Kariyer, çalışanların iş yaşamları süresince yaptıkları işleri, iş yaşamındaki gelişme ve ilerlemeleri kapsamaktadır (Budak, 1995: 2). Bunlara göre kariyer kısaca, bir kişinin çalışma yaşamının planlaması anlamına gelmektedir (Ataol, 1989: 18). Ayrıca, birey ile bireye bu pozisyon, kadro ve kademeleri sunan örgüt arasındaki ilişkiyi ve bu ilişkinin zaman içindeki iniş ve çıkışlarını yansıtan bir gelişim süreci
Kariyer kavramının odak noktasında insan yer almaktadır. İnsan çalışma yaşamına katıldığı ilk günden itibaren ihtiyaçlarını karşılamak, beklentilerini tatmin etmek, geleceğe yönelik planlarını gerçekleştirmek, işinde ilerlemek, kısacası başarılı olmak istemektedir. İnsanın çalışma hayatında başarısı yaptığı işten mutluluk duymasına, tatmin olmasına, bilgi ve yeteneğini kullanabileceği örgütsel ortamların sağlanmasına bağlı olmaktadır (Aytaç, 1997: 25). İnsanoğlu hedeflerine ve amaçlarına ulaşmadığı takdirde; umutsuzluk, kırgınlık ve hayal kırıklığına uğramaktadır. Eğer kurum, bireyin gereksinimlerini ve ihtiyaçlarını tanımaz, ve bunları karşılamak için gerekli önlemleri almazsa, çalışanların çoğu işini terk edebileceği gibi gereksinimleri karşılanmadığından dolayı hayal kırıklığına uğrayarak kuruma karşı verimsiz ve zararlı bir çalışan haline gelebilmektedir (Cole,1987:52).
Birey bir yandan örgütün amaçlarına ulaşması için bir çaba içinde olduğu gibi diğer yandan da örgütte yükselmek istemektedir. Yükselme isteğinin içinde maddi çıkar beklentisi de bulunabilmektedir. Ancak yükselme arzusunda bulunan bireyin maddi çıkarın dısında kendisine olan saygısı gereği kariyer sahibi olma arzusu da özellikle günümüzde etkili bir güdülenme olarak kendini göstermektedir. Kariyer edinme arzusunu Maslow'un pramitinin tepesindeki son iki kademe ile iliskilendirerek anlamak daha açıklayıcı olabilecektir: Birey benlik ve kendini gerçekleştirme ihtiyacı içinde kariyer edinmeye, arkasından da bunu yükseltmeye çalışmaktadır. Aşağıdaki görülen şekilde insanın ihtiyaçlar hiyerarşisine yer verilmiştir ( Eryiğit, 2000:2):
Şekil 14: İnsanın İhtiyaçlar Hiyerarşisi
Kaynak: Süleyman Eryiğit, Kariyer Yönetimi, Kamu- İş, C:6, S:1, 2000: 2.
İhtiyaçlara göre işlerdeki tatmin metodlarına bakıldığında, (Aldemir, Ataol ve Budak, 2001: 201):
- Temel ihtiyaçların tatmin metodu para , fiziksel çalışma koşulları,
- Güvenlik ihtiyacının tatmin metodu, fiziksel çalışma koşulları, emekli aylığı, hastalık ödemeleri, sosyal güvenlik tasarrufları,
- Ait olma ihtiyacının tatmin metodu, çalışanlarla arkadaşlık kurma, grup normlarına uyma, şirketin sosyal aktiviteleri,
Benlik İhtiyacı Benlik İhtiyacı 4. Kademe Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı 5. Kademe
Bir Gruba ait Olma İhtiyacı 3. Kademe
Güvenlik İhtiyacı 2. Kademe
Fizyolojik İhtiyaçlar 1. Kademe
- Saygı, takdir veya ego tatmini ihtiyacını, işin ünvanı, statü sembolleri ( büro, kendi araç park yeri gibi), otorite posizyonu,
- Kendini gerçekleştirme ihtiyacını, kendini göstermek için tatmin edici iş, yaratıcı olma fırsatını karşılamakta olduğu görülmektedir.
2.2.1. Kariyer Seçimi
İnsan hayatının en önemli dönüm noktalarından birisi olan kariyer seçimi insan yaşam biçiminin de seçilmesi anlamına gelmektedir (Altun, 2000: 76). Meslek, bireylerin hayatını kazanmak için yaptığı kuralları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi, becerilere dayalı etkinlikler bütünü olarak tanımlanabilmektedir (Yanıkkerem, Altınparmak ve Karadeniz, 2004: 61).
Doğru meslek tercihinin çoğunlukla bireyin kişisel özellikleri ile ilgili olduğu iddia edilse de bu konuda pek çok subjektif faktörün (aile, arkadaş gibi çevre baskısı, mesleğe biçilen toplumsal değer, mesleğin ekonomik itibarı) bireyin doğru seçim yapmasını engellediği bilinmektedir (Sevinç, 2010: 75).
Bazı kisiler kariyer seçimlerini çok erken yaşlarda yapmaktadır. Fakat bu durum, böyle yapanların hepsinin de hedeflerine erişeceği anlamına gelmemektedir. Bazıları asla gerçekten bir kariyer seçimi gerçekleştiremezken, diğerleri ise kariyerlerini daha sonra seçmektedir. Kariyer seçimi beklenmedik bir biçimde gerçekleşmis de olabilmektedir. Ama planlanmış olduğu halde dahi, insanların hedeflerine erişmiş olduğu anlamını taşımamaktadır (Baruch, 2004; 40 ). Kariyer seçiminde zorlanılması durumunda üç öneri dikkat alınmaktadır. Bireylerin seçim yaparken dikkate almaları gereken kriterleri sıralamak gerekirse, bireyler ilgi duydukları alanı saptamakla işe başlamalıdır. İkinci öneri, kişinin kendisine uygun meslek seçmesi için, bireyin kendisini iyi tanıması gerekmektedir. Birey, kişilik yapısı, ilgi alanları ve yetenekleri de dikkate almaktadır. Son öneri ise, bireylerin kendilerini tanımaları ile birlikte meslekleri tanımaları olmaktadır. Bireylerin, hangi mesleğin kendi kişilik yapılarına uygun olduğu konusunda etkin bir karar vermeleri gerekmektedir (Sevinç, 2010 77-78).
Bu konuda John Holland’ın meslek tercihi teorisinden bahsedilmektedir. Bu çalışma kariyer seçimi konusunda en bilinen çalışmalardan olmaktadır (Can, Akgün ve Kavuncubaşı, 2001: 162):
- İnsanlar farklı mesleki tercihlerde bulunmaktadır.
- Kişilikleriyle uygun işlerde çalışanlar, uygun olmayan işlerde çalışanlara göre daha başarılı ve daha mutlu olmaktadır.
- İnsanlar arasında doğuştan gelen kişilik farklılıkları mesleki ilgilerini belirlemektedir
2.2.2. Kariyer Seçimini Etkileyen Faktörler
Bireyler, bireysel kariyer planlaması yapıp kariyerini seçerken bir çok etmenden etkilenmektedir. Bu etmenlerin en önemlileri olarak, ailenin sosyo- ekonomik düzeyi, toplumun etkileri, bireysel beklentiler ve kişilik gelişimi olarak gösterilmektedir. Genel anlamda, kariyer seçimini dört temel faktörün etkilediği ortaya konmaktadır (Aytaç, 2005: 91):
- Kendini Tanıma: Kariyer kişinin kendi görüşünü yansıtır ve onu şekillendirmektedir.
- İlgi Alanları: Kişi kendi ilgi alanına girdiğinde inandığı mesleği kariyer olarak seçmektedir.
- Kişilik: kişinin ihtiyaçları olduğu kadar kişisel oryantasyonu da kariyer seçimini etkilemektedir.
- Sosyal Ortam: Bu faktör eğitim, mesleki düzey, ebeveynlerin sosyo- ekonomik statüleri, içinde yer alınan toplum gibi noktaları içermektedir.
Edgar Schein tarafından yapılan derinlemesine bir araştırmada, bir çok kişiyi kariyerleri sırasında yöneten belirli davranış şekillerinin, değer ve tutumların, hayatın ilk yıllarında oluştuğu farkedilmiştir. Bu davranış şekilleri ihtiyaçların ve güdülerin bir birleşiminden meydana gelmekte ve insanın birkaç ilişkili kariyer tipinde seçim yapmasını sağlamaktadır (Sevinç, 2010: 80).
Kariyer seçimini etkileyen faktörler çevresel (dışsal) ve kişisel (içsel) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bireyin sosyal özgeçmişinin çevresel faktörlerin başında geldiği belirtilmektedir. Sosyal özgeçmiş; aile, çevre, eğitim, sosyo-ekonomik olgular gibi faktörlerden meydana gelmektedir. Bu faktörler, bireyin kariyer süreci ile ilgili kararlarını etkilemekte ve yönlendirici olmaktadır (Kaynak, 1996: 180). Bunun yanısıra, sosyolojik bir perspektife göre, kariyer seçiminde kültürel ve sosyal etkenlerin varlığı da önem taşımaktadır. Bu etkenler, sosyal sınıf, aile statüsü, ailenin gelir düzeyi gibi faktörleri içermektedir (Aytaç, 2005: 92).
İçsel faktörler arasında sayılan, kişiliğin yaşam süreci boyunca oluşumunda etki yapmış olan duygular, başarılar, psikolojik güç, düşünceler kariyer seçimini büyük ölçüde etkilemektedir (Kaynak, 1996: 181). Kişilik, bireyin benliği ve sosyal dış dünyası arasındaki karşılıklı ilişki sonucunda oluşmaktadır. Bu da, kariyer seçiminde büyük rol oynamaktadır (Duygulu, 1998: 16).