Kars Halı ve Kilimleri

Halıcılık milattan önceki yüzyıllara kadar uzanan dokumacılığın bir koludur. Günümüze kadar yapılan ar-keolojik araştırmalar; insanların ilk zamanlarda ağaçların soyulabilen kabuk ve liflerinden hasır ve sepet örer gibi “yaygılar” yaptıklarını ortaya çıkartmıştır. Neolitik devirlerde ise evcil hale getirilen koyunlardan elde edilen yünleri bükmek suretiyle bu sanatın esasının kurulduğu düşünülmektedir. Tarihçiler

doku-Fotoğraf 23: Sertaç DOKUZLU

macılıkta kullanılan ilk hammaddenin koyunlardan elde edilen yün olduğunu, bunu sırasıyla keten lifi, pamuk ve ipeğin izlediğini belirtmektedir. Genellikle halının milattan önceki yüzyıllarda Türkler tarafından yapılmaya başlanıldığı kabul edilmekle beraber, bazı uzmanlar halının ilk defa hangi ulus tarafından yapıl-dığının belli olmadığını ileri sürmektedir. Buna karşılık, tanınmış halı bilginleri halıcılığın Türkler tarafından icat edildiğini ve İranlıların da bu sanatı Türklerden öğrendiğini belirtmektedir (Görgünay, 2010). Halıcı-lık, asırlardır insanların tarihlerinin, kültür, an”ane, adet ve zevklerinin, ulaştığı medeniyetin özelliklerini belirten en eski sanatlardan biri olmuştur. Pek çok araştırmacı, halıcılık sanatının şarka ait bir sanat ve bu sanatın ürünü olan halının da bir sanat eseri olduğunu belirtmektedir (Gönül, 1965).

Geçmiş dönemlerde Kars ili ve – eskiden Kars’a bağlı olan – Ardahan illerinde halı dokumacılığı yaygın bir şekilde yapılmakta olup, Kars halıları ya da diğer adı ile Kars Kafkas halıları kaliteleri nedeniyle ünlü Türk halıları içerisinde yerlerini almıştır. Kars halılarının geçmişi oldukça eskiye dayanmaktadır. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Türk El Dokuması Halılar Kataloğunda 19. yüzyıla ait Kars halısı modelleri bulunmaktadır (Anonim, 2007). Ayrıca, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’ndaki bazı kayıtlardan (Çizelge 1) 20. yüzyılın başlarında Kars ilindeki ambarlarda halı ve kilimlerin muhafaza edildiği anlaşılmaktadır. Söz konusu halı ve kilimlerin ambarlarda tutulması ihtiyaç fazlası olduklarını ve ticari amaçla elde tutulduğunu düşündürmektedir.

Çizelge 1. Kars Halılarından Bahseden Osmanlı Arşivi Kayıtları

Kutu Gömlek Sıra Özet Tarih

BEO 4539 340419 Kars’da ambarlarda bulunan şeker, pirinç, yün, pamuk, halı, kilim ile kilise ve mağazalardaki erzak ve sairenin Erzurum’a nakilleri. (Har-biye, Maliye, Dahiliye: SYS/34-6)

H-19-01-1337 (25/10/1918) MV. 213 16 Kars’da askeriyenin ihtiyacından fazla olan şeker, yün, pamuk, halı,

kilim vs.nin Erzurum’a nakli ve satılması. H-02-02-1337 (7/11/1918)

BEO 4542 340592

Kars’da bulunan ambarlar, mağaza ve sairede şeker, pirinç, halı ve kilim ile külli miktardaki erzaktan askeriyenin ihtiyacı temin edil-dikten sonra, kalan erzakın Erzurum’a nakledilerek sattırılma-sı, halı ve kilim gibi eşyaların da sahiplerine iadesi. (Harbiye, Maliye, Dahiliye: SYS/34-6)

H-07-02-1337 (12/11/1918)

DH.İ.UM 20 13 Kars’daki mağaza, kilise ve ambarlarda bulunan şeker, pirinç, halı, kilim vesair eşya ve erzakın Erzurum’a satılması ve sevk edilmesi hakkındaki yazışmalar.

H-10-03-1337 (14/12/1918)

DH.ŞFR. 93 186

Kars depolarından nakl edilecek maddeler arasında eşhasa taalluku muhtemel halı, kilim gibi eşyaların ashabına iadesine dair İdare-i Umumiye-i Dahiliye Müdüriyeti’nden Erzurum Vilayeti ve Kars Mu-tasarrıflığı’na çekilen telgraf.

H-11-02-1337 (15/12/1918)

BEO 4552 341394 Kars’da ambarlarla mağaza ve sairde bulunan ve ordunun ihtiyaç fazlası olan mevaddın, Erzurum’a nakl edilip satılması ve halı, kilim gibi eşyanın da eshabına iadesi. (Harbiye; SYS/34-6)

H-23-04-1337 (26/11/1919) Kaynak: https://www.devletarsivleri.gov.tr/

Bölgede yapılan görüşmelerin sonuçlarına göre; Kars Kafkas halılarında hammadde yün olup, pamuk kulla-nılmamaktadır. Çözgü, atkı ve ilmeleri bütünüyle yünden oluşmaktadır. Kars halı ve kilimlerinin dokunacağı koyunyününün saf olması son derece önemlidir. Koyunyünü yılda 1 defa Haziran ayında elde edilebilmek-tedir. Haziran ayında kırkılan koyunlardan elde edilen yünler yıkanıp kurutulmakta, taranarak eğrilmekedilebilmek-tedir.

Koyunyünleri doğal haliyle beyaz, siyah ve kahverengi tonlarında bulunmaktadır. Halılar dokunurken bu

44

T.C. SERHAT KALKINMA AJANSI

renkler olduğu gibi kullanılabildiği gibi aynı zamanda beyaz ve siyah yünlerin karışımından gri, bej vb. ara renkler de elde edilebilmektedir. Kars halılarında sadece doğal boyalar kullanılmakta, kırmızı tonlar elde edilmek istendiğinde soğan kabuğu gibi maddelerden yararlanılmaktadır. Halılarda en fazla kullanılan renk-ler; kırmızı ve tonları, lacivert, yeşil ve tonları, beyaz, sarı ve koyunun sırtından alındığı gibi siyah, kahve, boz, krem renkleridir (Anonim, 1996). Kars Kafkas halılarında kullanılan düğüm türü Gördes düğümüdür (Türk düğümü). Yörede bu düğüme Kafkas düğümü de denilmektedir (Megep 2009).

Kars halıları madalyon kompozisyonludur. Madalyonun içinde stilize edilmiş bitkisel, kuş, ejderha motifle-ri ile geometmotifle-rik şekiller ve çengel, ok, koçboynuzu motiflemotifle-ri kullanılmaktadır (Anonim, 1996). Anadolu’da hayvan motifli halılar içerisinde görülen ejder ile Zümrüd-ü Anka’nın kavga tasvirlerinin daha değişik ve stilize bir şekline 15. yüzyılın başlarında “Kafkas Ejder Halıları”nda rastlanmıştır. Bu halılarda aynı zamanda bir ağaçta iki kuş, dört ayaklı hayvan çiftleri, tek başına duran hayvan figürlerine de rastlanmıştır (Görgünay, 2010). Halı dokumacıları ve tüccarlar ile yapılan görüşmelere göre; Adler, Kilise ve Ejderha (kuyruklu ve kuy-ruksuz) en sık kullanılan desenler arasındadır. Esasen bu adların orijinal adlar olmadığı, Kapalıçarşı’da halı satan esnafın verdiği adlar olduğu, daha sonra da dile yerleşerek kullanılmaya devam edildiği ifade edilmek-tedir. Halılarda kullanılan her bir desenin anlamı bulunmaktadır.

Kars ilindeki halı dokuma ustalarından elde edilen bilgilere göre; Kars halılarının önemli özelliklerinden biri de bordür kullanımının çok yaygın olmasıdır. Bordürlere halk arasında “yelen” adı verilmektedir. Bazı halı dokumacıları birden fazla bordür kullanmaktadır. Halılarda bulunan bordür sayısı halı dokuyan kadınların tercihine göre belirlenmektedir. Halı bordürlerinde kullanılan boncuk dokumacı kadınların nazara karşı halı-larını korumak amacı ile yapılmaktadır. Bordürler boncukla başlamakta, daha sonra desen konmakta, ardın-dan yine boncuk ve desen kombinasyonları ile devam ettirilmektedir. Halının arasındaki boşluk göl olarak adlandırılmaktadır. Bazı halı dokumacıları halılara sevdiklerinin isminin baş harfini ya da adını yazmaktadır.

Bölgede yapılan görüşmelerin sonucuna göre; günümüzde Kars halısı ve kilimi dokunmamaktadır. Yapılan dokumalar halk eğitim merkezlerindeki kurslarda yapılan küçük halı ve kilimler ile sınırlıdır. Bazı köylerde eski halı ve kilimlerin tamiratı yapılmaktadır. 1990 yılına kadar Kars ilindeki pek çok köyün ana geçim kay-nağı halı satışı iken, bu yıldan sonra halı pazarı ciddi anlamda kaybedilmeye başlanmış ve sonuçta üretim tamamen durmuştur. Yapılan görüşmelerin sonucuna göre üretimin durmasının iki önemli nedeni bulun-maktadır. Birincisi; geçmiş yıllarda Kars halılarının yüksek bir talebe sahip olması nedeniyle halı tüccarları tarafından diğer illerde de dokutulmaya başlanmasıdır. Bu durum hem Kars ilinden halı alımının azalmasına hem de başka illerde dokunan halıların aynı kalitede olmaması nedeniyle müşteri kaybı yaşanmasına neden olmuştur. Talepte yaşanan gerileme nedeniyle Bölgeye dokuma yaptıran şirket ve halı tüccarları gelmemeye başlamıştır. İkinci neden ise; dokumada kullanılacak yünün bulunmasında yaşanan zorluklar olmuştur.

1989 yılından sonra halı ve kilim dokumalarında sentetik iplikler koyunyünleri ile karıştırılarak kullanılmaya başlanmış ancak bu şekilde dokunan halılar da alıcılar tarafından tercih edilmemiştir.

Bölgede yapılan saha çalışmasının sonuçlarına göre Kars halıları kadınlar tarafından dokunmaktadır. Halı dokuma süreleri halının motifine ve büyüklüğüne göre değişmektedir. Kars ilinde genel olarak 4 m²’lik bir halıyı 2 kişi 20 – 25 günde, 6 m²’lik bir halıyı 3 kişi yaklaşık 1 ayda tamamlayabilmektedir. Dokuma tezgâhla-rına 4 ya da 2 kişi oturabilmekte ve aynı halıyı birlikte dokuyabilmektedir.

Kaliteli bir Kars halısı dokuyabilmek için çocukluktan gelen bir eğitim ve tecrübeye ihtiyaç duyulmaktadır.

Özellikle Kars ilinin köylerinde yaşayan kadınlar çocukluk dönemlerinden itibaren dokuma tezgâhlarının başına oturmakta ve 30’lu yaşlarının başlarında diğer dokumacıları eğitebilecek bir seviyeye gelmektedir.

Bölgedeki halı dokuyan usta öğreticilerden elde edilen bilgiye göre günümüzde Kars halısı dokuma sanatını yeni nesillere aktarabilecek az sayıda usta kalmıştır. Usta öğreticiler genellikle orta yaş ve üstü kadınlardan oluşmaktadır. Usta öğreticilerin daha fazla zaman geçmeden öğrenci yetiştirmeleri gerekmektedir. Çünkü yaşın ilerlemesi ile birlikte, halı dokumacılığı gibi kişilerin uzun süre oturma, sürekli olarak kol ve bilekleri çalıştırma vb. fiziksel aktiviteleri yapmaları zorlaşmaya başlamaktadır. Söz konusu fiziksel hareketleri kısıt-layacak kas ve eklem sorunları baş göstermeden usta öğreticilerin yeni öğrencileri uygulamalı olarak eğit-mesi gerekmektedir. Halı dokumayı herkesin öğrenebileğit-mesine karşılık, geleneksel usullere uygun, kaliteli halı dokumayı öğrenmek uzun bir süreç gerektirmektedir. Halı üretiminin durma noktasına geldiği 1990’lı yılların sonuna doğru zaman zaman Kars iline halı dokutmak isteyen şirketler gelmiş, ancak aradan geçen uzun zaman nedeniyle halı dokuyacak kişileri ve halı dokumayı öğretecek hocaları bulamamışlardır. Orta yaştaki bazı dokumacı kadınlar dokuma yapmaya tekrar başlamak ve örgütlenmek istemektedir. Söz konu-su kadınların girişimci ruha sahip olması önemli bir avantaj olmasına rağmen, yapılan görüşmelerde kadın girişimcilerin nasıl örgütleneceklerini bilmedikleri tespit edilmiştir.

İl genelinde yapılan görüşmelerde, özellikle köylerde yaşayan genç kızların artık halı ve/veya kilim dokumak istemedikleri tespit edilmiştir. Bunun en önemli nedenleri; halı dokumanın zahmetli olması, çok zaman ve emek gerektirmesi, halıdan elde edilecek gelirin yeterli görülmemesi ve halı dokumanın demode bir aktivite olarak nitelendirilmesidir. Çalışmak isteyen genç kızların büyük bir çoğunluğunun şehir ya da kasaba mer-kezlerindeki işleri tercih ettikleri belirlenmiştir. Günümüz gençleri köy ortamından uzaklaşarak daha sosyal ortamlara girmek istemektedir. Yapılan görüşmeler esnasında birkaç defa tekrarlanan “eskiden halı doku-mayan kızı ayıplarlardı, şimdi halı dokuyanı ayıplıyorlar” ifadesi, halı dokumacılığının geleceği için endişe vericidir.

Geçmiş dönemde halı dokuyan kadınların ifadelerine göre, halı ve kilim üretimi Kars ili kırsalında yaşayan kadınların sosyal iletişimi ve işbirliklerinin gelişimi açısından önemli bir yer tutmaktadır. Halı ve kilim doku-macılığının yapıldığı dönemlerde koyunyünlerinin hazırlanması ve ipliklerin eğirilmesinin kadınlar tarafın-dan imece usulü yapıldığı bilinmektedir. Aynı zamanda halı siparişi alındığında, aynı tezgâha birden fazla kadın oturmakta, halı ve kilim dokuma, iplik hazırlama vb. işlerin gerçekleştirilmesi esnasında bir araya ge-len kadınlar mola zamanlarında ya da işlerini bitirdikleri zaman çeşitli sosyal aktivitelerde bulunmaktadır.

Bu aktiviteler arasında; yarışmalar düzenlemeleri, bilmeceler sormaları, masal anlatmaları, top oynamala-rı, türküler söylemeleri vb. faaliyetler yer almaktadır. Özellikle kırsal alanda ekonomik aktivitelere yönelik örgütlenmelerin başarısı üzerine yapılan çalışmalar grup üyeleri arasında yapılan iş dışı faaliyetlerin işin başarısı üzerine çok etkili olduğunu göstermektedir. Grup üyelerinin gerçekleştirdiği sosyal aktivitelerin grup içi bağlılığı arttırdığı, pazarlama çalışmalarını ve koordinasyonu da kolaylaştığı belirlenmiştir (Markelova and Mwangi, 2010).

Geçmiş yıllarda halı ve kilim üretimi kırsalda yaşayan kadınların başlıca uğraşlarından biri olmuştur. Her ne kadar 1990’lı yılların başında üretim durmuşsa da pek çok evde halı tezgâhları hala durmaktadır. Pazar talebinin yaratılması ve koyunyünü ipliği tedarik sorununun çözülmesi durumunda üretimin tekrar başla-ması mümkündür.

Fotoğraf 24: Hakan KOPARAN