Küresel ısınma ve iklim değiĢikliği sorunlarının tüm dünyayı etkileyecek düzeye gelmesinin ardından, uluslararası alanda bu sorunlarla mücadele giderek önem kazanmaya baĢlamıĢtır. Özellikle bahsi geçen sorunların sadece çevresel etkilere neden olmaması, bunun yanı sıra birçok ekonomik ve sosyal sorunlara da sebep olması neticesinde BMĠDÇS, sözleĢme kapsamında gerçekleĢtirilen Kyoto Protokolü ve Taraflar Konferansları‟nda iklim değiĢikliği ile mücadele için çeĢitli araçlar geliĢtirilmiĢtir. Bu araçlar aĢağıdaki Ģekilde sıralanabilir (Ecer, 2010);
Ġlgili Sektörde Alınacak Ulusal Önlemler Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizmaları
o Temiz Kalkınma Mekanizması o Ortak Yürütme
o Uluslararası Emisyon Ticareti Uluslararası Fonlar
o Dünya Bankası o Küresel Çevre Fonu o Diğer Uluslararası Fonlar Ġkili ve Bölgesel ĠĢbirliği
Yasal Araçlar (Vergiler) TeĢvik Mekanizmaları
Ulusal Emisyon Ticaret Sistemleri Gönüllü Karbon Piyasaları
22
Bu araçların bazısı karbon vergisi gibi fiyat temelli araçlar, bazısı da karbon ticareti gibi miktar temelli araçlardır (Fankhauser and Hepburn, 2010). Aynı zamanda bu araçların bazısı iktisadi, bazısı iktisadi olmayan araçlar olarak insan kaynaklı sera gazı emisyonunu kontrol altında tutmayı ve azaltmayı amaç edinmektedirler. Ġktisadi olmayan araçlar yeni ve temiz teknolojilerin kullanılmasına ve geliĢtirilmesine dayalı araçlar olmaktadır (Yamanoğlu, 2006). Fakat yeni teknolojilerin kullanılması, yeni altyapılar gerektirdiğinden ve Ar-Ge ihtiyaçlarını artırdığından maliyetler yüksek olmakta ve bu da özellikle geliĢmekte olan ülkelerde sera gazı emisyonlarını azaltmak için gerekli olan yatırımları sekteye uğratmaktadır.
Diğer taraftan iklim değiĢikliği ile mücadelede kullanılan iktisadi araçlar, piyasaya yönelik olması ve temiz teknolojilere geçiĢi teĢvik etmesi nedeniyle iktisadi olmayan araçlara göre daha baĢarılı olmaktadır. Kirletme vergileri, vergi muafiyetleri, teĢvikler, sübvansiyonlar, kotalar ve ticari emisyon permileri (izinleri) gibi gerek teĢvik edici gerekse caydırıcı araçlarla en maliyet etkin yöntemle iklim değiĢikliği ile mücadele için alternatifler belirlenmeye çalıĢılmaktadır. Özellikle geliĢmekte olan ülkeler için teknolojik yatırımların önündeki yüksek maliyet engelleri nedeniyle, sera gazı emisyonlarındaki artıĢ ile mücadelede piyasa baĢarısızlıklarının giderilmesine yönelik piyasa tabanlı iktisadi araçların önemi artmaktadır (Yamanoğlu, 2006).
Ülkelerin geliĢmiĢlik düzeylerine bağlı olarak iklim değiĢikliği ile mücadelede ortaya çıkan bu farkı azaltmak ve küresel çapta bir iklim değiĢikliği mücadelesi gösterebilmek için ticareti yapılabilir permiler ve karbon vergileri gibi piyasa tabanlı iktisadi araçlar kullanılmaktadır. Ticareti yapılabilir permiler kapsamında Kyoto Protokolü ile ortaya konmuĢ esneklik mekanizmaları ve gönüllü karbon piyasaları gibi emisyon azaltım kredileri oluĢturmaya dayalı uygulamalar yer almaktadır (The Royal Society, 2002). Bu uygulamalar neticesinde karbon finansmanı söz konusu olmaktadır. Sera gazı azaltımı karĢılığında elde edilen karbon kredilerinin, diğer bir ifade ile, permilerin alınıp satıldığı piyasalar da karbon piyasası (karbon pazarı) olarak adlandırılmaktadır (ÇOB, 2011a).
Birçok hükümet, firma ve bireyler sera gazı emisyonlarını azaltmak amacıyla, gönüllü ya da düzenleyici yasalar çerçevesinde giriĢimde bulunmaya baĢlamıĢlardır. Sera gazı atmosferde homojen dağıldığı için, sera gazı emisyonunu dünyada herhangi
23
bir yerde azaltarak aynı olumlu etki oluĢturulabileceği düĢüncesinin bir sonucu olarak, sera gazı emisyonunu kısıtlayan yasal düzenlemeler ve gönüllü faaliyetler sayesinde emisyon kredilerinin bulunulan bölge içinde ve dıĢında satıĢı gerçekleĢmekte ve böylece karbon piyasası ortaya çıkmaktadır (Lecocq, 2005). Bu piyasalarda tüm sera gazlarına iliĢkin olarak önlemler alınsa da salınımı en çok olan gazın karbondioksit olması nedeniyle ticareti yapılan gaz, karbondioksittir. Bu nedenle bu piyasaya da karbon piyasası adı verilmektedir (ġirin ve ark., 2010).
Karbon piyasası finansal piyasalara benzer Ģekilde, karbondioksit, metan ya da, diğer sera gazı emisyonlarını temsil eden; kirletme kredileri, kirlilik izinleri, kirlilik hakları, kirlilik kotaları emisyon hisseleri ya da emisyon izinleri gibi farklı piyasalarda farklı Ģekillerde isimlendirilen karbon hisselerinin alınıp satılmasıyla oluĢan piyasadır (Demireli ve Hepkorucu, 2010). Karbon piyasası, çevresel hizmetler için var olan nadir pazarlardan biridir ve dünya genelinde iĢlem gören tek piyasadır. Karbon piyasası, piyasa ekonomisine geçiĢ sürecinde olan ve geliĢmekte olan ülkelerde azaltım maliyetlerinin düĢük olması nedeniyle, kamu ve özel yatırımı temiz teknolojiye teĢvik ederek bu ülkelerdeki sürdürülebilir kalkınmayı da desteklemektedir (Lecocq, 2005).
Karbon piyasasının tarihsel geliĢimi, önceki bölümlerde bahsedilen küresel ısınma ve iklim değiĢikliği süreci ile paralellik göstermektedir. Gerek ülkeler, gerekse bireyler ya da iĢletmeler, özellikle 1990‟lı yıllardan itibaren iklim değiĢikliği sorununun gündemdeki yerini artırmasıyla beraber, yasal bağlayıcılık ya da sosyal sorumluluk, kurum imajı gibi çeĢitli nedenlerden dolayı karbon piyasalarında yer almaya baĢlamıĢlardır. Önceleri sadece gönüllülük esasına göre gerçekleĢtirilen sera gazı azaltım projelerinin haricinde, özellikle Kyoto Protokolü‟nün 1997 yılında imzaya açılmasıyla ivme kazanan piyasa, Protokol‟ün 2005 yılında yürürlüğe girmesinin ardından çok hızlı Ģekilde büyüme göstermiĢtir.
Karbon piyasalarında uyum, risk yönetimi, arbitraj, nakit oluĢturma ve kâr elde etme amacıyla oluĢturulan emisyon ticaret sistemi kapsamındaki tahsis ve türev iĢlemleri en önemli paya sahiptir. Karbon piyasalarının ikinci en büyük alanı ise; spot, vadeli iĢlem ve opsiyon iĢlemlerinin gerçekleĢtiği ikincil piyasalardır (Khan, 2010; Uyar ve Cengiz, 2011).
24
Günümüzde yaklaĢık 140 milyar $‟lık bir pazara sahip olan karbon piyasalarında gerek Kyoto Protokolü‟ne taraf olan ülkeler, gerekse gönüllü olarak bu piyasalarda yer alan ülkeler hem emisyon azaltma hedeflerine ulaĢmak hem de bunu gerçekleĢtirirken bu piyasalardan kâr elde edebilmek amacıyla piyasada yer almaktadırlar. Karbon piyasalarında fiyatlar diğer piyasalarda olduğu gibi birçok faktörden etkilenmekte ve fiyatlar arz talep dengesinde oluĢmaktadır. Ġlgili sözleĢme Ģartları, sözleĢmenin spot ya da vadeli olması, projenin büyüklüğü ve güvenilirliği gibi birçok etken de karbon piyasalarında fiyat oluĢumu üzerinde etkili olmaktadır.
Ortaya çıkıĢından günümüze kadar giderek büyüyen bir piyasa olan karbon piyasası, siyasi kararlar neticesinde oluĢturulduğundan ve yine uluslararası anlaĢmalara bağlı olarak süregeldiğinden, uluslararası sözleĢmeler ve iĢbirliklerindeki belirsizlikler nedeniyle ciddi sorunlar yaĢamaktadır. Özellikle 2012 sonrasında Kyoto Protokolü‟ndeki belirsizlik, BMĠDÇS müzakere sürecindeki yavaĢlık ve diğer ilgili mekanizmaların ve iĢbirliklerinin ayrıntılarında uzlaĢma sağlanamaması gibi birçok sorun karbon piyasalarının geleceği için tehdit unsuru olmaktadır.