Karikatür Sanatının Türkiye'deki Tarihi Gelişimi

Türk Mizah Geleneği, Selçuklu öncesi devirlere kadar uzanır. Mizah bu dönemde eğlence olayının içindedir ve dinsel bir görünüm söz konusudur. ilk örnekleri Dede Korkut masallarında görülen Selçuklu Mizahı, Anadolu'daki aşiret kültürünü ve folklor ürünlerini içine alır. Selçuklu Mizahına ikinci örnek ise "Keloğlan"dır. (Alper, 1987, s.13).

Selçuklu Mizahının son döneminde ise, Nasreddin Hoca ile Yunus Emre ve diğer şairler dikkati çekmektedir. "Nasreddin Hoca, Selçuklu Sarayının yıkılması ile Osmanlı Sarayı'nın kurulması arasındaki Anadolu'nun gördüğü en büyük kültür uyanışı döneminin ürünüdür. Genel olarak bakıldığında; "Selçuklu mizahının görüntü örgüsü olağanüstü ve renklidir; yer yer efsane ile karışır (Öngören, 1972, s. 8'den aktaran Alper, 1987, s.14).

Osmanlı mizahı ise Selçuklu mizahının tam tersi özellikler gösterir. Bu dönemin mizah ürünleri içinde Kara göz, Orta Oyunu, Meddah, İncili Çavuş sayılabilir. Genel olarak karikatür sanatımızdaki tip yaratma gücüyle Karagöz' tip yaratma gücü arasında bir bağlantı söz konusudur. Karikatür üzerine Abidin Dino ile yapılan bir söyleşi de Dino şunları söyler: "Karagöz" de tip yaratma gücü, başlı başına bir ders bizlere... Yüz ve beden ayrı ayrı buluşlarla dolu Kişiler, hayvanlar hatta göstermeliklerle doğa ve yapılar, "komikliğin" eşsiz örnekleridir (Demirel, 1973, s.73'den aktaran Alper, 1987, s.14).

Karagöz tiplerinden Zenne, Beberuhi, Tuzsuz Bekir gibi örnekler, o dönemin karikatürize edilmiş tipleridir. Orta Oyunu ise yüz hareketleri ve makyajları ile canlı karikatür örnekleri oluşturmuştur (Alper, 1987, s.15).

Resim 2.11. Karagöz ve Hacivat

Çizgiyle mizahın kullanılmış olduğu diğer örnekler, 15. yüzyılda "Minyatür" ve "Siyah Kalem"dir. Fakat her iki sanat da Türk karikatürünü pek etkilememiştir. Bir halk sanatı olan Karagöz oyunları ise, yarattığı tiplemeler ve işlediği konularla (Resim 2.11.), Türk Karikatür tarihinde ayrı bir yer tutar (Aşıcıoğlu, 2001, s.8).

Karikatürün tanınıp benimsenmesi, dünyada olduğu gibi Türkiye'de (o tarihlerde Osmanlı'da) basılı kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla başlamıştır. Jacques Caillol adlı Fransız'ın, 1831 ‘de İstanbul'da ilk Taş Baskı Matbaasını kurmasıyla, halk resimleri basılmaya başlanmıştır. Bu halk resimlerinde karikatüre çok yakın olan öğeler, yani abartılmış davranışlar, gerçeküstü yaratıklar, hayvanlar görülmektedir. Bu tür resimleri içeren en önemli yapıt "Davetname'dir (Resim 2.12.). "15.y.y.'ın sonlarında yapılmış olan Davetname'de yer alan resimler bizdeki ilk karikatür örnekleri sayılabilir." (Topuz, 1997, s.208' den aktaran, Aşıcıoğlu, 2001, s.8).

Resim 2.12. Davetname; Adem'den önce yaşayan cin resmi

Yazılı basında bilinen en eski Türk karikatürü, 1867 yılında kurulan, adı daha sonra "İstanbul" olan, "Ayine-i Vatan" gazetesinde yayınlanmıştır (Çeviker, 1986, aktaran, Aşıcıoğlu, 2001, s.9). İlk Türk gülmece dergisi olan "Diyojen", bir Osmanlı Rumu olan Teodor Kasap tarafından 1869'da kurulmuştur. Diyojen'de yayınlanmış ilk karikatür "Uzun Kulaklı Adam" tasviri halk arasında büyük ilgi toplamıştır (Resim 2.13.). Diyojen'in yayın hayatına başlamasından itibaren, padişah ve yöneticilerin basına kısıtlamalar getirmesiyle, 1876'da dergi tamamen kapatılmıştır. Onu başka dergiler izlemişse de, Diyojen bu süre içinde Türk Basınında gülmecenin temellerini atmış olan tek dergi olmuştur. Bir Türk tarafından çıkarılan ilk gülmece dergisi ise, kurucusu Çaylak Tevfik olan, "Çaylak" tır (Aşıcıoğlu, 2001, s.9).

Resim 2.13. "Uzun Kulaklı Adam", Diyojen, (1871)

İstibdat Dönemi'nde (1878-1908) karikatür yayınlanması Padişah Abdülhamit tarafından yasaklanır. Bu dönemde Jön Türkler yurtdışında yayınladıkları mizah dergilerini gizli gizli yurda göndermişlerdir. Bu dergilerdeki karikatürler çoğunlukla imzasız olarak yayınlanmıştır. II. Meşrutiyet 1908 de ilan edilince mizah ve karikatür yayınları da serbest kalır, 92 adet gibi o güne kadar görülmeyen sayıda mizah dergisi piyasaya çıkar. Bu yayınlardan en nitelikli olanları Cemil CEM (1882-1950)'in karikatürlerinin yer aldığı "Kalem" (1908) ve "Cem" (1910) dergileridir. Kurtuluş Savaşı sırasında mizah dergileri, diğer basın organları gibi iki ayrı safta yer alırlar. Sedat Simavi'nin yayınladığı "Güleryüz" dergisi (1921); Ankara hükümetini ve Atatürk'ün mücadelesini destekler, Refik Halit'in yayınladığı "Aydede" (1922) ise Padişah yanlısı politika izleyerek Anadolu Hareketi'ni eleştirir. Savaş sonunda Atatürk ve arkadaşları başarılı olunca Aydede'nin yazar ve karikatürcüleri yurtdışına kaçarlar. Cumhuriyet Dönemi'nin başlangıcında en önemli karikatürcü Cemal Nadir GÜLER (1902-1947) dir. Cemal Nadir; Akşam ve Cumhuriyet gazetelerinde günlük karikatürler çizerek, "Amcabey" ve "Arkadaş" dergilerini çıkararak karikatür sanatının Türk halkı tarafından sevilmesini sağlamıştır. Cemal Nadir 10 karikatür albümü yayınladı, 5 sergi açtı ve karikatüre ilişkin konferanslar verdi. Cemal Nadir'le aynı dönemde karikatür

çizen bir başka isim de Ramiz GÖKÇE (1900-1953) dir. Özellikle kendi çıkardığı "Mizah" adlı dergi ve yayınladığı albümler o dönemden kalan önemli belgeler niteliğindedir. Bu arada sözü edilmesi gereken bir başka dergi de "Akbaba" (1922-1977) dergisidir. Türk karikatür tarihinin en uzun ömürlü dergisi olarak bilinen Akbaba'yı Yusuf Ziya ORTAÇ çıkarmış, pekçok karikatürcü bu dergide çalışmıştır. II. Dünya Savaşı'nda (1938-1945) Türkiye savaş dışında kalmıştır. Ancak "savaş, barış, Nazi, Mussolini, Hitler" konuları Türk karikatüründe yer almış, dergi ve gazetelerde çizilen bu karikatürler 34 ayrı karikatür albümüne kaynaklık etmiştir. 1946 yılında "Markopaşa" adlı bir mizah dergisi yayınlanır. Tek Parti Dönemi'ne karşı yayın politikası ve Mim UYKUSUZ (1922-1983)'un karikatürleri sayesinde tirajını 60.000' e kadar çıkaran bu dergi iktidar tarafından büyük baskılar görmüştür (Özer,<http://www. krkmer.anadolu.edu.tr/Eskişehir'de%20Karikatür.html>).

Bu dönemdeki asıl önemli gelişme, dünyada yaşanan yazısız karikatür akımının Türkiye'yi de etkilemesidir. II.Dünya Savaşı döneminde, Avrupa ve Amerika'nın savaşa girmiş olmalarından dolayı, Türk çizerleri dünyadaki bu gelişmeleri izleyememişlerdir. Ancak savaş bittikten sonra, 1950 yılında, Türkiye'de farklı yerlerde çizen bir grup genç, bu ekolden etkilenerek, "Çizgide Mizah" veya "Grafik Mizah" akımını yaygınlaştırmak için biraraya gelmişlerdir. Gülmeceye katkısı olmayan tüm ayrıntılar ve resimsel özellikler kaldırılmış, yazısız anlatımlar daha çok önemsenmeye başlamıştır. "50 Kuşağı" diye adlandırılan bu gençlerin başında; Turhan Selçuk, Ferruh Doğan, Ali Ulvi Ersoy, Semih Balcıoğlu , Nehar Tüblek ve Eflatun Nuri Erkoç gelir (Aşıcıoğlu, 2001, s.14).

1950 Kuşağı Karikatürcüleri'nin bir bölümü aramızdan ayrılmış, bir bölümü de bugün gazetelerde çizmeye devam etmektedir. 1950 Kuşağı'ndan biri olan Oğuz ARAL, 1970'li yıllarda Türk toplumundaki değişimi dikkate alarak "Gırgır" adında bir dergi yayınlamaya başlar. Nedir Türk toplumundaki değişim? Televizyon her eve girmeye başlamış, gazeteler ofset baskı ile çok renkli yayınlanmaya başlamış, kırsal alandan büyük kentlere göçler başlamış, gecekondu ve varoşlara yerleşen ne kentli, ne köylü olamayan bir toplum oluşmuş. Arabesk müzik, lahmacun, çiğköfte, köşe dönme gibi terimler büyük kentlerin gündemine girmiş, bu yeni insanların kentli ile kuramadığı ilişkiden doğan yeni bir mizah kültürü ortaya çıkmıştır. Yüksek sanat değil, halkın anlayacağı sanat öne çıkmıştır. Tüm bu değişiklikleri gündemine taşıyan "Gırgır"

mizahı; "Utanmaz Adam, Eşşek Herif, Avanak Avni, Gaddar Davut, Zalim Şevki" gibi kahramanların eğlenceli maceralarını 400-500 bin okuyucuya her hafta vermeye başlamış, "can sıkıntısını, aşk yarasını, karı-koca kavgasını kesen, her derde deva" bir mizah anlayışını yaygınlaştırmıştır. Karikatürlerde konuşma balonları oluşmuş, yazı ögesi geri döndürülmüştür. Dergilerin isimleri de bu anlayışa parelel olarak; Hıbır, Dıgıl, Fırt, Pişmiş Kelle, Mikrop, Limon olmuştur. Son dönemde bu anlayış (özellikle dergilerde) cinsellik konulu ve argo konuşmalı yeni boyutlar kazanmıştır (Özer, <http://www.krkmer.anadolu.edu.tr/Eskişehir'de%20Karikatür.html).

"1980'li yıllarda Gırgır'da bazı sürtüşmeler oldu. Gırgırdan ayrılanlar Mikrop'u kurdular. Haldun Simavi Veb Ofset Grubu'nu Asil Nadir'e satınca Oğuz Aral dergiyi bıraktı. Avni, Dıgıl, Pişmiş Kelle, Leman, L. Manyak, HBR Maymun, Gırgırtı, Öküz gibi dergiler yayımladı. Sait Munzur 1983'te Sıfır'ı çıkardı. Ancak bir yıl dayanabildi" (Topuz, 1997, s.256'den aktaran Kılınç, 2006, s.52 ).

Hem dünyada, hem de Türkiye'de günümüz karikatüründe iki anlayış hakim duruma gelmiştir. Biri eğlenceye yönelik, geniş halk kitlelerine seslenen, bol yazılı, bol abartılı, her türlü sorunu gündeme getiren, kısa ömürlü çabuk tüketilen karikatür, diğeri ise güldürmekten çok düşündürmeye yönelik, abartmayı fazla kullanmayan, seçkin tabakaya seslenen, anlaşılması için kültür birikimi isteyen, uzun ömürlü, yazısız karikatür anlayışı (Özer,<http://www.krkmer.anadolu.edu.tr/Eskişehir'de%20 Karikatür. html >).

Halen, günümüzde, yazısız karikatür yapan birçok sanatçımız, Karikatürcüler Demeğinin çalışmalarıyla kendini tanıtabilmektedir. Derneğin yanısıra, Nezih Danyal' ın 1994 ‘de kurmuş olduğu Karikatür Vakfı da yazısız karikatürün gelişmesi ve yayılması için her yıl festival düzenlemekte, kitaplar yayınlamakta ve genç çizerleri eğitmektedir. Yazısız karikatür yapan önemli sanatçıların başında Gürbüz Doğan Ekşioğlu gelmektedir. Selçuk Demirel ise, Fransa'ya giderek, oradaki çalışmalarıyla yeni bir biçem yaratmış, dünya çapında ünlü bir karikatürcüdür. Bu alanda çalışmalarını sürdüren, diğer bilinen isimler, Kamil Masaracı, Haslet Soyöz, Semih Poroy, Kamil Yavuz, Piyale Madra, Behiç Ak, Ohannes Şaşkal, İzel Rozental,.... olarak sayılabilir. Adları burada geçmemiş daha pek çok genç sanatçı, yazısız karikatürler yapmakta, bu çalışmalarını sergilemekte ve albümler aracılığı ile tanıtabilmektedir (Aşıcıoğlu, 2001, s.18).