P ara arzı ve p a ra benzeri likiditelere tahsis edilm iş olan, Önceki bö lümde, B an k alar ile Merkez Bankasından terekküp eden B an k alar siste minin kredi açm ak, tahvil satın alm ak, sabit kıymet tesis etmek gibi a k tif m uam elelerini b a şlıc a hangi nakdî kay n ak larla karşılam ış olduğunu te tk ii etm iş bulunuyoruz.
B an kaların ak til m uam elelerinde kullandıklar) k ay n ak lar y a ln i
2
p a ra arzı ve p ara benzeri likiditelere inhisar etmemektedir. B an k aların öz k ayn akları, Merkez Bankasından temin edilen a v a n sla r ve p ara arzı ve para benzeri likid iteleri teşkil eden h esap lar dışında kalan ve b an k aların ik raz fim e gücünü artıran çeşitli pasif m uam eleler de aktif kıym etlerin a r tışı v eya eksilişinde m üessir olur.M üteakip sahilelerdeki tahlo, bankalar sistem inin, b an k alararası m ua m eleler dışında kalan aktif m uam elelerini ve b un ları k arşılay an k ayn ak ları, b a şlıc a unsurları itib ariy le göstermektedir.
B an kalar, ödenmiş serm ayeleri, ihtiyat ak çeleri ve tesis ettikleri kar şılıklard an b aşk a, tahvil ih raç etmek, Amortisman ve Kredi Sandığından istikraz yapm ak, y ab an cı m em leketlerdeki m üesseselerden kredi temin e t mek gib i y ab an cı k ay n ak larla da ak tif m uam eleler yapm aktadır.
Bu çeşitli kaynaklar, tablod a "d iğ er p asif m uam eleler" adı altın da grupiandırılm ıştır. Ancak bu gruba tekabül eden rak am lara tediye em ir leri
ve
muhtelif a la c a k lıla r gibi arızî kayn aklar, m uvakkat ve m utavassıt a la c a k lı h esap lar ve yıl sonlan k a t'i bilan çoların d a birbirini ifn a eden h esap ların borçlu b akiyeleri de dahi] bulunm aktadır.P a r a A rzı ve P a ra Benzeri L ik id iteler K argılıkları
(Merîce'/. Bankası -|- Bankalar)
(Milyon T L.)
1 ■ Tarih
...
P a ra arzı ves para ben zeri likiditeler ile diğer
kaynaklar T o p l a m
Paxa arzı ve para, ben zeri likiditeler k arşı- |
1 ık lan ■ ? ı 5 2 £ s i 5 S £ S $ * se. 3 İ ec « S e * « ^ I s * S İ S «m ■ -'% J 3 a “ *■ S & i S E s İ e a 5 5 S £ 3 K re
i I
» 1 s * S B S 3ı di 1er t s S a1
■ 1 1 «4 Lı 5 ü M SiB «ı l
B a I 1919 Aralık 1 .9 1 i 271 1,272 3.466 470 854 1.044 t . 098 j 1955 A ralık 5 .653 t .409 4.341 11.403 — 196 3.574 5.025 3.WW j 1958 Haziran 9.903 2.581 5.532 (8.016 - 1 2 2 5.636 8.496 4 .0 0 6 1959 Haziran *0.328 2.550 6.352 19.230 119 5.685 8.867 4.559 1959 A rahk W ,361 2.470 6.438 20.769 — 41 6,137 9.407 5 .2 6 6 1960 Mart 12.482 2.382 6.827 21 691 — 57 6.477 9.669 5,603 1 Haziran 12.393 2,588 7.048 22.029 — 53 6.453 9.S03 5 ,9 2 6 , Eylül 12 458 2 549 7.127 22,134 - 51 6.667 9.408 6.110i , Aralık 13.07) 2.685 6.692 22.448 261 6.389 9.522 6 . 2 s J î|o* : 1 — Y u k a r ıd a k i ta b lo B u n l u l a r j is te m in in k o n s o l i d e b ll& u co s ıın u g ö s te r m e k te d ir . B u b ilâ n - ç o , M e r k e z B a n k a s iy le B a n k a la r ı n b ila n ç o la r ı m e c m u u d u r, B a n k a l a r ı n b î r b i r i e r i y l e y a p t ık la r ı bUtÜn m u a m e le le r konsolide e d ilm iş a n c a k M e r k ıîi B a n k a s ın d a n a ld ı k l a r ı a v a n s k o n a o lld a s y o ıı ■Jıgında b ı r a k ıl m ı ş t ır .2 — D i ğ e r p a s if m u a m e le le r, b a ş lıc a sn h e s a p la n ih tiv a e t m e k t e d ir
B a n k a l a r ı n ve M cı-kı:z B a n k a c ın ın U d en m lş s e r m a y e le r i. İrilO m um ü r tiy a t a k ç e l e r i v e k a r ş ı l ık la r ı (b a n k a la r ı n b i r b i r l e r in i n v« M e r k c * B a n k a s ın ın s e r m a y e s in e i ş t i r a k l e r i l ı a r i c ) ; b a n k a l a r ın te d a v ü le ç ı k a r d ı k l a r ı ta h v ilin i’ ( b a n k a la r ın ve M e rk e z B a n k a s ı c ü z d a n la r ın d a b u lu n a n la r h a r i ç ) ; A m o r tis m a n v c K r e d i Sam lım ı k r e d i l e r i ; - T e d iy e e m i r l e r i. m u h te lif a la c a k lıl a r , ç e ş i t li b a n k e r b o r ç la r , m u v a k k a t yo m u ta v a s s ıt h e s a p la r ...
2 — " N e t a ltın v e döviz d u ru m u ', M e rk e z B a n k a s ı “ D öviz A la c a k lı la r ı" v e “ D ö v iz B o r ç lu l a r ı ” h e s a p la r ı y ıl so n u b a k iy e le r in in b ir b ir i n e m a h s u b u ve n e tic e y e a l t ı n m e v cu d u k ıy m e tin in ililv e e d ilm e s i s u r e t iy le b u lu n m u ş tu r .
4 — “ D ifce r a k t i f m u a m e le le r '1 s ü tu n u n d a b a n k a la r ın ve M e rk e z B a n k a s ın ın k r e d i l e r d ı ş ın d a k a la n b il ûn ıu m a k t i [ h 'r l ttru u la ııd ir ilm iş , g e r e k k r e d ile r e g e r e k d î# e r a k t i f m u a m e le le r e a it r a k a m la r a b an k a l a r a r a s ı m u a m e le le r d a h il e d ilm e m iş tir .
5 — A r a lık s o n u n a a it r a k a m la r m u v a k k a ttir .
Diğer taraftan b an k alar, çeşitli pasif m uam elelerle elde etlikleri k ay n ak larla. kredi a çtık tan başka, tablod a "d iğ e r aktif m u am eleler" adı a l tında gruplanm ış olan kıym etleri de tesis etm ektedirler. Bu kıym etlerin en önem lilerini Amortisman ve Kredi S an d ığ ın a nakden tevdi olunan mun zam m evduat k arşılık ları ile diğer kanunî karşılık lar, serbest tahvildi cüzdanları, çeşitli şirketlerin serm ayelerine iştirakler, sabit değerler teş
kil etmektedir. Ancak bu gruba taallû k eden rakam ların içinde, tasiiye olu n aca k a la c a k la r ve m uhtelit borçlu lar gibi arızî p lasm an lar, muvakkat ve m utavassıt borçlu h esap lar ve yıl sonlarında birbirini ifn a eden mikst he sap ların a la ca k lı b akiyeleri de yer alm ış bulunm aktadır.
B an k alar sistem inin gerek nakdî m ahiyette olan p ara arzı ve p ara benzeri likiditelerden elde ettiği kay n ak larla gerek diğer b a n k a m uam ele lerinden h asıl olan im k ân larla resmî ve hususî sektöre a çtığ ı kredileri ve bu sektörlerle yap tığı diğer m uam eleleri a y rı ayrı tetkik etmeden Ön ce, k ay n ak larla karşılıkların ın bu devre içindeki d eğişikliklerine k ısa c a te mas edilm esi iayd alı olacaktır.
Bit taraftan p ara arzı ve p ara benzeri likiditelerle diğer kaynak ve pasif h esap ların yekûnu, diğer taraftan bunların karşılıklarını teşkil eden döviz mevcudu, krediler ve diğer aktif m uam eleler, 1949 yılı sonunda 3.46ü milyon liraya, 1959 y ılı sonunda 20.769 milyon lira y a b a liğ olmuş tur,
Bu iki iarih arasın d a k ayn akların inkişafı ve bünyelerindeki değişik lik tetkik edildiği takdirde, 1949 y ılın a nazaran 1959 yılın d a b an k aların umumî k ay n ak lan içinde, p ara arzı ve p ara benzeri likid iteler hissesinin % 1,6, Merkez Bankası a v an sları hissesinin ise % 4,1 nispetinde arttığ ı görülm ektedir. Buna m ukabil, kaynakların karşılıkları içinde, 1959 yılı sonunda, ay n ı tarih e nazaran, net döviz m evcutlarının 511 m ilyon lira k a y b a uğradığı, Merkez Bankası kredileri hissesinin % 5 ve b a n k a kredi leri hissesinin % 15,2 nispetinde arttığı görülmektedir.
19SÛ yılında 1959 y ılın a n azaran mecmu kay n ak lar ve bu k ay n ak la ra tekabül eden karşılıklar % 8,1 nispetinde artm ıştır. Bu a rtışa, p ara arzı ve p ara benzeri likiditeler % 10,2 nispetinde, Merkez Bankası a v an sları % 3,9 nispetinde ve diğer p asif m uam eleler % 8,1 nispetinde artm ak su retiy le m üessir olmuştur. Bu k ay n ak larla yap ılan tah sisler içinde, net a l tın ve döviz durumu 322 milyon liralık bir artış göstermiş, Merkez B an ka sı kredileri
%
4,1 ve b an ka kredileri ise % 1,2 nispetinde artm ıştır. K ay n a k la n ve karşılıkları terkip eden unsurların mecmu kaynak ve karşılık içindeki hisselerinde kayda değer bir değişiklik m eydana gelm em iştir.P ara arzı ve p a ra benzerî likiditeler ve diğer k ay n a k la rla .yapılan ikrazatm ve sair tahsislerin m üfredatının tetkiki, 1949 - 1960 devresindeki artışların sebep lerini ve m ahiyetlerini m ufassal olarak b elirtebilir.
P ara arzı ve p a ra benzeri likiditeler ile diğer pasif m uam elelerin tet kiki sırasın d a, takip edilm iş olan tasnif usulleri, bunların k arşılıkların ı teşkil eden Merkez B ankası ve b an k a kredileriyle diğer aktif m uam elele rin incelenm esinde de takip edilm iştir. Bu usul, iki ayrı tasnif esa sın a d a yanm aktadır. Bunlardan birincisi Merkez Bankası ve b a n k alar aktifleri nin, üçüncü şah ıslard an a la ca k la r, birinci ve ikinci şah ıslard an a la c a k la r şeklinde tasnifidir. İkinci esas, b an k aların üçüncü şah ıslard an olan a laca k la rın ın sektörlere göre tefrikidir.
B an kaların üçüncü şah ıslard an olan ala ca k la rın ın b a ş h c a la n n ı kre di h esap ları, tah v iller cüzdanı, iştirakler, m uhtelif a la c a k lıla r gibi h esap lar, h issed arların teşkil ettiğ i birin ci şah ıslard an olan a la c a k la rın ı ise ödenmemiş serm aye hesabı teşkil etmektedir. B an kaların bizzat ken d ile rinin teşkil ettikleri ikinci şah ıslard an a la ca k ifade eden h esa p la n , sabit kıym etler, em tia mevcudu ve muvakkat ve m utavassıt m ahiyette iç bünye ile ilg ili h esap lard an müteşekkildir.
B an kaların ve Merkez Bankasının üçüncü şah ıslard an olan a la c a k la rı, m üstakrizlerm m alî ve İktisadî v asıfların a göre tasnif edilm iştir.
M üstakrizler, ev v elâ resmî ve hususî sektör olmak üzere iki gruba tefrik edilm iş, b ilâ h a re bu iki sektör, a y rıca, m alı ve İktisadî olmak üze re, ikiye bölünmüştür. Resmî m alî sektör, m ünhasıran Hazine ile gen el ve katm a b ü tçeli diğer d aire ve müesseseler®, resm î ekonomik sektör Îktisadî Devlet Teşekkü lleriyle serm ayesinin % Sİ inden fazlası D evlete v ey a mü- esseselerin e ait şirketlere taallû k etmektedir.
Hususî sektör, resmî sektör olarak tasnif edilm iş olan m üstakrizler dışında k alan bilûmum b an k a m üşterilerini İfade etm ektedir.
Resmî ve hususî sektörlerin ikinci bir kadem e olarak, m alî ve İktisadî sektörlere ayrılm ası, b ir taraftan Devlet b ü tçelerin e dahil d aire ve mües- seselerin b a n k alar sistem i tarafın d an ne nisp ette fin an se edildiğini gös termek, diğer taraftan Devlet iktisad i faaliy etlerin in b a n k alar sistem i va- sıtasiy le ne nispette ve n asıl finanse edildiğini tespite çalışm ak gay esin e matuftur.
Y u karıd a e sa sla rı belirtilm iş olan tasnifler, mevcut istatistik lerle b ir likte, bu m evzuda Bankam ızda yap ılm akta olan araştırm aların 1980 yılı sonundaki n eticeleri nispetinde tahakkuk ettirilm iştir.
A — RESMÎ MALİ ve İKTİSADİ SEKTÖRLERLE MUAMELELER
Merkez Bankasının Resmî Sektöre A çtığı Krediler
(Milyon T L .) Tarih Bütçe finansmanı F iy a t ve stok tanzimi finansmanı Diğer finansman 1 I T o p l a m i ] 1949 Aralık 31 290 391 712 i i 1955 Aralık 349 1.372 1.035 2.756 (i ı' 1953 Haziran 673 2.177 1,485 4.335 * : 1959 Haziran 83? 2.115 1.605 4.559 1959 Aralık 688 2,691 1.558 4.937 1960 M art 1.061 2.738 1.547 5.346 1 H aziran 1.050 2.699 1.545 5.294 Eylül 1 096 2.781 1.474 5.351 : A ralık 922 2,731 1.586 5.239 1 Nol :
1 — R e e s k o n t ve a v a n s m u a m e le le r iy le H ıız ın i’ B o n o s u v« H a fin e k e f a l e t i n i Iıa iz b o n o la r m u k a b ili a c ıla n k r e d ile r , m a li ve rk lis ü tll m a h iy e t vo B u y e lm in t g ö t e ta a n i f e t iit a iş t iS '.
2 — “ D i ğ e r ' f in a n s m a n " s ü tttııu :c.sm.: s e k tö r ü n y a t ır ım a İn k ıl& p e tm iş o la n k r e d ile r i vp iş le tm e z a r a r l a r ı d o la y ıs iy le ia d e « d ilm e y e n k r e d ile r i ü ıliv a e t m e k te d ir .
Merkez B an k asın ca H âzineye, katm a bütçeli dairelere ve İktisadî a) Merkez Banka- devlet teşebbü slerine açılmış olan krediler. Bankanın umum kredilerinin ■uu® ***misektöre
1949 d a % 83.4 ünü, 1959 d a % 80,4 ünü, 1960 sonunda ise % 82 sini açt'* 1 krediler teşkil etm iştir. Resmî sektörün Merkez Bankası kredileri içindeki hissesi.
Bankanın kuruluşundan beri yüksek seviyelerde seyretm ektedir. Nispetin m ücerret olarak büyüklüğü yanında, resmî sektörce a lın a n kredilerin sey- y aliy etlerin i kaybetm eleri de p ara değerinin menfi istikam ette inkişaf et m esine sebep olmuştur.
Resmî sektöre açılm ış olan kredileri, ekonomik m ahiyetleri itib ariy le, bülçe, fiyat ve stok tanzimi ve yatırım lara iaallû k eden diğer finansm anlar olmak üzere üç grupia m ü talâa etmek fayd alı olabilir, 1949 yılı sonunda kredilerin, % 4,4 ii bütçeye, % 40,7 sı fiyat ve stok tanzim i m uam elelerine,
% 54,9 u yatırım ların fin an sm an ın a tevcih edilmişti. Bu tarihten sonra, kredilerin bünyesinde büyük değişiklik m eydana gelm iştir. 1959 yılı so nunda, bütçenin p ay ı % 13,9 a fiyat ve stok tanzimi finansm anının hissesi
% 54,5 e yükselm iş, yalırsm finansm anlarının hissesi ise % 31,6 y a düşmüş tür. Bu hisselerde 1960 yılın d a bünyevî bîr değişiklik m eydana gelm em iştir. Bu devrede devlet İktisadî teşebbüslerinin m alî açık la rın ı karşılam ak, fiyat tanzim i g ay esiy le y ap tırılan m üdahale m u b ayaa v eya sa tışla rı, veya stok iesisi m aksad ıyle y ap tırılan Merkez Bankası finansm anlarının bir
kısmı, a lâ k a lı teşekküllerce yatırım işlerinde ku llanılm ak suretiyle, bir kısmı d a tekevvün eden zararlar neticesinde donmuştur.
Resmî sektöre açılm ış olan kredilerin şekillerinde, 194.9 y ılın d an son ra büyük değişiklikler m eydana gelm iştir. Bu tarih ten sonra, H azine ke faletin i haiz bonoların nisbî ehem m iyeti azalm ış, b u n a m ukabil senet ve tahvil üzerine y ap ılan m uam elelerle a çıla n krediler çoğalm ıştır. K ısa v â- deli olm ası gereken senetler cüzdanı donmuş kredilerin tazyiki altın d a kalm ıştır. 1949 ve 1959 y ılların d a resmî sektöre açılm ış olan kredilerin sı- ra s iy 'e % 4,4 ü ve % 0,7 si H azine bonolarından, % 86 sı ve
%
54,7 si H azine kefaletin i haiz bonolardan % 3,1 i ve % 23,3 ü senet üzerine rees kont ve av an s m uam elelerinden, % 1,5 i ve % 8,1 i tahvil m ukabili av an slard an terekküp etmiştir. H âzineye açıla n k ısa vadeli av an s h esab ı 1949 yılı sonunda b ak iy e gösterm emiştir. Bu avansın nisp eti 1959 so nunda % 13,2 ye, 1960 sonunda % 16,4 e b aliğ olmuştur. Kredi şekillerin e taallû k eden diğer nispetlerde 1960 yılı sonunda bünyevi b ir değişiklik m üşahede edilm em iştir.Resmî sektöre açılm ış olan kredilerin bünyesinde 1949 yılınd an sonra m eydana gelm iş olan bir b a şk a değişiklik, m üstakrizlerin n ev 'in e taallû k etm ektedir. Bu nevi kredilerin 1949 ve 1959 y ılla rın d a sırasiyle, % 44,4 ü ve % 54,9 u doğrudan doğruya, % 52,6 sı ve % 39,4 ü hususî kan u n larla kurulmuş b a n k a la r v asıtasiy le, % 3 ve % 5,7 si ticaret b a n k a la rı eliy le resmî sektöre intikal etmiştir. Bu n isp etler resm î sektöre doğrudan doğruya a çıla n Merkez B an kası kredilerinin devre içinde artm ış olduğunu göster m ektedir, V asıtasız kredilerin, teşkilâtlı birer kredi m üesseseei olan b an k a la r aley h in e genişlem iş olması, her şeyden önce, kredilerin riskini yük seltm iş ve verim ini düşürmüştür. Doğrudan doğruya a çıla n kredilerin 1949 ve 1959 yılların d a, sırasiy le % 55,7 si ve % 69.8 i fiyat ve stok tan» zim fin an sm an ların a, % 44,3 ü ve % 6,2 si y atırım lara tah sis edilm iştir. 1949 yılı sonunda bakiye vermemiş olan bütçe iinansm am , 1959 d a v a sı tasız kredilerin % 24 ünü teşkil etmiştir. Bu nispetler, doğrudan doğruya a çıla n kredilerdeki artışların , bütçe ve stok tanzim i fin an sm an ların ın g e nişlem esinden ileri geld iğini gösterm ektedir, Hususî k an u n larla kurulmuş b a n k a la r v a sıta siy le açılm ış olan kredilerin d ağ ılışın d a devre zarfında önem li bir d eğişiklik olm amıştır. Bu nevi b a n k a la r e liy le açılm ış olan kre dilerin, 1949 ve 1959 y ılla rın d a sırasiy le % 8,3 ü ve % 1,9 u bütçe finans m anına, % 24,8 i ve % 27,3 ü fiyat ve stok tanzim ine, % 66.9 u ve % 70,8 i yah u m fin asm an ların a tahsis edilm iştir. Resmî sektöre, ticaret b an k aları v a sıta siy le açılm ış olan kredilerin, 1949 yılın d a tam am ı fiyat v e stok ta n zim fin an sm an ların a taallû k etm ektedir. Bu nevi b a n k a la ra açılm ış oian kredilerin 1959 d a % % sı fiyat ve stok tanzim ine, % 4 ü yatırım finans m an ların a d ağılm aktadır. Y u karıdaki nispetlerde Î96D y ılı sonünda 1959 y ılın a n azaran bünyevi bir değişiklik m eydana gelm em iştir.
Hükümet, enflâsyonun iktisadı bünyede tamiri mümkün olam ayan h a sarlar m eydana getirdiğini. 4 Ağustos 1958 tarihinde, d ah a ziyade y a b a n cı m em leketlerden temin edeceği yardım larla ilg ili olarak ilân eiü ğ i is tikrar program ı yle kabul etmek zorunda kalmış ve bu program dairesinde resm î sektörün Merkez Bankasından elde ettiği kredileri, m iktar ve müs- takri
2
itib ariy le tahdit etmiştir. Merkez Bankası kredilerine o tarihte, ko nulmuş olan tahditlere B an k aca riayet edilmiş ve bu davran ış enflâsyonun tesirlerini, h iç olm azsa tahdidat şumulüne giren krediler zaviyesinden, azaltm ıştır, Merkez Bankası kredilerinin tahdidine m ütaallik izahat, b an k a kredilerine konulan tak y id atla birlikte, kredi kontrolü bahsinde arze- dilecsktir.Resm i Sektöre Açılan Krediler - B ütçe Finansm anı
(MUyon T L.)
Tarih Hazîneye kısa
vadeli avans Haztne bonoları (reeskont) T o p l a m I 1949 Aralık 31 31 i 1355 Aralık 305 44 349 195 S Haziran 659 14 673 ; . 1959 H aziran 935 4 83» 1959 A ralık 651 ÎT 488 1960 M art f .022 3» 1,061 Haziran 1.042 8 1.050 | Eylül 1 .047 49 1.096 i Aralık 859 63 922
--- --- ---- ... —_ .. . -
-Merkez B an kası kredilerinin 1949 yılı sonunda % 3,6 sim , 1959 da Bütçe finansmanı % 11,2 sini, 1960 yılı sonunda ise % 14,4 ünü teşkil etmiş olan bütçe fi
nan sm anları, Hazine bon olariyle H âzineye açıla n kısa v ad eli av an slard an terekküp etm ektedir. Merkez B an k asın a reeskonta g etirilen Hazine bonola rının b ir kısmı H âzinenin kendi ih tiy acın a taallûk etm ekte, b ir kısmı da m ü taah h iilere isiih kak k arşılığı olarak verilen bonolardan terekküp et mektedir. V âdeleri âzam i 9 a y olan bu senetlerin umum Merkez Bankası kredilerine nispeti, 1949 yılın dan sonra çok zaman % 1 in a ltın d a seyret miştir. E sasen bu nevi bonoların Merkez Bankası cüzdanındaki yekûnu B an k an ın Ödenmiş serm ayesiyle ih tiyat akçeleri mecmuunun üç m islini geçem em ektedir. Bu hükme n azaran H azine bonolarının 1960 y ılı sonu li miti 261 m ilyon liradır.
H azîneye ağ ılan k ısa vadeli av an s h esa b ı 1955 y ılm a kad ar yalnız 1952 ve 1954 y ılla rı sonlarında, sırasiy le 22 ve 29 m ilyon lira bakiye gösterm iştir. Bu h esab ın limiti 1955 y ılın a kadar, B an kan ın serm ayesiyle ih tiyat ak çeleri mecmuunun % 50 sine inhisar etm iştir. Bu hükme n azaran h esab ın 1954 yılı limiti 31,6 m ilyon lira y a b a liğ olm aktadır. K ısa vadeli av an s h esa b ın a taallû k eden hükümler 5/5/1955 tarihinde kabul edilen
D İ r k an u n la değiştirilm iş ve h esabın limiti cari yıl m asral bütçeleri yekû nunun % 15 ine çıkarılm ıştır. Bu değişiklik neticesinde hesabın lim iti her yıl artm ış ve 196D y ılı sonunda 1.092 milyon lira y a yükselm iştir. M ücer ret limit genişliğinden doğan m ahzurları, h esab ın usulüne göre k u llan ıl m am ası b ir kat d ah a artırm ıştır. Heı m em lekette cari olduğu gibi, bütçe ile kabul ed ilen m asrafların durdurulm am ası için av an sın . H âzinece, g e lirlerinin azald ığı a y la rd a kullanılm ası ve tah silat ay la rın d a iad e ed il m esi gerekir. K ısa vadeli avans adını taşıyan bu hesap, h iç bir yıl ad ın a y ak ışır bir m ahsuba mevzu teşkil etmemiş ve h esabın b ak iy eleri bir y ıl dan diğerine b ü tçelerle birlikte artarak devredilm iştir. Bu m ahzurların ön lenm esi m aksadiyle 24/2/19S1 tarihinde kabul edilm iş olan 260 sayılı kanun, b ah is mevzuu % 15 nispetini î/3/1961 tarihinden itib aren % 5 nisp etine indirmiş ve av ans hesabının m alî yıl sonunda tam am en ödene ceğ in i derpiş etmiştir.
Resm î Sektöre Açılan K rediler - F iy a t ve stok finansmanı
(ivnlyofı T L .) Tarih JFteşıni m a lî s e k tö r R e s m î e k o n o m ik s ö k tü r
lıl
tts
iıE
- S S £*
o 3 S d 3 S % 1 x|
jn §■ h 1 1 l -e s c S a 3 ~ r a i ss
s « S^ s • ü ti a a a a a *«■»» , 8 tl|J
UE
1949 A r a l ı k 74 76 150 100 — — 26 14 140 290, 1955 A ra i ılt 63 115 178 464 497 24 172 37 1.194 1.372i 1958 H a z ir a n 112 215 327 897 375 224 103 51 1,850 2 177, 1959 H a z ir a n 133 215 148 850 315 236 31S 51 1,767 2,115 1050 A r a l ı k 135 261 396 1.022 315 529 378 51 2.295 2.691 1960 M a r t 13S 319 4 S4 1.011 315 529 378 S i 2.284 2 .7 3 $ H aziran 136 318 454 1,011 265 540 378 Sİ 2.245 2.699 B y lû l 135 319 454 1.093 265 542 376 SI 2.327 2,781, Aralık 135 319 454 1.049 265 511 401 51 2.277 2.731', N o t :1 - H a z in e İle d i t e r F e n o l v e k s lm s . b ü tçftli < lslrc ves m ü e s s e s e l e r " R e s m î m a lî s e k t ö r ’ ' adı
altında a r r u p la n ıjir ılm ıs ttr .
3 — " R e s m i e k o n o m ik s e k t î l r e '' İk tis a d i d n v le t t e ş e k k ü l le r i Üt? s e r m a y e s in in 50 s in d e n f a z l a s ı D e v le te v t y a d e v le t m ü îa a e s e lp ritıe a i t b u lu n a » ş i r k e t l e r d a h ild ir .
Merkez Bankası kredilerinin 1949 yılında % 34 ünü, 1959 yılın d a Fiyat ve
„ , , , , finansmanı
% 43.8 ini ve 1960 yılı sonunda % 42,7 sim teşkil etmiş olan fiyat ve stok tanzimi finansm anlarından hem resmî m alî hem resmî iktisadı sektör istifade etm iştir. Fiyat ve stok tanzimi finansm anlarının, 1949 ve 1959 y ılların d a sırasiy le % 60,7 si ve % 70,3 ü doğrudan doğruya, % 32,1 i ve % 19,7 si hususi kan u n larla kurulmuş b an kalar v asıtasiy le, % 7,2 si ve % 10 u ticaret ban kaları eliy le dağıtılm ıştır. Bu nevi kredilerin 1949 v e 1959 yılların d a, sırasiy le, % 86,2 si ve % 75,4 ü Hazine kefaletin i haiz bonolarla,
%
13,8 i ve % 24,6 sı senet üzerine av an s ve reeskont m uam e leleriy le açılm ıştır. Bu nispetler, tamamı kısa vadeli olm ası gereken M er kez Bankası Sen etler Cüzdanının, bu devrede, donmuş v ey a donacak kre dilerin tazyiki altın d a kaldığını ve ticaret bankalarının bu gibi fin an s m an lara olan tavassutunun 1959 sonunda 1349 y ılm a n azaran artm ış ol duğunu gösterm ektedir. Yukarıdaki d ağılış nispetlerinde 1960 yılında, 1959 y ıh n a n azaran önemli değişiklikler m eydana gelmemiştir.Bu grupta yer alm ış olan kredilerden Hazine kefaletini haiz M illî Korunma ve Tekel İdaresi bonoları mecmuu 1949 y ılı Aralık a y ı sonunda 150 m ilyon liray a, 1960 yıh Marî ayı sonunda 454 milyon lira y a çıkmış ve bu tarihten sonra A ralık ayı sonuna kadar ayn ı seviyeyi m uhafaza et miştir.
Fiyat ve stok tanzim iyle ilgili finansm anların 1949 yılında % 34,5 ini, 1959 yılın d a % 49,7 sini, 1960 sonunda ise % 48,1 ini Toprak M ahsulleri O fisinin getirdiği Hazine kefaletini haiz bonolar ile mezkûr Ofisin B an kam ıza olan borçların d an 1955 yılında tahkim olunan kısm a tekabül eden M ahsu ba Tâbi M atlu bat teşkil etmiştir. Birçok ziraat m em leketlerinde oldu ğu gibi, yurdumuzda da, ziraî mahsul fiyatlarının him ayesi, mahsulün idrakini m ütaakıp kısa zam anda m ubayaası, silolard a m uhafazası ve is tih lâke tevzii teşkilatlan d ırılm ıştır. M ahsulün kısa süren rekolte m evsi minde tek elden m u bayaası büyük m iktarlara b aliğ olan nakde ih tiyaç gösterir. Ziraî m ahsul fiyatların ın him ayesi zararla n eticelen eceğ i gibi, bu mevzuda lüzumlu tesislerin İnşaası da uzun vad eli k ay n ak lar talep eder. Merkez Bankası kredileri mecmuunun 3 949 yılın d a % 11,7 sini, 1960 yılı sonunda ise % 20,6 sını teşkil etmiş olan Toprak M ahsulleri Ofisi kredileri, gerek mevsim m ubayaatınm nakit ih tiyacın ı, gerek fiyat ta n zim zararların ı ve m ahsul m uhafaza tesislerinin m asrafların ı karşı- Iam ışfır. M u bayaa kam panyası esn asın d a iüzumlu krediler yılı içinde satış gelirleriyle ödenmemiş ve borçlar her yıl bir önceki y ılın b ak iy e sine eklenm iştir. Ziraî m ahsul fiyatları, iç piyasan ın takatim a şacak şekilde him aye edilm iş ve dünya p iy asalariy le iç fiy atlar arasın d ak i fark her yıl biraz d ah a yükselm iştir. Fiyat tanzim am eliyelerin d en doğan za rarlar, birçok m em leketlerde, devlet bütçesine konulan ödenekle k arşı lan m akta ve külfet v a tan d aşlara eşit olarak dağıtılm aktadır. M
emleke-fimizde fiya! m üdahale zararları Merkez Bankası kred ileriyle k arşıla n mış v e p a ra kıym etini h aleld ar eden bu hal şekli, neticed e, sab it g elir lere konulmuş munzam b ir vergi m ahiyetini alm ıştır. Toprak M ahsulleri O fisinin m ahsul m uhafaza tesisleri için yeter ölçüde uzun vâdeli kredi temin edilmem iş ve bunların bir kısmı d a Merkez Bankası kredileriyle finanse edilm iştir.
1955 y ılı M ayıs ayın d a, Toprak M ahsulleri O fisi bonolarının tahkimi cih etin e gidilm iştir. 18/51/1955 tarihinde kabul olunan 6571 say ılı ka nunla, o tarih te 730 m ilyon lira y a b a liğ olan bonoların 550 m ilyon lira lık kısmı ip tal edilm iş ve bu m eblâğ, mezkûr O fisin borcundan tenzil edilerek, "M ah su b a Tabi M aflu b at” ad iyle a çıla n bir itfa h esab ın a nak