Kavak Kal‘asından Trabzon Rizeye kadar olan kıyılardaki kalelerin ve köylerin muhafazası için yöneticilerin ve askerlerin gerekeni yapması emredilmektedir. Aksi takdirde özürleri kabul edilmeyecektir.364
B- Tahrir
Beğpazarı ve tabi yerlerin muharriri olan Mehmed Halife’ye tahrîri tamamlayıp Dersaadete gelinceye kadar yardımcı olunması ve korunması emredilmektedir.365
361 BŞS 835, 2b/1. 362 BŞS 835, 82b/2; BŞS 835, 83a/1. 363 BŞS 835, 96b/2. 364 BŞS 835, 17a/3. 365 BŞS 835, 19b/3.
C- Menzil
Düzcepazarı karyelerinden Milan-ı Süfla ve Tutyer(Tutlar) karyelerinden Düzce menzilcilerin fazla 40 guruş daha almak istemeleri üzerine gönderilen fermanda bu iki köy halkının menzilin masrafları için 630’ar akçe avarız ve 630’ar akçe bedel-i nüzul verdikleri belirtilerek bundan başka bir para alınmaması emredilmiştir.366
Edirne’den Sivas’a kadar olan yerlerdeki Kadılara hitaben Ulakla gönderilen fermânda menzil atları bulunan yerlerde yalnız 2 adam için 2 tane at verilerek gönderilmesi emredilmiştir. 367
Đstanbul’dan Ahısha’ya kadar olan yerlerdeki Kadılara hitaben Ulakla birlikte gönderilen fermanda menzil atları bulunan yerlerde yalnız 3 adam için sadece 3 at verilerek gönderilmesi emredilmiştir.368
D- Tasdik
Bolu’nun Dîvânkır karyesindeki mezra‘a’nın Fâtıma Hâtûn ve çocuklarının olduğu tasdik edilmiştir.369
E- Keşif
Đncelediğimiz sicilde cinayet ve ölüm vakalarının tespiti için keşif yapılmıştır.Bolu’nun Gölyüzü mahallesinde Macar oğlu Kadri tarafından öldürülen Sarucalar karyesinden Osman beşe bin Ömer için Katib Hasan Efendi, Mübaşir el-Hâcc Murad Ağa ve Serdar Hasan Ağa keşifte bulunmuş ve cesedi incelemişlerdir.370
Bolu’nun Pil Karaağaç karyesinden Ömer bin Bedri ve zevcesi Şehrî’nin kaybolduktan sonra mezarlıkta ölü olarak bulunan kızları Ümmühani için keşif yapılmıştır.371
Bolu’nun Berek karyesinde yanarak ölen Ahmed Sûfi’nin oğulları Osman ve Mustafa için Muhzırbaşı Mustafa keşifte bulunmuştur.372
366 BŞS 835, 15b/3. 367 BŞS 835, 39b/1. 368 BŞS 835, 53a/2. 369 BŞS 835, 63b/2. 370 BŞS 835, 66a/1. 371 BŞS 835, 86a/1. 372 BŞS 835, 88b/1.
F- Diyet
Bolu’nun Berek karyesinde yanarak ölen Ahmed Sûfi’nin oğulları Osman ve Mustafa için diyet talebinde bulunması üzerine yapılan muhakemede diyete mahal olmadığı hükmüne varılmıştır.373 Bolu’da Seyyid Muslu 12 gün önce kaybolmuş ve kardeşleri diyet talebinde bulunmamıştır.374
373 BŞS 835, 88b/2.
374
SONUÇ
Hicri 1096-1098, Milâdi 1684-1686 yıllarını kapsayan 835 numaralı Bolu Şer ‘iye Sicilinde, ağırlıklı olarak Engürüs Seferleri için asker temini, eşkıyalık olayları, avarız vergileri, tereke kayıtları, atama hükümleri, vekalet hükümleri gibi belgeler içermektedir. Sicilde Engürüs seferleri için asker temini ile ilgili hükümler incelenmiştir. Bu hükümlerde öncelikle görülen asker sıkıntısı yüzünden isimleri silinmiş olan askerlerinde tekrar yazıldığıdır. Ayrıca emirler önce Padişah tarafından gönderilmiş ardından Yeniçeri Ağası veya Sadrazam gibi yüksek rütbeli yöneticiler tarafından buyruldular gönderilmiştir. Ancak bazı hükümlerde Padişah adına Sadrazam tarafından emirler gönderilmiştir.
Engürüs Seferleri için asker temini ile ilgili olarak dikkat çekici bir tarafta yoğun olarak asker talebinde bulunulması ve firar olayları çokluğu dikkat çekmektedir. Bu nedenle Sürücü tayin edilenlere firarların önlenmesi ve gerekirse zorla alınarak getirilmesi emredilmektedir. Ayrıca gönüllü olarak yazılmak isteyenleri engellemeye çalışan halkın da men edilmesi istenmektedir. Budin’in kaybedilmesinden sonra Bolu’dan savaşa iştirak etmeyenlerin tımarları elinden alınmıştır.
Sicilde eşkıyalık olayları önemli bir yekün tutmaktadır. Gönderilen ferman ve buyruldulardan eşkıyalık faaliyetleri ile ilgili ayrıntılı bilgi edinilmektedir. Bu dönemde eşkıyalık olaylarının oldukça arttığı ve asker firarilerinin bunun başını çektiği anlaşılmaktadır. Hükümlerde özellikle Beşe ve Bölükbaşı ismini taşıyan eşkıyaların olması bu durumun bir ifadesidir. Ayrıca sicilde eşkıyalık faaliyetlerinin önlemesi için gönderilen Paşaların hem asker temini hem de eşkıyalık hareketlerini önlenmesi için görevlendirildikleri görülmektedir.
Đncelediğimiz sicilde vergilerle ilgili hükümlerde mevcuttur. Bu vergilerden ağırlıklı olarak Avarız Vergileri vardır. Ayrıca haraç ve cizye vergileri içinde her sene için birer hüküm mevcuttur. Haraç ve cizye emirleri 1096, 1097, 1098 yıllarına ait olup benzer hükümleri ihtiva etmektedir. Avarız vergileri ise Bolu’da her kaza başına avarız hane sayısı olarak yazılıp ödeyecekleri vergiler belirtilmiştir. Avarız vergisi olarak avarız akçesi, nüzul bedeli, sürsat bedeli ve iştira bedeli alınmıştır. Ayni veya nakdi olarak alınan avarız vergileri genel olarak Ereğli iskelesinden deniz yoluyla gönderildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca kara yoluyla gönderilecek vergilerin korunması için de adam temini söz konusudur.
Đncelediğimiz sicilde köle hükümleri de bulunmaktadır. Hükümlerin çoğunluğu köle azadı ile ilgilidir. Ayrıca 3 cariyesi olan bir kadının varlığı da dikkat çekicidir.
Bolu’nun nüfus miktarında bu dönemde bir hareketlenme olduğu anlaşılıyor. Çünkü avarız vergisi alınacak olan avarız hane sayılarında düşme olmuş ve istenilen avarız vergileri ödenememiştir. Bu sebeple avarız vergilerinin miktarında indirime gidilmesine rağmen bölge de ciddi boyutlarda açlık sıkıntısı çekildiği ve eşkıyalarında bunların üstüne geldiği anlaşılıyor. Eşkıyalar halkın malını mülkünü yağmalıyor. Halk o kadar kötü bir hale geliyor ki açlıktan ot kökü yiyorlar ve yüzlerce çocuk Bolu sokaklarında dilencilik yapıyor. Yüzlerce insanın da açlıktan öldüğü incelediğimiz sicilde yazmaktadır.
Sonuç itibariyle II. Viyana kuşatması sonrasını takip eden yıllar hem Osmanlı Devleti için hem de Bolu halkı için ağır bedellere neden olmuştur.
BĐBLĐYOĞRAFYA
835 Numaralı Bolu Şer’iye Sicili.
AFYONCU, Erhan, Sorularla Osmanlı Đmparatorluğu VI, Yeditepe Yayınları,
Đstanbul 2008.
AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin Đktisadi ve Đçtimai Tarihi, C. 1, Cem Yayınevi,
Đstanbul 1995.
AKGÜNDÜZ, Ahmed, “Đlam”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 22, Đstanbul 2000.
__________________, “Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iye Sicilleri”, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
__________________, Şer’iye Sicilleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, Đstanbul 1988.
AKŞENER, Meral, Đzmit Şer‘iye Sicili, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, Đstanbul 1992.
BARDAKOĞLU, Ali, “Eşkıya”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C. 11,
Đstanbul 1995, ss. 463-465.
BARKAN, Ömer Lütfi, “Avarız”, Đslam Ansiklopedisi, C.II, MEB Yayınları, Eskişehir 1987.
____________________, “Tımar”, Đslam Ansiklopedisi, C.XII, MEB Yayınları, Ankara 1988.
BAYINDIR, Abdülaziz, Đslam Muhakeme Hukuku Osmanlı Devri Uygulaması,
Đslami Đlimler Araştırma Vakfı Yayınları, Đstanbul 1986.
BAYSUN, Cavid, “ Mehmed IV”, Đslam Ansiklopedisi, C.VII, MEB Yayınları, Ankara 1988.
BELDĐCEANU, Nicoara, Osmanlı Devletinde Tımar, Teori Yayınları, Ankara 1985.
BOA, C.AS 605/25515. BOA, C.AS 605/25516.
BOZTAŞ, Ahmet, Islahat Döneminde Bolu Tarihi (1868-1869), Abant Đzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu 2006.
CĐN, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya 1992.
ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi ( XVII- XVIII yy.), Kitapevi Yayınları,
Đstanbul 2003.
DANIŞMAN, Zuhuri, Osmanlı Đmparatorluğu Tarihi, C. X, Zuhuri Danışman Yayınları, Đstanbul 1965.
DANĐŞMEND, Đsmail Hami, Đzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 3, Türkiye Yayınevi, Đstanbul 1972.
DARKOT, Besim, “Bolu”, Đslam Ansiklopedisi, C. 2, MEB Yayınları, Eskisehir 1997.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât, Haz: Abdülkadir Özcan, TTK Yayınları, Ankara 1995.
Doğuştan Günümüze Đslâm Tarihi, C. II, Editör: Kenan Seyithanoğlu, Çağ Yayınları, Đstanbul 1992.
EMECEN, Feridun, “Haraç”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C.16, Đstanbul 1997, ss.89-92
FINKEL, Carolıne, Osmanlı Đmparatorluğunun Öyküsü 1300-1923, Timaş Yayınları, Đstanbul 2007.
GEDĐKLĐ, Fethi, “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları,
Đstanbul 2005.
GENÇ, Mehmet, 1126 Tarihli Üsküdar Şer‘iye Sicili, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul 1999.
GENÇ Mehmet, “Đltizam”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C. 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Đstanbul 2000, ss.155-158.
GÜÇER, Lütfi, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler” Đstanbul Üniversitesi Yayınları, Đstanbul 1964.
HAMMER, Büyük Osmanlı Tarihi, C. VI, Üçdal Neşriyat, Đstanbul 1990.
Đbn Batuta Seyahatnamesi, C. I, Çeviren: A.Sait Aykut, YKY, Đstanbul 2000.
ĐHSANOĞLU, Ekmeleddin, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ircıca Yayınları, Đstanbul 1994.
ĐLGÜREL, Mücteba, “Abaza Hasan” Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C.1, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Đstanbul 1988
_________________, “Celali Đsyanları”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C.7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Đstanbul 1993.
ĐNALCIK, Halil, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), YKY, Đstanbul 2004.
______________, “Mahkeme”, Đslam Ansiklopedisi, C. 7, MEB Yayınları, Eskişehir 1997.
______________, “Osmanlı Tarihi Hakkında Mühim Bir Kaynak”, AÜDTCF Dergisi, C. I, S. 2, Şubat 1943, Ankara 1942.
JORGA, Nıcolae, Osmanlı Đmparatorluğu Tarihi, C. IV, Çev: Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, Đstanbul 2005.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V, TTK Yayınları, Ankara 1999.
KARAMURSAL, Ziya, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK Yayınları, Ankara 1989.
KAZICI Ziya, Đslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, Marmara Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi Yayınları, Đstanbul 2003.
KESMEN, Ekrem, Sosyal ve Ekonomik Yönleriyle Bolu 1986, Bolu Valiliği ve Bolu Ticaret ve Sanayi Odası, Bolu 1986.
KINAL, Firüzan, “Đlkçağlarda Bolu”, Çele, S. 4, Bolu Haziran 1963. KONRAPA, M.Zekai, Bolu Tarihi, Bolu Vilayet Matbaası, Bolu 1960.
KONUKÇU, Enver, “Bolu ve Fatihleri”, Bolu’da Halk Kültürü ve Köroğlu Uluslar Arası Sempozyumu, Abant Đzzet Baysal Üniversitesi Yayınları No:10, Bolu 1998.
________________, “Köroğlu’nun Yaşadığı Asırda Bolu’nun Siyasi Durumu (16. ve 18. Yüzyıllar)”, Köroğlu Semineri Bildirileri, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983.
________________, 1967 Đl Yıllığı, Bolu Valiliği, Bolu 1967.
KÖPRÜLÜ, Fuat, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, TTK Yayınları, Ankara 1984. KUTLU, Ali Haydar, 1973 Đl Yıllığı, Hazırlayan: Erkan Tüzün, Bolu 1973.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Buyruldu”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 12, Đstanbul 1992.
_____________________, “Ferman”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 12, Đstanbul 1995.
_____________________, Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları, Đstanbul 1998.
_____________________, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, Đstanbul 1983.
MARDĐN, Ebul’ula, “Kadı”, Đslam Ansiklopedisi, C. 6, MEB Yayınları, Eskisehir 1997.
MEHMET NEŞRĐ, Neşri Tarihi, C. I, Haz: Mehmet Altay Köymen, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983.
Mufassal Osmanlı Tarihi, Đstanbul 1957-1963.
MUSTAFA NURĐ PAŞA, Netayic ül Vukuât, C. I-II, Sad: Neşet Çağatay, TTK Yayınları, Ankara 1979.
MÜNECCĐMBAŞI AHMET b. LÜTFULLAH, Camiü’d-Düvel, Yayına Hazırlayan: Ahmed Ağırakça, Đnsan Yayınları, Đstanbul 1995.
NEDKOFF, Boris Christoff, “Osmanlı Đmparatorluğunda Cizye” Tercüme: Şinasi Altundağ, Belleten, VIII/32, Ankara 1944, ss.604-621.
ORHONLU, Cengiz, “Bolu”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Đstanbul 1992.
ORTAYLI Đlber, “Osmanlı Devleti’nde Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C. 24, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Đstanbul 2001.
______________, Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitabevi, Ankara 1994. ORUÇ b. ADĐL, Oruç Bey Tarihi, Haz: Nihal Atsız, Tercüman 1001 Temel Eser. ÖZBĐLGEN, Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı, Đz Yayıncılık, Đstanbul 2003.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Mehmed IV”, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003.
_________________, “Osmanlı da Askeri Teşkilat”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. IV, Ağaç Yayınları, Đstanbul1993.
ÖZKAYA, Yücel, “1750-1800 Arasında Bolu’nun Sosyal Durumuna Kısa Bir Bakış”, Çele, S.3, Bolu 1963.
PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, Đstanbul 1993.
SEVĐM, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, TTK Yayınları, Ankara 1993.
TABAKOĞLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, Đstanbul 1985.
___________________, Đktisat Tarihi, Kitapevi Yayınları, Đstanbul 2005. ___________________, Türk Đktisat Tarihi, Dergah Yayınları, Đstanbul 1998. TAŞ, Kenan Ziya, 16. Yüzyılda Bolu Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1993.
Türk Kara Kuvvetleri Tarihi, Kara Kuvvetleri Komutanlığı Basımevi, Ankara 1996.
UĞUR, Yunus, “Mahkeme Kayıtları (Şer’iye Sicilleri): Literatür Değerlendirmesi ve Bibliyografya”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Türk Đktisat Tarihi, C. I, S. I,
Đstanbul 2003.
UZUNÇARŞILI, Đsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. I, TTK Yayınları, Ankara 1984.
__________________________, “Akıncı”, Đslam Ansiklopedisi, C. I, MEB Yayınları, Ankara 1988.
__________________________, “Şer‘i Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C. 5, S. 29, Ulus Basımevi, Ankara 1935.
__________________________, Osmanlı Devletinde Đlmiye Teşkilatı, TTK Basımevi, Ankara 1984.
__________________________, Osmanlı Tarihi, C. III, I. Kısım, TTK Yayınları, Ankara 1995.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999.
QUATAERT, Donald, Osmanlı Đmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, Editör: Halil Đnalcık-Donald Quataert, C.2. Eren Yayıncılık , Đstanbul 2006.
www.bolu.bel.tr.
www.mkutup.gov.tr/seriye.html.
YAMAN, Ahmet, Đslam Aile Hukuku, Yediveren Yayınları, Konya 2002.
YAMAN, T. Mümtaz, “Şer’î Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C. XII, S. 68, Đlkteşrin 1938, Ankara 1938.
SÖZLÜK
‘Asîr: Zor, zahmetli
Abd-i âbık: Sebepsiz yere efendisinin yanından kaçan köle Ahz u kabz: Kendine mal etme, istimlâk
Arpalık: Memurlara bir nevi münzam tahsisat ve azil, yahut tekaüd edilen mülki ve ilmi memurlara mazuliyet ve tekaüd maaşı kabilinden verilen şey hakkında kullanılır bir tabirdir
Arâzi-i emîriyye: Beytülmale ait olarak devlet tarafından fertlere dağıtılan yerler. Âsân: Kolay
Atîk: Eski, azatlı, hür, asil Ba‘îd: Uzak, ırak
Bâc: Vergi, gümrük
Bâcdar: Gümrük vergisi tahsildarı
Batnen ba‘de batnin: Soydan soya, nesilden nesile, kuşaktan kuşağa.
Be-dergâh: Yeniçeri ocağına kayıt ve kabulleri hakkında kullanılır bir tabirdir, kapıya çıkma
Bey‘: Satma, satış
Beyne’l-verese: Mirasçılar arasında Bezl-i cehd: Elinden geldiği kadar çalışma
Bî-dirîğ: Esirgenmeyen, esirgemeyen; elinden geleni yapan Cedde: Büyük anne veya babanın annesi
Cisr: Köprü
Cündî: Askeri süvari, sipahi, ata iyi binen, binici
Çalık Tashihi: Yeniçeri ocağından alakaları kesilerek kayıtları silinenlerden tekrar alınanlar hakkında kullanılır bir tabirdir.
Çalık: Yeniçeri ocağından tard edilen, kayıtları silinenler hakkında kullanılır bir tabirdir. Hüseyin Kazım Bey Türk Lugatında, çalınmak kelimesinin tardolunmak, koğulmak, işten
çıkarılmak manasına geldiğini de yazar. Sonraları bunun yerine kaydı terkin olunmuş denilirdi.
Dakîk: Un, toz haline getirilmiş şey Dergâh-ı mu‛allâ: Büyük kapı, saray Dergâh-i âlî: Padişah kapısı
Deruhde: Üstüne alma, yüklenme Deyn temessükü: Borç senedi Ekl: Bir şey yemek
Ekrâd: Kürtler Enfâ: Daha faydalı
Esedi Guruş: Arslanlı guruş
Esvâk: Çarşılar, pazarlar, alışveriş yerleri Eşcâr-ı Müsmire: Meyva ağaçları
Fekk: Feshetme, bozma Fevkâni: Üstte olan, üstteki
Fuzûlen: Usulsüz, yersiz, haksız olarak Fülûs: Paralar, akçeler, mangırlar, pullar Fürû‘: Dallar, budaklar; tomurcuklar; şubeler Gaddâre: Büyük bıçak, küçük tabanca. Gadr: Hainlik, vefasızlık
Galle: Mahsül, ekin, gelir
Gıbbe’t-ta‘dîl: Doğrulandıktan sonra
Guramâ’: Alacaklılar, hasımlar, rakipler, düşmanlar
Habbe: Buğday, arpa vesaire gibi ufak ve yuvarlak olan şeyler, taneler Hacr: Birine bir şeyi yasak etme
Hasbeten, Hasbi: Karşılıksız, bedava Hâtem: Mühür, üstü mühürlü yüzük Hatf: Ölüm, ölme
Hınta: Buğday
Hufyeten: Gizlice, saklı olarak Itk: Köle veya cariye azad etme
Đbka: Devamlı, sürekli, daim, sınıf geçememe
Đbniyye: Ölmüş olan kimsenin oğlunun kızı veya oğlunun oğlunun kızı
Đbrâ’: Beri kılma, beraat etme, temize çıkarılma, aklanma
Đcâre: Kira, irât, gelir
Đfrâz: Bir bütünden bir parça ayırma, ayırma, ayrılma
Đgâse: Yardım etme
Đhrak bi’n-nâr: Ateşte yakma, yangın
Đhrâk: Yakma
Đhtifâ: Saklanma, gizlenme
Đktisâm: Paylaşma, bölüşme
Đskât: Sükut ettirme, susturma; kandırma, razı etme
Đstidâne: Borç alma, alınma, ödünç alma
Đstifsâr: Sorma, sorulma
Đstiftâ’: Müftüye başvurmak, fetva istemek
Đstimâ‘: Dinleme, dinlenilme, işitme, işitilme
Đstirbâh: Faize yatırma, fazla faizle para verme, verilme
Đşâret-i aliyye: Şeyhülislam emri
Đşhâd: Şahadet ettirme, şahit getirme, şahit olarak gösterme
Đştira: Satın alma, alınma
Kabz: El ile tutma, avuç içine alma Kaht u galâ: Kıtlık ve pahalılık
Kâm-yâb: Talihli, isteğine ulaşmış, bahtiyar, mutlu Karîb: Yakın
Karz: Ödünç alma, ödünç verme; borç Karz-ı Hasen: Faizsiz verilen borç Kasr-ı Yed: Vazgeçme, el çekme Ketb: Yazma
Kethüda Yeri: Yeniçeri ocağı zabitlerinden birine verilen addır. Kul kethüdasının vekili ve yeniçeri ağasının yanında tekmil ocağın kapı çuhadarı idi. Asıl vazifesi muharebede ağanın muhafazasına memur olan 33 üncü ortanın amirliğiydi. Daima ağa kapısında oturur, ağanın emirlerini, katip vasıtasıyla dizdar ve serdara tebliğ eylerdi. Yeniçerilerin bulunduğu yerlerde mahalli hükümet ile ocağın işlerini tesviye eden de kethüda yeri idi. Kısmet-i Askeri: Yeniçerilerle askeri mensuplarından ölenlerin terekeleriyle hüccet ve sair evrakının tanzimi münasebetiyle kazaskerlerle onlar tarafından emr-i ali ile gönderilen memurlar vasıtasıyla tahsil olunan paralar hakkında kullanılır bir tabirdir. Terekelerin paralarının taksimi işiyle meşgul olan memura kassam denilirdi.
Kisve: Elbise
Kürekçi Avârızı: Tanzimat’tan önce harp gemilerinde kürek çekmek ve yelken açıp toplamak üzere alınanların masraflarına karşılık olarak alınan para hakkında kullanılır bir tabirdir.
Lengerî: Büyük bakır sahan Li-ebeveyn: Ana baba tarafından Ma‘zûl: Azledilmiş
Mabeyn Mektubu: Saraydan gönderilen emir mektubları Mahfî: Gizli, saklı
Mahlûl: Sahipsiz maaş veya memurluk, mirasçısı bulunmayan ve hükümete kalan miras, çözülmüş, dağılmış
Mahtûm: Mühürlenmiş, kilitlenmiş, bağlanmış Maktû‘ an: Toptan, götürü olarak
Maktû‘: Kesilmiş, değeri, bahası biçilmiş, pazarlıksız, götürü Mansıb: Devlet hizmeti, memuriyet, makam
Mansûbe: Satranç oyununda “nerd”in ayrıldığı oyunların yedincisi; tedbir; oyun, açmaz Mazanne: Bir şeyin vücudunun zan olunduğu yer, zan götüren, ermiş sanılan
Me’men: Emin, güvenilir, sağlam yer, sığınılacak yer Meccânen: Bedava, parasız, ücretsiz olarak
Meclis-i Şer‘: Şeyhülislam kapısında veya kadıların yanında kanun hükmü alınmak üzere yapılan toplantı
Meclûb: Celb olunmuş, başka yerden getirilmiş olan; tutkun
Memhûr: Mühürlü, mühürlenmiş; Yeniçerilerle kale muhafazasına memur olanlara tahsis olunan ulufeyi göstermek üzere verilen vesika
Mesâfe-i ba‘îde: Uzak mesafede olan
Mesfûr: Yazılmış, adı geçmiş, (daha çok düşmanlar hakkında kullanılırdı) Mevhûb: Hibe olunmuş, ihsan edilmiş, verilmiş,
Mevrûse: Miras kalmış, ana babadan geçmiş
Muhâlâ‘a: Kadının kocasına biraz mal vermek suretiyle birbirlerinden resmen ayrılmaları Muhavvat: Đhata edilmiş, etrafı perde, duvar gibi şeylerle çevrilmiş olan
Muhzırbaşı: Davacıları mahkemeye çıkarmak vazifesiyle mükellef olan “Muhzır”ların başına verilen addır. Kazasker mahkemeleri gibi muhzır sayısı çok olan yerlerde bulunurdu.
Mukâta‘a: Arazinin kesime verilmesi, muayyen bir kira karşılığında birine bırakılması Murâbaha: Malı kâr ile satma; tefecilik, kanunen verdiği izin sınırından aşkın faiz alma Murâfa‘a: Mahkemeye verme, mahkemeye getirtme; duruşma, yüzleşerek mahkeme olunma
Mutâlebe: Talepte bulunma, hakkını isteme, dava
Mûy-tâb (Mûy-tâf): Mutaf, kıl dokuyan, kıldan eşya yapan Mübâne: Talak ile boşanmış kadınlar
Mübâşir: Muvakkat bir vazife olarak merkezden bazı emirleri götüren v icra salahiyeti de olan kimse, bir işe başlayan, adliye memuru
Mümzâ: Đmza edilmiş, imzalı
Münâza‘at-ı kesîre: Ağız dalaşı yapmak
Münkaziyye: Đnkıza eden, biten, bitmiş, ardı kesilmiş, sona ermiş Münkaziyye: Đnkızâ eden, biten, bitmiş, ardı kesilmiş, sona ermiş
Münselik: Đnsilâk eden, yola giren, bir tarikata girmiş, bir meslek tutmuş Müntehî: Nihayet bulan, sona eren, biten; son, en son; bir şeyi tamamlayan Mürtezika: Ulufe sahipleri
Mürûr u ‘ubûr: Gelip geçme
Müştemil: Đştimal eden, kavrayan, saran, içine alan Müşterâ: Đştira olunmuş, satın alınmış
Müteezzî: Eziyet çeken, sıkılan, incinen
Müteferrika: Çeşitli işler gören; padişah, sadrazam ve vezirlerin emirlerini gören kimse. Mütesellim: Tanzimat’tan önce vali ve mutasarrıfların uhdelerinde bulunan sancak ve kazaların idaresine memur edilenler hakkında kullanılır bir tabirdir. Lugat manası teslim olunan şeyi alıp kabul eden demektir. Bunlara “voyvoda” denilirdi. Đkinci Mahmud zamanında merkeziyet usulü tesis edilinceye kadar vezirlerle mirmiran gibi mansıp sahiplerinin ekserisi sefere gittikleri zaman mansıplarını “mütesellim” ile idare ederlerdi. Bunların avaidi mütesellimler tarafından toplanır ve kendilerine gönderilirdi.
Müverrah: Tarihli, tarih atılmış
Nakîb-ül eşrâf: Peygamber soyundan olanların işlerini görmek üzere içlerinden hükümetçe tayin olunan memur
Nâtık: Söyleyen, konuşan; idrak eden, düşünen; bir ifadesi olan; beyan eden, bildirici, bildiren
Nehb ü gâret: Çapulculuk etmek, yağmalamak
Nehcü’s-sübût: Doğru yol üzere, sabit istikamet üzere
Nevrûz: Yeni gün; Güneş’in koç burcuna girdiği gün olup Rumi martın dokuzuna rastlar, ilkbahar başlangıcı ve Celali takvimine göre yılbaşıdır.
Nısf: Yarım, yarı
Nikabet-i eşrâf: Hz. Muhammed soyundan gelen kimselerin hükümetle olan işlerinde vekillik etme
Nüzul: Konacak, inecek yer, mühimmat, konuk için hazırlanan yiyecek demektir. Osmanlı Devletinde nüzul vergisi için kullanılan bir tabirdir
Râcil: Yaya, piyade