıtası ile Đslam coğrafyasından Avrupa’ya taşınmıştır ve Avrupa’da ise “commenda” ve “societas” isimleri ile uygulanmıştır.91
20. yüzyılın başlarında Đslam dünyası endüstrileşme ile yüz yüze gelmiş ve buna bağlı olarak da ticaret bankaları gibi ekonomik ve finansal kurumlarla tanışmıştır. Kendisine özgü bir bankacılık sistemi olmayan Đslam dünyasında, faiz yasağını gevşetmeye yönelik görüşlerin de ortaya çıkmasının etkisi ile klasik ticari bankacılık ve faiz uygulamaları fırsat bulmuş ve kendisine yer edinmiştir.92 Faizsiz bankacılık alanında gerek teorik alanda gerekse uygulama
89
Ayhan; a.g.e. , s. 17
90
Eken, Mehmet Fehmi; Bankalarda Risk Yönetimi ve Türkiye Uygulaması, Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 2005, s. 45
91
Ceylan, Ali; Finansal Teknikler, Ekin Kitabevi, Bursa, 2003, s. 150
92
Altan, Mikail; Modern Bankacılık Fonksiyonları Açısından Özel Finans Kurumlarının
Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 1998, s. 198
alanındaki çalışmalar 20. asrın ikinci yarısında yoğunlaşmış ve günümüzün modern faizsiz bankacılık uygulamaları bu dönemden başlayarak uygulama alanı bulmuştur.
Çağdaş faizsiz bankacılık fikir boyutunda ilk olarak Pakistanlı düşünürlerce irdelenmiştir. Muhammed Uzair 1955’de faizsiz çağdaş bankacılık konusunda özel olarak ilk araştırmayı ortaya koyan iktisatçıdır.93 O dönemlerde Pakistan’da ilk faizsiz finansman örneği olarak kooperatif bankacılığı uygulamaları görülmüştür, ancak faizsiz bankacılığa model oluşturabilecek ilk uygulama Mısır’da gerçekleşmiştir.
Mısırlı iktisatçı Ahmet El Neccar tarafından 1963 yılında 40000 nüfuslu bir kasaba olan Mit-Ghamr’da kurulan faizsiz tasarruf bankası ilk kurumsal uygulama olmuştur. Mısır köylüsünün tarımsal ve ticari ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve risk sermayesi ile çalışan bu kuruma banka isminin verilmesi ise uzun süre tartışma konusu olmuştur.94 Neccar, uygulamaya çalıştığı modelde Alman ekonomi tarihinde görülen “toplumsal kalkınma bankacılığı” prensiplerinden etkilenmiş ve bu prensipleri Đslam ilkeleri ve Đslam ekonomi sistemi ile birleştirmiştir. 1967 yılında 9 banka tarafından uygulanabilir hale getirilen sistem, temelde bankanın ödemeyi direkt satıcıya yapması ve bankanın, mevduat sahiplerinin tasarruflarından oluşan yükümlülüklerinin bir kısmı ile krediyi kullanan tacirin riskini paylaşması sistemlerine dayanarak çalışmıştır. 1971 yılında yine Mısır’da kurulan Nasır Sosyal Bankası Đslami kuralları referans alarak ticari bankacılık yaptığını iddia etmiş ve hem bankacılığı hem de ticari ortaklığı hayata geçiren ilk model olarak nitelenmiştir.95
Faizsiz bankacılık konusunda ses getiren en önemli kuruluş 1975 yılı 20 Ekim tarihinde 22 Đslam ülkesinin iştiraki ile kurulan ve 1976 yılında faaliyete başlayan Đslam Kalkınma Bankası’dır ( Islamic Development Bank ). Đslam Kalkınma Bankası ( ĐKB ), Đslam ülkeleri arasında ticaret hacmini artırmak, gelişmekte olan Đslam ülkelerinde karlı projeler için faizsiz finansman sağlamak, eğitim ve araştırma çalışmalarına destek sağlamak amacı ile kurulmuştur. Đslam Kalkınma Bankası’ndan cesaret alınarak 1975’de Dallah Baraka Grubu ve Dubai Đslam bankası, 1977 yılında Mısır’da ve Sudan’da “Faisal Islamic Bank” adıyla iki özel banka ve Kuveyt hükümeti tarafından “Kuwait Finance Hause” (Kuveyt Finans Kurumu ) kurulmuştur. Faizsiz bankacılık alanında öncü rol oynayan bu finans kurumlarının
93
Akın, Cihangir; Faizsiz Bankacılık ve Kalkınma, Kayıhan Yayınları, Đstanbul, 1986, s. 113
94
Mannan, M.A. ; Đslam Ekonomisi Teori ve Pratik, Fikir Yayınları, Đstanbul, 1980, s. 323
95
kurulmasının ardından sadece on yıl içinde değişik ülkelerde 50 den fazla faizsiz banka kurulmuştur.96 Faizsiz bankacılığın gösterdiği gelişme, bu bankacılığın kısa sürede Güney Asya’da da uygulanma imkânına kavuşmasını sağlamıştır. Bölge zenginlerinin kurmuş oldukları faizsiz bankalar Güney Asya ülkelerinin ekonomik sıçramasında önemli bir rol üstlenmişlerdir.
Kuruluşunun ardından Đslam Kalkınma Bankası Đslam ülkelerine kamu projeleri için ciddi miktarda finansman sağlamış ama özel sektör projelerinin finansmanı için yetersiz kalmıştır. Oluşan bu açık ise Suudi, Kuveytli ve Dubaili bazı zengin Müslümanların organize olarak 1981 yılında kurduğu Dar Al-Mal Al Đslam Holding’le kapatılmaya çalışılmıştır.97 Dar Al- Mal Al Đslam, 1980 yılında Suudi Arabistan Para Ajansı’nın Riyad’da düzenlediği konferansta belirlenen Đslam Bankacılığı esasları doğrultusunda faaliyet göstermek üzere kurulmuştur. Söz konusu prensipler ve hedefler başlıklar halinde şöyledir.98
( i ) Đslam ilkelerinin ekonomiye uygulanması
( ii ) Sosyo-ekonomik hedeflere ulaşmayı kolaylaştırma ( iii ) Dengeli bir finans sistemi kurma
( iv ) Faizsiz bankacılığın yaygınlaştırılması ( v ) Tasarrufların helal kazançlara kaydırılması
( vi ) Çeşitli sektörlerin mali ihtiyaçlarının karşılanması ( vii ) Sosyal ve ekonomik adalet
( viii )Đstikrarlı para politikası
( ix ) Đsrafı önleyici çalışmalar ve tedbirler ( x ) Tüm bankacılık işlemleri
Dar Al-Mal Al Đslam 27 Ağustos 1981 tarihinde vergi muafiyetinden yararlanmak için Bahama’da tröst şeklinde kurulmuş bir holdingdir. Kurum ana sözleşmesine göre ekonomik kazancın yanında dini, sosyal, ekonomik ve kültürel birçok amaç gütmektedir. Adı anılan kuruluş, bütün faaliyetlerinin Đslam ilkelerine uygunluğunu denetlemek ve sağlamak üzere “Dini Denetim Kurulu” adında bir heyet oluşturmak zorundadır. Bu heyet holdingin
96 Akın; a.g.e. , s. 13 97 http://www.dmitrust.com/index.htm 98 Akın; a.g. e. , ss. 115-119
faaliyetlerini denetlemek dışında, diğer organlardan gelecek soruları cevaplamak, talepler hakkında görüş bildirmek ve Đslam Hukuku’na ilişkin sorunlara çözüm bulmakla görevlidir.99
Faizsiz bankacılığın teorik gelişimi, Đslam hukukuna uygun biçimde işleyen bir sistemin geliştirilmesi üzerine olmuştur ve Đslam bankacılığı adı altında gelişmiştir. Adından da anlaşılacağı üzere bu sistemde amaç “Đslam’ın koyduğu ve teyit ettiği ilkeler çerçevesinde bankacılık yapmak” tır. Bu anlamda Đslam bankaları sadece ekonomik olarak değil, sosyal, ahlaki ve ekonomik yönler hep birlikte düşünülerek oluşturulmuş bir sistemdir ve Đslam’ın ticaret, iş yapma, ekonomik varlık edinme ve biriktirme üzerine olan bütün emirlerini uygulamaya yönelik kuruluşlardır. 100
Faizsiz bankacılık uygulamaları ilk başladığından bu yana Đslam bankacılığı olarak adlandırılmıştır ki bu adlandırma faizsiz bankaların dini çekinceler sebebi ile Đslam ülkelerinde geliştirilmiş ve büyük ölçüde uygulanmış olmasından dolayı son derece normaldir, bu kavram anlamı itibari ile faizsiz bankaların büyük çoğunluğunu kapsamakla beraber faizsiz sistemde çalışan bütün bankaları içine almamaktadır. Faizsiz bankacılık Đslam bankacılığına çok benzemekle birlikte bire bir aynı değillerdir. Đlk olarak, faiz yasağı Đslam Dini’ne has bir yasak değildir, Hristiyanlık’da ( özellikle Katoliklik’de ) ve Musevilik’de de yasaktır. Đkinci olarak, bir banka değişik sebeplerle tamamen ya da kısmen faizsiz çalışmayı seçmiş olabilir.101 Bu nedenlerle her faizsiz banka Đslam bankası olmayabilir. Danimarka Đslam Bankası bu duruma en iyi örneği teşkil edecek bir kurumdur. Danimarka Đslam Bankası Danimarka hükümetinin de desteği ile finansal sisteme katılmayan Müslüman fonlarını sistem içine çekmek amacı ile kurulmuş bir faizsiz bankadır.
Faizsiz bankacılık yaklaşık 50 yıllık tarihi ile 400 yıllık bir geçmişi olan modern ticari bankacığa nazaran çok hızlı bir gelişme göstermiştir. Günümüzde 200’ü aşkın faizsiz çalışan kuruluş 300 milyar dolarlık bir fonu yönetmektedir. Faizsiz bankacılık sistemi özellikle Basra körfezindeki ülkelerde toplam bankacılık sektörünün % 30’una ulaşmıştır. Bu büyük fon karşısında HSBC, Morgan Stanley, Banque National de Paris, BNP Paribas, Bank of America
99 Ayhan; a.g.e. , s. 14 100 Ayhan; a.g.e. , s. 13 101 Ayhan; a.g.e. , s. 18
ve Commerzbank gibi birçok uluslararası banka faizsiz çalışan birimler oluşturmuşlar ve faizsiz finans sektöründen pay kapma yarışına girmişlerdir.102