Gönüllü Karbon Piyasaları

Gönüllü karbon piyasası (gönüllü emisyon ticareti), bireylerin, iĢletmelerin, etkinliklerin, kurum ve kuruluĢların, firmaların ve kâr amacı gütmeyen kuruluĢların sera gazı emisyonlarını gönüllü olarak azaltımını ve denkleĢtirmelerini kolaylaĢtırmak amacıyla oluĢturulan bir pazardır (ÇOB, 2011a; Öztürk, 2009). Her ne kadar iĢleyiĢ süreci zorunlu piyasalardaki gibi olsa da, gönüllü karbon piyasasını esneklik mekanizmalarından ayıran temel fark, bu piyasalarda emisyon azaltımlarının ülkelerin ulusal ya da uluslararası yükümlülüklerine bağlı olarak değil, gönüllülük esasına göre gerçekleĢtirilmesidir.

Kyoto Protokolü ile iklim değiĢikliği ile mücadele amaçlı olarak ortaya konan esneklik mekanizmalarının aksine, gönüllü karbon piyasasında zorunlu bir belirleyici kural veya standart bulunmamaktadır. Mevcut durumda, gönüllü karbon piyasalarında bölgelere, ülkelere ya da proje konularına göre farklılık gösterebilen birçok farklı standart söz konusudur.

Gönüllü karbon piyasalarında yer alan projelerin Kyoto Protokolü esneklik mekanizmalarındaki TKM ve OY projelerinde olduğu gibi emisyon azaltımlarına özgün katkı sağlaması ve projeye ev sahipliği yapan ülkede sürdürülebilir kalkınmayı destekler nitelikte olması beklenmektedir. Gönüllü piyasalardaki azaltım projelerinden elde edilen emisyon sertifikaları Gönüllü (Onaylı) Emisyon Azaltımları (VER-Verified Emission Reductions) birimi ile ifade edilir.

ĠĢletmeler, aĢağıda sıralanan amaçlarla gönüllü karbon piyasalarında yer alırlar (Can, 2010):

 kurumsal imaj ve marka bilinirliliğine olumlu katkıda bulunmak,  pazar değerlerini artırmak,

 müĢteriler tarafından sosyal ve çevreci bir kuruluĢ olduklarına dair algı oluĢturmak,

48

 elde edecekleri tecrübe ile kurumsal kapasitelerini, teknolojilerini ve süreçlerini iyileĢtirebilmek,

 iklim değiĢikliğinin etkilerini azaltmak için istekli olduklarını göstermek,  ileride karĢılaĢılacak olan ulusal ve bölgesel yükümlülüklere hazır olmak.

Gönüllü karbon piyasasında ilk yatırım 1989 yılında Guatemala‟da bir elektrik santralinin neden olduğu sera gazı emisyonu karĢılığında 50 milyon ağaç dikim bedelini çiftçilere ödemesi ile baĢlamıĢtır. Özellikle Kyoto Protokolü‟nün devreye girmesi ve kuruluĢların yukarıda bahsedilen nedenlere giderek önem vermesi ve belirsizliğini koruyan iklim değiĢikliği ile mücadelede uluslararası süreç ve yükümlülüklere karĢı hazırlıklı olma amaçları nedeniyle piyasa giderek büyümektedir. Günümüzde piyasanın geleceği hakkında iyimser durum söz konusudur. Birçok gönüllü alıcı emisyonlarını azaltmak ve denkleĢtirmek amacıyla yeni taahhütlerde bulunmakta ve piyasada yer alan satıcılar ise talebin ekonominin iyileĢmesine bağlı olarak güçlü kalacağına inanmaktadır (EcoSystem MarketPlace, 2011a).

2.4.2.1. Gönüllü Karbon Piyasası’nda Taraflar

Gönüllü Karbon Piyasası‟nda yer alan tarafları aĢağıdaki gibi belirtmek mümkündür (REC, 2008; Öztürk, 2009):

Alıcılar

 Kyoto Protokolü Ek-A listesinde yer almayan sektörlerin firmaları (ör. uluslararası sivil havacılık firmaları),

 Kyoto Protokolü‟ne taraf olmayan ya da Kyoto Protokolü Ek-B listesinde yer almayan ülkelerde karbon salımlarını dengelemek isteyen firmalar,

 Bireyler ya da Kyoto Protokolü ile doğrudan yükümlülük altına girmelerine rağmen, kurumsal ve sosyal sorumluluk bilinciyle salımlarını dengelemek isteyen tüzel kiĢilikler (ör. kültürel ve sportif buluĢmalar, bankalar, ticaret merkezleri, perakende sektörü),

49

 Küresel ısınmanın farkında olanlar veya çözüm için bireysel katkıda bulunmak isteyenler.

Satıcılar

 Kyoto Protokolü‟ne taraf olmayan ülkeler,

 Kyoto Protokolü Ek-B Listesinde yer almayan ülkeler,

 Kyoto Protokolü‟ne taraf olan ancak TKM/OY süreçlerinin aĢırı bürokratik ve maliyetli olduğu sera gazı salımlarının azaltılmasını sağlayan projeleri TKM/OY dıĢında yapan ülkeler,

 Kyoto Protokolü Ek-A listesinde yer almayan sektörlerde veya TKM Yürütme Kurulu tarafından henüz onaylanmamıĢ sera gazı emisyon azaltılmasını sağlayan yenilenebilir enerji, enerji verimliliği, arazi kullanımı, ormancılık ve sürdürülebilir atık yönetim proje sahipleri.

Gönüllü karbon piyasalarında emisyon sertifikası arz edenler (satıcılar) ise, dört gruptan oluĢmaktadır (EcoSystem MarketPlace, 2008‟e atfen, Arı, 2010):

Proje sahipleri: Emisyon azaltma projelerini hazırlayarak toptancılara, perakendecilere ya da nihai kullanıcılara azalttıkları emisyonları, sertifika olarak satmaktadırlar.

Toptancılar: Kendi portföylerindeki büyük azaltım sertifikalarını satmaktadırlar.

Perakendeciler: Küçük miktarlardaki sertifikaları bireylere veya organizasyonlara satmaktadırlar.

Komisyoncular: Kendilerine ait bir emisyon sertifikaları olmamasına rağmen emisyon sertifikası alanlar ile satanları buluĢturarak aracı olmaktadırlar.

2.4.2.2. Gönüllü Karbon Piyasası Proje Portföyü

Gönüllü karbon piyasalarında“sınırla ve ticaretini yap” esasına dayalı ġikago Ġklim Borsası‟nın yanı sıra tezgâh üstü (OTC-Over the Counter) gönüllü karbon piyasaları da mevcuttur (ÇOB, 2011a). 2010 yılında gönüllü piyasalarda VER sertifikalarının

50

hemen hemen tamamı tezgâh üstü piyasalarda iĢlem görmüĢtür. OTC‟lerde sadece VER sertifikaları değil, aynı zamanda Kyoto Protokolü‟ne bağlı esneklik mekanizmalarından elde edilen emisyon sertifikaları da iĢlem görmektedir.

Gönüllü karbon piyasalarında proje alanları incelendiğinde, 2009 yılında tezgâh üstü piyasalardaki projelerin %41‟inin metan, %24‟ünün ormancılık ve %17‟sinin de yenilenebilir enerji ile ilgili projeler olduğu görülmektedir (Ecosystem Marketplace, 2010). 2010 yılında gönüllü piyasalarda gerçekleĢen projelerin dağılımları ise, ġekil 10‟da gösterilmiĢtir (Ecosystem Marketplace, 2011a). OrmansızlaĢma ve Orman Alanlarının Bozulmasından Kaynaklanan Emisyonların Azaltılması (REDD) ile ilgili proje konularının özellikle geliĢmekte olan ülkelerde giderek yaygınlaĢması neticesinde REDD projeleri de 2010 yılı itibariyle gönüllü karbon piyasalarında % 29 ile önemli bir paya ulaĢmıĢtır. Diğer önemli proje alanları ise; metan, rüzgâr ve nehir tipi santrallerdir.

ġekil 10. Tezgâh üstü gönüllü karbon piyasalarında proje alanları

OTC‟de gönüllü piyasalarda projelerin gerçekleĢtiği bölgelerin dağılımına bakıldığında; Kuzey Amerika % 35‟lik payla ilk sırada yer alırken, Latin Amerika projelerin % 28‟ine, Asya ülkeleri ise % 17‟sine ev sahipliği yapmaktadır (ġekil 11). Ayrıca, projelerin % 58‟i geliĢmekte olan ülkelerde yer almakta ve bu ülkelerde ormancılıkla ilgili projeler ağırlıklı olmaktadır (Ecosystem Marketplace, 2011a).

51

ġekil 11. Tezgâh üstü gönüllü karbon piyasalarında projelerin gerçekleĢtiği bölgelerin dağılımı