T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
MERKEZ BANKASI
a n o n i m ş i r k e t i
2 7 N İS A N 1961 T A R İ H L İ
H İ S S E D A R L A R UMUMÎ H E Y E T İ N E A R Z O L U N A N
1 9 0 0
Yirmidokuzuncu Hesap Yılı Hakkında
MÜDÜRLER KURULU ve MURAKIPLAR RAPORLARİYLE B İ L A N Ç O . K A R ve Z A R A R H E S A B I
A N K A B A
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI A. Ş.
MÜDÜRLER KURULU
B aşk an Münir M ostar
Üye Muhtar Uluer
Dr, Abdurrahm an Melek Fethi Aktan
Prof, Dr. C ahit T alaş Doç. Dr. O sm an O kyar Prof. Dr. Avni Zarakolu Doç. Dr. Hamza Eroğtu A talay Akan
Prof. Fethi Ç elikbaş
MURAKABE KOMİSYONU
M urakıp Ferit M elen
" Cem al Yorulm az
" Emin Paksüt (*)
" C ahit Zaraangii
MERKEZ İDARE HEYETÎ
Umum Müdür Münir M ostar
Umum Müdür M uavini Fikri Diker
" Emin Âli Serim
N ecati O ktay
M uhasebe Müdürü Ekrem Su n gar
(* ) 16/12/1960 tarihînde istifa etm iştir.
TOPLANTI GÜNDEM!
1 — M üdürler Kurulu ve M urakabe Komisyo
nunun 1960 hesap y ılın a ait raporlarının okunm ası; Bilançonun v© Kâr ve Z arar h e
sab ın ın tasdiki; kârın teklif g ereğ in ce da
ğıtılm ası ve Müdürler Kurulunun ib rası;
2 — Biri B ve C sındından, diğer ikisi D sım - hndan olm ak üzere inhilûl eden üç M ura
k ıp lığa m uvakkaten in tih ap olunan M ura
kıpların intihaplarının tasdiki;
3 — Toplanh zabıtların ın reyini k u l l a n a n p a y
sahipleri n am ına im zası hususunda s a lâ hiyet verilmesi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
S a h İ te
I — Y U R T T A v e D Ü N Y A D A S İ Y A S İ O L A Y L A R ... 9 i r _ Y U R T T A v e D Ü N Y A D A İ K T İ S A D Î D Ü R Ü M ... 1 2 I H — P A R A v e K R E D İ ... - .... ... 1 5 1 — P A R A A R Z I ve P A K A B E N Z E R İ L İ K İ D İT E L E R ... 1 5 A — B ilfiil tedavüldeki b a n k n o tla r ... 1 6 B — B ilfiil tedavüldeki u fa k p a ra ... ... 1 9 C — K ayd ı p ara... 1 9 D — B a n k a la rd a k i p a ra ben zeri lik id iteler ...-... 2 1 E — M erkez B a n k a sın d a k i p ara benzeri lik id i t e l e r ... - ... 2 3 F — B a n k a la rın d iğer p asif h esap ları ... 2 4 G — M erkez B a n k a sın ın d iğer p a sif h e s a p la n ... 2 7 î — P A R A A R Z I ve P A R A B E N Z E R İ L İ K İ D İ T E L E R K A R
Ş I L I K L A R I ... 2 9 A — Regm l m alî ve iktisad i sek tö rlerle m u am eleler ... . 3 3
al Merkefc Bankasınla irsini sektöre açtığı krediler ... ...
Bütçe finansmanı ... ... ... g g Fiyat vft stok finansmanı ... ... 3 7 Dlfcer finansmanlar ... ... ... 4 0 b) Herke* Bankasının re*.mi seklerden rfiger alacakları ... 4 4 ı’> Resmî «ektörtin [II erk ez Bankanna olan borçlarının tahkimi 4 5 d> Bankaların resmi sektöore sçtı£ı krediler ... 4 7 el Bankaların resmi sektKrdnıı diğer olacakları ... 4 9 B — H ususi s e k tö rle m u am eleler ... 5 1
»1 Herkos Bankasının hususi sekliire *ctı£ı krediler ... . g l Kısa vadeti finansmanlar . ... ... 5 2 Fiyat ve stok tanaitnt ... ... ... 5 4 b) Merkep Bankasının hususi sektörden diteır alacakları ... . g g c) B a n k a la rın h u su il sek tö re s f t ıg ı k re d ile r ...
d) Bankaların hubust sektörden diifer alacakları ... 6 0 C — B a n k a la rın d iğ er a k tifle r i ... ... 6 0 D — B a n k a la ra r a sı m u am eleler ve M erkez B a n k a s iy ie çeşitli
m u am eleler ... ... ... ... 6 1 3— F A İZ H A D L E R İ ... 6 2 A — K anu nî fa iz h a d l e r i ... ... 6 2 B — R e sm î Iskonto haddi ... ... 6 6 C -— Y a b a n c ı m em lek etlerd e p a ra ve kredi p o litik a sı ... 6 8
Sahtfe,
4 — KREDİ POLİTİKASI ve KREDİ KONTROLÜ ... 69
A — Kredi politikası ... ... 69
B — Merkez Bankası ve kredi k ontm lu ... 7 0 C — Banka, kredilerinin kontrolü ... ... 7 5 I V — D E V L E T B Ü T Ç E S İ ... ... ... 81
V — D IŞ T E D İ Y E L E R ve M İ L L E T L E R A R A S I M A L Î M Ü N A S E B E T L E R ... 84
1 — TÜRK LİRASININ DIŞ DEĞERİ ... 84
2 — TE D İY E MUVAZENESİ ... 85
3 — MERKEZ BANKASI ALTIN ve DÖVİZ DURUMU ... § 8
■i — M İLLETLERARASI TED İYELER ...-... 91
5 — M İLLETLERA RA SI MALİ ve İK TİSA D I TE ŞEK K Ü LLER 92 V I — Y U R T T A ve D Ü N Y A D A İ K T İS A D I F A A L İ Y E T L E R 95 1 — M tLLt GELİR ...9 5 3 — İŞGÜCÜ ve İŞGÜCÜNÜN KULLANILMASI ... ... 9 5 5 — ZİRAAT ... ... 98
4 — SANAYİ ... 1 00 ; 5 — MADENCİLİK ... 1 0 2 6 — ULAŞTIRMA ... 1 02 FİYA TLA R ... '...1 03 8 — D iş t i c a r e t ... ...1 0 4 A — Dış ticaret rejimleri ... 1 0 4 B — Dış ticaret hareketleri ... ... ... ... 1 10 ; 9 — YABANCI M EMLEKETLERDE İK TİSA D Î DURUM ... 11 8 întiitsal ve istihdam ... ... ... U S . Milletlerarası piyasalarda ham madde fiyatları ... H ö Kıy»* ve ücretler ... ... . 1 2 2 v n — İD A R Î İ Ş L E R ... ... ... .... 1 24 V U I —-B İL A N Ç O M U Z U N T A H L İ L İ ... ... . 126 I X — M U R A K A B E K O M İS Y O N U R A P O R U ... 1 34 X .— B İL A N Ç O v e K Â R ve Z A R A R H E S A B I ... ... 1 3 5
İS T A T İS T İK CETVELLERİ
S a h ffe
P ara Arzı ve P ara Benzeri Likiditeler ... ... 15
P ara Arzı - Bilfiil Tedavüldeki B anknotlar ... ... 17
P a ra Arzı - B ilfiil Tedavüldeki U fak P ara ... ... 18
P a ra Arzı İçindeki Kaydı P ara - Vadesiz Serbest T icarî Mevduat ---- ---- 20
Bankalardaki P a ra Benzeri Likiditeler ... 21
Merkez Bankasındaki P ara Benzeri Likiditeler ... .. ... 23
Bankaların. Diğer P asif Hesaplan ... ... 25
P ara Arzı ve P a ra Benzeri Likiditeler K arşılıkları ...30
M erkez Bankasının Resini Sektöre Açtığı Krediler ... ... 33
Resm î Sektöre Açılan Krediler - Bütçe Finansm anı ... ... ... 35
Resm i Sektöre Açılan Krediler - Fiyat ve Stok Finansmanı ... .:.... 38
Resm î Sektöre Açılan Krediler - D iğer F in a n s m a n la r... 41
B ankaların Resm î Sektöre Açtığı Krediler ... ... ... . 47
B ankaların Resmî Sektörden Diğer A lacakları ...-... . 50
Merkez Bankasının Hususi Sektöre Açtığı Krediler ... 51
Hususî Sektöre Açılan Krediler - K ısa Vâdeli Finansm anlar ... 52
Hususî Sektöre Açılan Krediler - Fiyal Tanzimi ve Stok Tesisi Finansm an: 55 Bankaların Hususî Sektöre A çtığı Krediler ... ... ... 5?
Bankaların Hususî Sektörden Diğer Alacakları ... ... 99
Bankaların Diğer A k tif H esaplan ... ... ... 60
B ank alararası Muameleler ... . ... ... 61
T. C. Merkez Bankası Kredileri ve Plâfon Tatbikatı ... 71
Banka Kredileri ve Plâfon T atb ik atı ... ... ... 76
D evlet Bütçesi - Genel B ü tçeler ... ... . 81
Tediye Muvazenesi ... ... ... 86
Merkez B ankası A ltın Mevcudu ... ... ... ... 88
Merkez B ankası A ltın ve Döviz Mevcudu ... ... ... . 89
Merkez B a n k ası Net Altın ve Döviz Mevcudu ... ... . 80
İşgücünün Kullanılması ... ... 95
Türkiye Millî G eliri (C ari Fıyaü ariyle) ... ... <... 96
Türkiye Milli Geliri 11948 F ty atlariy le) ... 97
Millt Gelirde Ziraatın Hissesi ... ... ... ... 98
Ziraî İstihsal ... ... ... ... ... ... 98
Genel E k ili? Sahası ... ... ... 90
MİÜİ Gelirde Sanayinin Hissesi ... ... ... 100
Sanayi Mamulleri İstih sali ... ... ... ... 101
Maden is t ih s a li... 102
Toptan E şy a F iy a tla rı Ve Geçinme Endeksleri ... 103
Türkiyenm Dış T icareti ... ... ... ... ... 111
B aşlıca Maddeler İtibariyle İh racat ... ... *... 112
B aşlıca Maddeler İtibariyle İth alât ... ... ... «... 113
îstihlkk ve Y atırım İtibariy le İth alât Kıym etleri ... 114
İh ra ca tın M emleket Gruplan İtibariyle Dağılışı ... 115
İth alâtın M emleket Gruplan İtibariyle Dağılışı ... 116
Sınai İstih sal Endeksleri (Y abancı M em leketler) ... . 119
Hanı Madde F iy a tla rı (Y abancı M em leketler} ... ... 120
Toptan E şy a F iy a tla rı Endeksleri (Y abancı M em leketler) ... 121
1 9 6 0
Yirmidokuzuncu Hesap Yılı
MÜDÜRLER KURULU RAPORU
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI A. Ş.
1 9 8 0
Yirmidokuzuncu H esap Yılı MÜDÜRLER KURULU RAPORU
Sayın O rtaklar,
Bankam ızın Yirmidokuzuncu Hesap Devresine ait m uam elelerinin ne
ticelerin i gösteren 196D yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar h esab ın ı tetkik ve tasvibinize arzeder, Yüksek Heyetinizi saygı ile selâm larız.
Bankam ız m uam elelerini tetkike başlam adan e w s l 1960 yılı zarfında yurdumuzda ve dünyada cereyan eden siyasî ve iktisadı olay ları toplu bir şekilde gözden geçirm ekte layda görüyoruz
I - YURTTA V E DÜNYADA SİYASI O LA YLA R
1960 yılı m illetim izin ve memleketimizin, istikbali bakım ından pek mühim o la y la ra sahne olmuştur. Filh akika 27 M ayıs 1960 tarihinde Türk Silâh lı Kuvvetlerinin m üdahalesiyle, hukuk dışı d av ran ışlariy le kendi ken
dini yıpratm ış bir id are n ih ayet bulmuş, Türkiye Büyük M illet M eclisi fes
hedilm iş ve M illî Birlik Komitesi, 12/6/1960 tarihinde kabul ettiği G eçici A n ay asa İle y asam a organı vazifesini m uvakkaten üzerine alm ıştır. Millî Birlik Komitesi, dem okratik düzenin sağlam tem eller üzerine kurulm asını tem inen, M illî in kılâbın daha ilk günü teşkil ettiği bir profesörler heyetine, mevcut A nayasanın çok partili sistemde ortaya çıkan yetersizliğini gider
mek üzere, yen i bir A n ayasa hazırlam ak görevini vermiştir.
M illî in k ılâp tan sonra en mühim olay, M illî Birlik Komitesinin 13/12/1960 tarihinde kabul ettiği 157 say ılı kan u n la bir Kurucu M eclis leş-
kilini k ararlaştırarak , y asam a organı görevini bu M eclise devretmesidir.
K u r.cu M eclis, M illî Birlik Komitesi ve Tem silciler M eclisinden terekküp etmektedir, Kurucu M eclisin en mühim görevi yeni A n ay asa ve Seçim Ka
nunlarını bir an evvel tam am lam ak ve yeni A n ayasayı halk oyuna sun
maktır. 157 say ılı kanun hükümlerine göre en geç 29 Ekim 1961 tarihinde iktidar yeni seçilecek Türkiye Büyük Millet M eclisine devredilinceye ka
dar, y asa m a yetkisi ile yürütme organını denetlem e yetkisi de Kurucu M eclise ait bulunm aktadır.
T em silciler M eclisinin teşkiline m ütaallik 158 say ılı kan u n la kabul edilen e sa sla r dahilinde yap ılan seçim ler neticesinde Tem silciler M eclisi teşekkül ederek. Kurucu Meclis, 6 O cak 1961 tarihinde ilk toplantısını yapm ıştır. O tarihten raporumuzun hazırlandığı tarih e kadar geçen za
man zad ınd a, Tem silciler M eclisi, temel kanunlar olan A n ay asa ve Seçim Kanunu üzerinde çalışm ıştır.
A n ay asa, Tem silciler M eclisince m üzakere ve kabul edildikten sonra, M illî Birlik Komitesi tarafından tasdikini m ütaakıp h alk oyu
n a sunulacaktır. Bu çalışm alar sonunda dem okrasi ve Hukuk D evleti e s a s larının gerçekleştirilebilm esi için lüzumlu m üesseseler. Batı dem okrasile
rindeki e sa sla r dairesinde, m eydana getirilm iş olacaktır. Bu gelişm eler, m illeıim izin siyasî huzur ve em niyet içinde y aşam asın ı, kültür bakım ın
dan yükselm esini ve millî ekonominin istikrar içind e gelişm esini s a ğ la m ak bakım ından büyük önem taşım akladır.
1960 y ılı b aşların d a, Batı ve Doğu arasın d ak i m ünasebetlerd e öteden beri sürüp gelm ekte olan gerginliğin a z a la ca ğ ı k an aati, siy a sî çevrelerde hâkim bulunuyordu. Bu iyim ser h a v a m aalesef uzun müddet devam ed e
memiştir. 1960 yılı ilkbah arın d a P aris'te y ap ılan zirve toplantısı, b ir ke
şif u çağı h âdisesi b ah an e edilerek, daha m üzakereler b aşlam ad an d ağ ıl
mış ve soğuk harp yeniden hızlanm ıştır. Hür d ev letler topluluğu ile de
m irperde gerisi m em leketler arasın d a mevcut an laşm azlık ların , bu a rad a Berlin ih tilâfı, silâh sızlan m a, nükleer silâh denem elerinin durdurulması g ib i m eselelerin h alli 1960 yılın d a d a mümkün olm amıştır. Diğer taraftan, K üba'nın davran ışı, L aos'ta sürüp giden iç sav aşlar, Kongo’da b arışı teh dit eder b ir m ahiyet a la n kargaşalık, dünya halk efkârını m eşgul eden yeni m eseleler olarak o rtay a çıkm ıştır.
B alı d ev letleri arasın d ak i dostluk b ağ la rın ın kuvvetlendirilm esi, b a rışın m uhafaza ve idam esi, İktisadî işbirliği ile karşılıklı yardım laşm anın
10
gerçekleştirilm esi, bazı güçlüklere rağm en, gelişm ekte devam etmiştir. Bu a rad a C ezayir'in istiklâli. Arap - İsrail m ünasebetlerinin gergin liği Batı ve O rta Doğu'da hal çaresi bekleyen m eseleler arasındad ır. İki cam ia a ra sında 1961 b aşın d a yeniden beliren yumuşama alâm etleri ve istiklâle ka
vuşan A sya ve Afrika D evletlerinin, üçüncü bir devletler topluluğu h a
linde, Batı ve Doğu a rasın d a bir m uvazene unsuru olm ağa çalışm aları, ilerisi için ümit verici görünmektedir.
M illî Birlik Hükümetinin tâkip ettiği dış politikanın tem elini, A tatürk'
ün "Y u rtta sulh, cih an d a su lh" umdesi teşkil etmektedir. Bu politikanın b a şiic a v asıfları, dürüstlük ve sam imiyettir. Türkiye m illetlerarası m ünase
betlerde, umumî b ir itimat buhranından ileri gelen gerg in liğ in bir an ön
ce ortadan kaldırılm asını sam im iyetle arzulam akta, bu m evzuda Birleş
miş M illetlerce sarfedilen g ay retleri desteklem ek suretiyle bu gayenin gerçekleştirilm esinde kendisine düşeni yapm aktadır. M illî İn k ılâb ın dah a ilk saatlerin d e ilân edildiği üzere, bütün m illetlerarası taahhütlerim ize bağlılığım ız devam etm ektedir. Türkiye, müşterek emniyet sah asın d a el
de edilen tesanüdün, yapıcı bir işbirliği an lay ışı içinde, İktisadî ve kül
türel sah alard a da geliştirilm esi için gayretlerine devam etmek azm inde
dir.
II - YURTTA V E DÜNYADA İKTİSADÎ DURUM
196Û yılın d a Türk ekonomisindeki en ehem m iyetli gelişm eler, şüphe
siz ki enflâsyonun durdurulm ası ve İktisadî nizamın tesisi için M illî inkı
lâ p Hükümetince sarfolu nan ciddî gayretlerdir.
Uzun b ir devre devam etmiş olan enflâsyonun tediye m uvazenesi üze
rindeki yıkıcı tesirleri ve ekonomide tevlit ettiği tıkan ıklıkların zoriyle, 1958 yılı Ağustos ayın d a kabul edilm iş bulunan istikrar program ının Dev
let bütçesi ve y atırım larla ilgili hükümleri yerine getirilm eyerek, 1960 büt
çesi büyük bir a çık la kabul edilm iş. Hâzinenin Merkez B an kası k a y n a k la rına m ü racaatları devam etmiş, mevcut kayn akların hemen tamamı resmî sektcre tevcih edilmiş, im âr işleri gibi verimsiz sa h a la ra y ap ılan yatırım lar -lurdurulmamıştır. Bu şartlar altın da enflâsyon, 1959 y ılı Haziran ay ın d an sonra yeniden kuvvetlenerek, 1960 yılının y a n sın a kadar şidde
tini m uhafaza etmiştir, 1958 yılının ikinci yarısın d an itibaren kredi tak yitleri d ah a ziyade hususî sektöre verilen krediler üzerinde m üessir olmuş, bu sektörde yatırım lar y av aşlam ış, senelik m illî gelir artışı düşük bir seviyeye inmiş, fert b a şın a reel istih lâkte gerilem eler m eydana gelm iştir.
M emleket id aresini bu şa rtla r içinde d evralan M illî İnkılâp Hüküme
ti, enflâsyonu k at'i olarak durdurmak ve bozulmuş olan İktisadî nizam ı ye
niden tesis etmek üzere, m alî ve nakdî sa h a la rd a şumullü tedbirler a la rak, bunları cidd iyetle tatb ike başlam ıştır, 1980 bütçesini m uvazeneye k a vuşturmak için gen el ve katm a bütçelerde y ap ılan k ısın tılar, mevcut y a tırım projelerinin gözden geçirilerek, en zarurî olan ların ın tatbik v ey a d e
vam ı hususunda k arar alın m ası ve bunların kısa vâdeii k ay n a k la rla fi
n ansm anına nihayet verilm esi, H azine ve İktisadî devlet teşebbüslerinin donmuş b orçların ın tahkimi, resmî ıskonto haddinin yükseltilm esi, faiz hadlerinin kan u n la dondurulmuş vaziyetlerin den çık arılarak , yeni h adlerin tasarrufu teşvik edecek, ziraat ve ih ra ca tı him aye ey ley ecek se
v iyelerde tespiti, sa n a y i ve ih racat finansm anlarının kredi takyitlerinden istisna edilm esi, kambiyo m uam elelerinde prim tatb ikatın ın ve M illî Ko-
ranm a Kanununun kâr h ad leriyle ilg ili hükümlerinin ilgası bunların baş- U calarım teşkil etmektedir.
Bu tedbirlerin ekonomi üzerindeki (esirleri derhal görülmüş, fiyatlar 1960 yılının ikinci yan sın d an itib aren istikrara kavuşmuş, gayri menkul ve altın fiy atları gerilem iş. M illî inkılâbın ilk ay ların d a ekonom ide beliren likidite tercihi tem ayülü tedricen zail olm ağa başlam ıştır.
1959 yılın d a b a şla y a ra k kısmen çeşitli sektörlerde müsteh
likin d av ran ışı neticesinde X 96 ö yılında da devam etm iş olan İktisadî faaliyetlerd eki yav aşlam ayı ortadan kaldırm ak üzere, resm î ve hu
susî sektör yatırım larının teşviki istikam etinde tedbirler a lın m ağ a b a şla n mıştır. Yüksek seviyede m uvazeneli b ir bütçe olarak kanunlaşm ış bulunan 1961 bütçesinde, yatırım tah sisatın ın , 1960 bütçesine n azaran artırılm a
sında bu cihet m üessir olmuştur.
Memur m a a şla rın a bir m iktar gam yapılm ası suretiyle, en fiâs yonun, gelir tevezzüünde sabit gelirli zümreler aley h in e m eydan a g e tirmiş olduğu m uvazenesizliğin kısmen izalesi için de b ir gayret sarfolun- muş bulunm aktadır. M üievazin olarak hazırlanm ış bulunan 1961 b ü tçe
sinde bu m uvazenenin tahakkukunu sağlam ak ve gelir ta h sila tı tahm in
lere uygun b ir seyir takip etm ediği takdirde m asraf kalem lerinde gerekli indirim leri yapm ak üzere. Bütçe Kanununun 4 üncü m addesiyle, bütçe tatb ik atın ın dört ay d a bir gözden geçirilm esi kabul olunmuştur.
M illî İn k ılâb a takaddüm eden günlerdeki İktisadî durum ile M illî İn
kılap Hükümetince alınm ış olan istikrar tedbirlerini b öy lece h ü lâ sa ettik
ten sonra, 1960 yılın ın İktisadî vaziyetine b ir bütün olarak b akıld ığı ta k tirde, eld e m evcut istatistiklere göre ziraî istih salin, artış kaydeden tütün, p an car ve b ak liy at m üstesna, 1959 seviyesini m uhafaza ettiği, sın aî istih salde, Devlet sektöründe çelik, çim ento ve şeker istihsalindeki artışın de
vam ettiği, m aden istih raç san ayiin d e m aden kömürü, demir cevheri ve m anganez istih salinde düşüş, dem iryoliyle y ap ılan eşy a n ak liy atın d a da b ir azalm a m eydana geldiği m üşahede olunm aktadır. Dış ticaret hacm in ' de de, 1959 yılm a nazaran , % 4,6 nispetinde bir azalm a görülm ektedir.
İth alât criiz'i bir m iktar, ihracat ise % 9 nispetinde azalm ıştır. 1960 y ılın d a toptan e şy a fiy atları ve geçinm e endekslerindeki artış, sıra siy le % 5 ve % 7 ye in h isar etmiştir. F iy a tla rd a Haziran ve Temmuz ay ların d an iti
b aren b aşlam ış bulunan istikrar, sene n ih ayetin e kad ar devam etm iştir.
İktisadî h ayatım ızd a görülen bu muvazenenin devamı ve Türk eko
nomisinin istikrar içinde gelişm esi gayesinin gerçekleştirilm esi, istih sal faaliy etlerin in aksam ad an yürütülm esine, resmî ve hususî sektörün y a tı
rım iin ansm an ların m hakikî tasarru fa ve dış yardım a istinat etm esine b ağ lı bulunm aktadır.
Dünya İktisadî durumuna gelince, Batı Avrupa m em leketlerinde 1959 yılın d a b a şla y a n yüksek konjonktür, 1960 y ılı b aşların d a d a devam e t
miş ve enflâsyonist tem ayüllerin, faiz hadlarinin yükseltilm esi ve kredi kontrol ted birleriyle bertaraf edilm esine çalışılm ıştır. Bu m em leketlerden b azıların d a, yılın yarısın dan sonra iktisadı faaliyetlerd e bir y av aşlam a m üşahede olunm aktadır.
Birleşik A m erika'da 1960 yılı boyunca iktisadı faaliy etlerd e bir geri
leme m illî gelirde bir azalm a m üşahede olunmuştur. Altın ve döviz re
zervlerindeki azalm a devam etmiş ve Am erikan Hükümeti, bunun önüne geçm ek ve doların değerini korumak üzere, döviz ödem elerinde tasarruf sa ğ la y a c a k ted birler alm ıştır.
Bu devrede ham m adde fiy atları, b a şlıc a p iy a sa la rd a , umum iyetle düşüş gösterm iş, dünya ticareti, 1959 y ılın a n azaran , cüz'i bir a rtış k ay detmiştir.
III - PARA V E KREDİ
1 — PARA ARZI ve PARA BENZERİ LİKİDİTELER
P ara arzı ve p ara benzeri likiditeler, 1949 yılından 1960 y ılı Mart a y ı so
nuna kadar, şiddeti yıldan y ıla artm ış olan enflâsyon tazyiklerinin tesiri altın d a süratle çoğalm ıştır. On yıldan fazla sürmüş oian bu enflâsyon tazyiklerini tahrik eden âmil ve ayn ı zam anda bu tazyiklerin bir neticesi olan p a ra arzı ile p ara benzeri likiditelerdeki artış, % 53,6 nispetinde y ıl
lık bir ortalam a ile 1960 senesi Mart ayı nihayetinde, 1949 yılı sonuna nazaran, 6,5 misli bulmuştur, P ara arzı, toptan eşya fiy atları yardım iyle
P a ra Arzı ve P a ra Benzeri Likiditeler
(Milyon T L .)
F a r a Arzı
P ara beı»*eri likiditeler
f
Tarih B anknot
ve ufak par»
KayUî
para Toplanı
Toplam
! 1949 A talık 847 210 1.057 866 1.923 l
i 955 A ralık 1.80S 846 2.651 3.002 5.«51
1858 Haziran 3 .S i l 1.281 4,713 5.190 9.901
1959 Haziran 3 .0 i 0 1.257 4.267 6,061 10.328 I
1959 A ralık 3.405 1.683 S. 089 6.772 11.861
1960 Mart 3.553 f .685 5.238 7.244 12.482 i
Haziran 3.793 1 ,557 5,350 7.043 12.393
Eylül 3,941 1.502 5.443 7 .0 (5 12.458
' A ralık 3.826 1.746 5.574 7.497 13,071
Not :
1 — P a ra ard ın a dahil b an k n o tlar, Markası B an k ası b ilan ço ların d a "T e d a v ü ld e k i B a n k n o tla r "
adı a ltın d a ffö sterilen m ik ta rla rd a n b a n k a la rın k asaların d a bulunan ban kn ot m ik tarı dUâUimak su retiy ie h esap lan m ıştır
H â z in e c e i h r a ç o lu n a n m a d e n î p a r a y e k û n la r ın d a n M e rk e z B a n k a s ı İle b a n k a la r ın k a s a l a r ın da b u lu n a n u fa k p a r a dü şO İK iü stüv.
2 — Kaydl para, bankalar uezdindeki vi>de.î>Z ve bloke olmayan ticari mevduat ile Mefrkez B a n
kası r.ezdinüe bulunan aynı mahiyetteki mevduat bakiyesi mecmuudur.
3 — P a r a b en zeri lik id ite le re , vâde!) ve vAdeaiz resm î m evduat, vad eli ve b lo k e tic a ri m ev
d u at ile ta s a rru f m evd uatı. M erkez B an k ası nezdlndeki resm i m evduat iie kay d l p ara v a sfım h aiz olm ayan m u h te lif m evduat dah iîd ir.
P a ra ve p ara b en zeri lik id ite lere, b a n k a la r n ezrin d ek i 'b a n k a la ra ra s ı m evd u at" ve b a n k a la r ın M erkez B a n k a s ı nezdindeki m evduatı dahi! d i r il d ir
4 — A ralık ay ın a a it ra k a m la r m u v ak k attir.
A — Banknot
sttbit fiy a tla ra irca edildiği takdirde, devre içindeki yıllık ortalam a a rtış
% 10,2 ye tekabül etmektedir,
Bu devrede p ara arzı artışın ı önlem ek g ay esiy le, 1956 y ılı H aziran ve Ağustos ay la rın d a bazı tedbirler ilân edilm iştir. Ancak bu n lar sam imî bîr in an ışa dayanm adığından, zahirî bir m ücadele m ahiyeti arzetm iştir. Bu
nunla b erab er, m illetlerarası teşekküllerden ve y ab a n cı m em leketlerden teram ed ilecek kredilerle ilg ili olan 1958 Ağustos a y ı istikrar tedbirleri, m ünhasıran p a ra arzı zaviyesinden, 1959 Haziran ay m a kadar, b azı müs- bet n eticeler vermiş ve 1958 ve 1959 H aziran a y la rı a ra sın d a p a ta arzı, 446 milyon lira azalm ıştır. Fakat m ataakıp a ltı ay içinde 822 m il
yon lira artarak , bir önceki azalışın müsbet n eticelerin i yokettikten b a ş
ka, yeni tazyikler de yaratm ıştır. Azalm a, m ünhasıran p ara arzının cüz'- ünü teşkil eden bankn otlard a m eydana gelm iştir.
P ara arzı ve p a ra benzeri likiditeler, 1960 y ılı Mart ay ın d an sonra iki şekild e gelişm iştir. H aziran ayı sonuna kadar p ara arzı 112 m ilyon li
ra artm ış, p ara benzeri likiditeler 201 m ilyon lira azalm ıştır; bu tarihten sonra p a ra arzı, A ralık ay ın a kadar ^ 24 milyon lira , p ara benzeri likidi
teler de 454 milyon lira çoğalm ıştır. Bu gelişm elerin sebep lerini, p ara a r
zı ile p a ra benzeri likiditeleri terkip eden unsurların incelenm esi d a h a iyi belirtecektir.
Banknot ih racı, gen el olarak, 1960 yılı Mart a y m a kadar bütçe açık latırım , yatırım program larının ve iiyat tan2imi için y ap tırılan m üdahale m u b ayaaları v eya satışların d an m ütevellit zararların tazyikleri altın da mytezayit b ir artış seyri tâkip etmiştir.
1949 yılında tedavüle çıkarılm ış o lan 893 m ilyon liralık banknotun 803 m ilyon lirası, yıl sonu b akiyelerin e n azaran , b a n k alar sistem i dışında tedavül etmiştir. Bu tarihten sonra y ıld a ortalam a % 34,1 nispetinde art
mış olan banknot ih racı, 1960 yılı Mart ay ın d a 4.015 milyon lira y a çık
mıştır. B an ka kasaların d aki bankn otlar dışında tedavül eden m iktar ise, ayn ı 10 yıllık devrede, yıld a o rtalam a % 32 nispetinde ço ğ alarak , zikri geçen tarih te 3.435 milyon lira y a yükselm iştir.
Bu devredeki banknot artışı. H âzineyle birlikte, İktisadî devlet işl&t- m eleıin in borçlarını artırm ıştır. Elde olunan bu kısa v ad eli kayn aklarla ca ri m asraflar, z a rarlar ve yatırım lar karşılanm ıştır. Kredi şek lin e böyle- c e inkılâp eden banknot, sun'î m evduat a rtışla rı şeklinde b a n k a la r siste
mine geri dönmüştür. B an k alar sistem i b u n larla kredilerini, krediler ise mevduatı artırm ış ve neticede kaydî p ara, banknot artışın ın çoğaltıcı te*
siriyle yükselm iştir.
1958 Ağustos ayın d a ilâ n olunan istikrar program ının b an k a kred ile
rine ve Merkez B an kası kredilerine taallû k eden kısmı, çok k ısa bir müd-
(Milyon TL .)
Para Arzı - Bilfiil Tedavüldeki Banknotlar
Tarih
I
T, C. Merkez Ba nkasmca
tedavüle Cıkan'an
Banka kasalarında
bulunan {— 1
Bilfiil tedaviil
eden
, 1949 Aralık 893 — 90 803
ı 1955 A ralık 2.008 — 264 1.744
ı 1958 Haziran 3.728 — 309 3.41^
j 1959 Haziran 3,420 — 511 2,909
| 1950 Aralık 3.891 — 596 3.295
i 1960 M art 4.015 — S 80 3.435
ı Haziran 4.229 — 5S5 3.674
i Eylül 4.461 — 444 3.817
Aralık 4.452 — 753 <x> 3,699 (x j
Ex) A ralık ayına ait rakam lar m uvakkattir.
det için banknot ih racın d a azalm a tevlit elmiş, 1958 ve 1959 H a
ziran a y la rı arasm d a bilfiil tedavülde bulunan bankn otlar 508 m ilyon li
ra azalm ıştır. Bu azalış kısmen, resm î sektörün finansm anına konulmuş olan sın ıra riayet edilm iş olm asından ve ith aiât ve sa ir döviz tediyelerine tahsis edilm iş olan dış yardım ların piyasadaki b ankn otları b a n k a y a tev cih etm esinden ileri gelm iştir. Azalm a geçici olmuş ve 1959 y ılı sonunda b ilfiil tedavül eden banknot m iktarı, 1959 Haziran a y m a nispetle, 386 mil
yon lira artm ıştır.
Tedavüldeki banknot miktarı, 1959 sonundan 1960 yılı Mart ayı ni
h ayetin e kadar yeniden 124 milyon liralık bir artış kaydettikten sonra, bu tarihten Eylül sonuna kadar da 446 milyon liralık b ir artış gösterm iştir.
Altı a y zarfında m eydana gelen bu ehem m iyetli artışın b a şlıc a sebebi, bu devrede ekonom ide b an k alard an mevduat çekilişi şeklinde tezahür eden nakii m uhafaza tem ayülü ve bu temayülün b an kacılık, san ay i ve ticaret Çevrelerinde doğurduğu likidite azlığı ve esasın d a denk olarak hazır
lanm am ış bulunan ve 1 960 yılı Nisan ayından itibaren açık verm eğe b a ş
lay an bütçe finansm anı dolayısiyle, Hâzinenin kısa vâdeli av ans h esa b ı
nı kullanm asıdır. Filh akika 1960 yılı Şubat nihayetinde 752 m ilyon lira olan k ısa vâdeli av ans borç bakiyesi Mart ay ı sonunda 1.061 m ilyona ve Nisan a y ı nih ayetin d e 1.077 milyon liray a yükselm iştir. Bu devrede ted a
vüldeki banknotları artıran diğer bir âmil de ICA Y ardım ları K arşılık Pa-
ralan n d an İktisadî Devlet Teşekküllerinin finansm anı için y ap ılan tabsis- lerdıı.
1960 yılı Eylül ayından, sonra p iy asan ın mevsim lik ve k ısa vadeli normal finansm anı b aşlam ıştır. Böylece, Bankam ızca tedavüle çıkarılan b ankn otlar yekûnu Ekim a y ı sonunda 4,573 m ilyona b a liğ olmuştur. Bu devrede açılm ış olan Merkez B an kası kredilerinin vâdelerinde tamamen ödenmesi suretiyle çıkarılm ış olan b ankn otların Bankam ıza geri dönme
lerini teminen, gerekli tedbirler alınm ıştır. Filh akika m ütaakıp ay lard a bahis konusu kredilerden ödemeler b aşlam ış ve tedavüle çık arılan bank
not m iktarı 1960 yılı sonunda 4.452 m ilyona İnmiştir.
B an ka k asaların d ak i banknotların yıl ve a y sonlarındaki b a k iy ele
riyle vadesiz ticarî m evduat ve tasarruf m evduatı a rasın d a m ünasebet te
sis edildiği takdirde, nisp etin 1949 da % 15,5, 1960 M art a y ı sonunda ise
% 10,8 olduğu görülm ektedir. 1943 sonu - 1960 Mart sonu devresinde b an - kala.un m evduat dışındaki taahhü tlerinin de yüksek seviyelerde seyretti
ği n a z a ra alın ırsa, k a sa seyyaliy etin in 1949 y ılın a n ispetle çok d ah a dü
şük olduğu m üşahede edilebilir. .
Kredi en flâsyon u birçok b an kaların sey y aliy ef em sallerin i düşürmüş ve bu düşüklüğün zararlı olduğu 1960 M ayıs ve H aziran ay la rın d a m ey
d an a gelm iş olan mevduat çekilişinde tebarüz etm işiir. K asalard ak i bank
notların vadesiz ticarî m evduat ve tasarru f m evduatına nispeti. M ayıs a y ın d a % 13,3 e yükselm iş ve H aziran a y ın d a m evduat çek ilişi yüzünden
% X i ,3 e kad ar düşmüştür. Aralık ayın d a yeniden b ir yükselm e m üşahede edilm ektedir.
P a ra Arzı — Bilfiil Tedavüldeki U fak P a ra
(Milyon TL.)
T a r i h Hazînece teda
vüle çıkarılan
Banka ve Merkez Bankası kasala
rında bulunan (— 1
BUflil tedavül eden
lîMS Aralık 46 — 2 44
t 1955 Aralık 63 — 2 61
i 1958 Ham ran »3 0 93
1 1959 Haziran 101 0 101
1959 Aralık 112 — 1 111
1960 Mart 119 _ i 118
, Haziran 123 — 4 1(9
i Eylül 129 — 6 123
j Aralık 136 — t (*) 129 (x)
(x) Aralık ayma ait rakamlar muvakkattir.
H azînece çık arılm ak la olan ufak para, geçen yıl için d e 23 milyon li- ® — Liak para ra altm ıştır. Bu artîş, yeni çıkarılm ış olan akm onital ıkibuçuk ve bir lira
lık la rla , bronz 25, 10 ve 5 kuruşluklardan ileri gelm ektedir. Bu a rtış a M il
lî İnkılabı m üteakip tedavüle çıkarılm ası k ararlaştırılan on liralıklardan A ralık 1960 nihayetine kadar tedavüle çıkarılan 120 bin liralık on liralık dahildir.
1960 y ılı sonunda tedavülde bulunduğu kaydedilen 136 m ilyon lir a lık u iak paran ın 35 milyon lira sı 4.5 ve 2,4 gram saf gümüş ih tiv a eden gümüş bir ve yarım liralık lard an terekküp etm ekte ve fiilen tedavül et
memektedir. 1954 yılın d a 19 kuruş civarında seyreden gümüş fiyatının 1955 yılından itibaren artm ağa b a şla y a ra k 1958 Ekim a y ın d a 65 kuruşa yükselm esi bu hâdiseyi yeter derecede aydınlatm aktadır.
Merkez; Bankası kasasın d a 1960 yılı Haziran ayın d an itib aren görü
len m adenî p a ra grtıgı, yeni ufak p araların tedavüle çıkarılm ası için y a pılan hizm etle ilgili bulunm aktadır.
B an ka kasaların d a bulunan ufak p a ra la r yekûnu da, her yıl olduğu gibi, bu yıl da 1 - 2 milyon lira a rasın d a seyretm iştir.
1960 yılı Mart ay ın a kadar enflâsyon politikası neticesinde devamlı C — Kaj-dl para r e s ü r a tli bir artış seyri takip etm iş olan kaydı p ara, M ayıs ay ın d an iti
baren siy asî h âd iselerin tesiri altın d a bir müddet azalıp durakladıktan sonra, p iy asad a itim adın teessüs etm eğe b aşiam asiyîe. Ekim ayın d an iti
baren , tedricen artm ağa b aşlam ıştır
'9 4 9 - 1960 Mart devresinde kaydı p ara am inin kayn ak ve artış s e beple'.''ini, kredi, mevduat ve p ara değeri arasın d aki üçlü m ünasebet teş
kil etm iştir. 19 5 1 y ılın d an itibaren takip edilen ucuz p a ra politikası ve resm î sektörün a ç ık la n efektif talebi artırm ıştır, Bu h al küm ülâtif b ir ş e kilde b an k a kredilerinin ve mevduatın artışın a sebep olmuştur. G en işle
yen b an k a kredilerinin tevlit ettiği mevduat artışı, yeni kredi genişlem e
lerinde kaynak olarak kullanılm ıştır. Kaydı p arad a yıllık artış, bu devre
de % 68,5 nispetinde olmuştur.
istikrar program ları içinde yer a la n p ara ve kredi tedbirlerinin nihaî gayesi, umum iyetle p a ra arzım enflâsyon tazyikleri y aratm ay acak sevi
yelerde m uhafaza etmek ve bu arzı terkip eden b ankn otlar ile kaydî p ara ara sın d a m akûl bir nispet idam e ettirmektir. 1958 Ağustos a y ın d a alınm ış olan kredi tanzim tedbirleri an cak banknot hacm inde g eçici b ir azalm a m eydan a getirmiş, kaydı p a ra y a büyük ölçüde müessir olam am ıştır. Kaydi p arad a 1958 senesi H aziran n ih ayetin e n azaran 1959 y ılı sonunda 482 m il
yon iırah k artış kaydedilm iş olm ası, buna d sİ i i olarak g österileb ilir; '
Para Arzı teindeki Kaydı Para - Vadesiz Serbest Ticari Mevduat
(Milyon T L.)
T a r i h
Bankalarda M erkez
Bankasında
Toplam | Hesmı
ticarî sektör
Hususi ticarî sektör
A . B , D.
yardım ları
% 10 la n
D îfe r mevduat
1949 A ralık 202 2 6 210 ;
1955 A ralık 836 3 T 846
1958 Haziran 1.146 48 7 1 .2 0 !
195 9 Haziran, 1.139 103 IS 1,257 ı
1959 Aralık 231 -- 1,295 123 34 1.683 î
1960 Mart 1 .SOI 166 18 1.685 ‘
Haziran 242 -- 1.141 161 13 1.557 f
Eylül t . 354 123 25 1.502 j
A ralık 296 -- 1.281 129 40 1.746
K ot :
1 — B a n k a la r d a s ü tu n u n d a , m ü şteri!o n M e v d u a tın s e k t ö r l e r i t ib a r iy l e t a s n if i 1959 v e 1960 y ıl ı so n î& riy ie * Î960 H ftsuran a y ı tçin y a p ıl a b i lm iş t i r ,
2 — İ k t i s a d î D e v le t T e ş e k k ü lü h a lin d e k i i*k » tm e to r v e b u n l a r a b a ğ lı t e ş e b b ü s ve m ü e s s e s e l e r , D e v le tin v e y a m u h al 11 id a r e le r in v a z e t t i k l e r i s e r m a y e ile k u r u lm u ş ş i r k e t l e r ve b u n la r a b a £ U te ş e b b ü s ve m ü e s s e s e !e r in m e v d u a tı “ r e s m î t ic a r i s e k t ö r " a d ı a lt ın d a g r u p la ıtd m lm ış fc ır .
3 — H e r n e v i o r t a k l a r a , tü c c a r ın f ir m a la r ın a , c e m i y e t , k o o p e r a t if v e b i r l ik l e r in t i e a ı i i s le tm e le r in e a it m e v d u a t " h u s u s î t ic a r î s s k t ö r " a d ı a ltın d a g r u p la n d ır ılm ıg tır .
4 — A r a lık s o n u n a a it r a k a m la r m u v a k k a t l i r .
B an kalard aki kaydı p ara, 1980 yıh Mart ayı nih ayetin d en Eylül ayı sonuna kad ar 183 m ilyon lira azalm îşîır Bu azalm anın b a şlıca sebebi, M illî înk ılâp hareketinin bazı çevrelerde yaratm ış olduğu çekim serlik ve nakit m uhafaza temayülüdür.
Nakit m uhafaza tem ayülünün doğurduğu kaydî p a ra çekilişi h are
keti çok kısa sürmüş ve Ekim ayın d an itibaren teessüs etm eğe b aşlay an itim atla yeniden a rtm ağ a b aşlam ıştır. Devre içinde yer yer devam eden m evduat çekilişi, p ara y atıran çevrelerin gen işlem esiyle telâfi edilm iştir.
Bu su retle Eylül a y ı sonunda 1.354 m ilyon lira y a inm iş olan vadesiz ser
best ticarî mevduat Aralık ay ı sonunda Î.577 m ilyon lira y a yükselm iştir.
. Bir kontrol v asıtası olarak ihdas edilen servet b eyan nam esi, bazı çevrelerde Şu bat a y ın d a mevduat çekilişi yaratm ış ise de, bu tedbirin bir vergi form alitesi olduğu a n laşılın ca, istirdat tem ayülü kaybolm uştur.
Tedavüldeki p aran ın teşkilâtlı b ir tevzi m ekanizm ası olan b an k a la ra dönmesi, bu n ların yeniden kullanılm asını, kontrolünü ve geçm işten mü- devver en flâsyon tazyiklerinin hafifletil meşini ko lay laştıracak tır.
Bankalardaki P ara Benzeri Likiditeler
(Milyon T L.)
Vâdelî vc vâdesi*
resmi mevduat
Ticarî va
deli ve blo
ke mev
duat
T asarru f mevduatı
! T a r i h
l i
ç l _ s n■- :3
O ,3
£ ® 0>
u uVS 13 S
£ 1-
rs * 1 î
â l siartgoi amtiİç kurumlan
‘C«s
l i
as İ MM
*S
% fa
= -“O
M 4*a s W t/i
_N
>
s
S
>
1
■ i '
ı 1949 Aralık: 16» 31 (10) 48 353 m 711 i
l 1955 A ralık — 902 (486) <54 1.161 165 2.784 j
‘ 1958 Haziran - 1.244 — 216 2.304 148 4.612 |
1959 Haziran - 1 473 — 180 3.037 392 5.082 i
, 1959 A ralık 710 98 884 3 i 139 1.610 410 5,874 1j
; 1960 M art — 1.64i — 141 3.845 481 6.115 .
Haziran 675 141 898 13 i » 5 3.534 S i l 5,867 |
Eylül — 1.780 - 89 3.426 568 S .883 ;
A r a l ı k 717 163 1.017 6 | 125 3.682 684 6 394 !
!h ot s .
1 — M e v d u a tın s p fc tö rîe r İ t ib a r iy lo U s n tf i 1Ö59 vt* 1960 yslı so n lu liylr» 1960 H a z ir a n a y ı iç in S a p il a b i t m i â t i r . ÎC tım & l s ig o rta , k u r u m la n p ti t m u m d a J949 ela p a r a n la * iç in d e g ö r ü le n 10 m ily o n
l i r a î^ ç i S i g o r t a l a n 3 tı» -u m u n u n 1Ö49 b ila n ç o s u n d a n vo İ5în5 y ılın a a i t o la n 4B8 m ily o n l i r a î.ş ç i S i g o r t a l a r ı K u r u m u ile K m ı k l i S a m lıs ı n ı n 1955 b ila n ç o la r ın d a n a l ın m ı ş t ır .
2 — " G e n e l v e k a tm a b ü tç e li d a i r c l t 'i " r a k a m l a r m a , k a n u n la k u r u lm u ş m ü te d a v il s e r m a y e n te ş e k k ü ll e r ile m a h k e m e le r , İ c r a yo İ f l a s D y in? i e r i \ t t T crck< * h â k im lik le r * m e v d u a tı d a h ild ir .
3 — İ ç tim a î s i g o r t a k u r u m la n s ü tu n u n d a , 7'. C, E rn ^ k tî S a n ıl id in in . İ s ç i S i g o r t a l a n K u r u - m u n u n v e k a n u n la r la k u r u lm u ş rîî^ e r y a r d ım la ş m a s a n d ık la r ım » m e v d u a tı g ö s t e r ilm iş t ir ,
4 A r a lık s o n u n a a i t r a k a m la r m u v a k k a ttir .
B an kalar nezdindeki p a ra benzeri likiditeler, 2949 senesi nihayetin
den 1960 y ılı Mart a y m a kadar, banknot ve kaydı p ara b ahislerin d e be
lirtilm iş olan tesirlerle teşekkül etmiş olan fasit d aire içinde devam lı o la
rak yükselm iştir. 1949 yılı sonunda 711 milyon lira olan p ara benzeri li
kiditeler, 1960 yılı Mart a y m a kadar yılda ortalam a % 74,1 nispetinde artarak, bu tarihte, 6.115 milyon lira y a çıkmıştır. P ara arzı dışındaki bu mevduat sabit fiy atlara irca edildiği takdirde, yıllık ortalam a artış % 24,8 dir. . ■
Takip edilm iş olan p ara ve kredi politikalarının mevduat bünyesinde vâd eler bakım ından m eydana getirm iş olduğu zararlı in kişafları belirtm ek m aksadiyle, v ad eli ticarî mevduat ile tasarru f mevduatı toplam ının vâde- sîz o la n la ra nispetinin 1949 da % 29,9 1960 yılı M art ayın d a ise % 11,7
D — Bankalardaki para benzeri likidi
teler
olduğuna işaret etmek kâfidir. A yrıca bu devre içinde bu iki nevi vadesiz mevduat yekûnunun yıld a ortalam a % 84,2, vadeli olan ların ın ise % 26,9 nisp etlerinde artm ış olduğu kayda değer. Bu devre içinde vadeli m evdua
tın gelişm em iş olm ası, vadeli m evduata tatb ik olunan fa iz haddinin ta t
min edici olm ayışı kadar enüâsyonun, ticaret ve tasarruf erb ab ın d a y a ra t
tığ ı kararsızlıktan ileri gelm iştir.
Resmî ve ticarî mevduat ile tasarruf m evduatı, umumî mevduat topla
mı içinde 1949 daki n isp etleri 1960 y ılın d a d a m uhafaza etmiştir.
Tasarruf m evduatının umumî m evduat içindeki hissesinde görülen % 3 nispetindeki yükseliş, ticarî m ahiyetteki bir kısım m evduatın ikram iye ve sa ir sebep lerle tasarru f h esap ların a yatırılm asın d an ve bu nevi m evdua
tın, B an k alar Kanunu m ucibince, ticarî ve resmî m evduat ile b a n k alar mev
duatı dışında k alan bazı h esap ları da, ih tiv a etm esinden ileri g el
mektedir.
M evduatın b an ka grupları itib ariyle d ağılışın d a, bu devrede önemli d eğişiklikler m eyd an a gelm em iştir. Hususi kan u n larla kurulmuş olan b an k alar, umum m evduatın 1949 yılın d a olduğu gibi, 1959 senesi sonunda da
% 43 sın a h issed ar olmuştur Ancak 1949 da, bu nevi b an k alard a, mev
duatın kredilere nispeti % 51 iken, 1959 d a % 53 e düşmüştür. A yrıca, bu nevi b an k alar, toplad ıkları mevduatın 1949 d a % 34 ünü resmî sektöre kredi olarak tahsis ettikleri hald e, 1959 d a % 69 unu bu sektöre ayırm ış
lardır. Bu netice, hususî sektörün ihm al edildiğine delil olabilir. Resmî sek
töre açılan kredilerle umum mevduat arasın d a m ünasebet kurulduğu tak
dirde, 1949 d a bu sektöre a çıla n kredilerin umum m evduatın % 17 sini, 1959 d a ise % 32 sini teşkil ettiğ i görülebilir. Bu nisp etler de kredi tah sis
lerinin hususî sektör aleyhin d e bir gelişm e kayd ettiğini gösterm ektedir.
Vâdesiz serbest ticari m evduat dışında kalan p a ra benzeri likiditeler M art ayın d an sonra. Temmuz sonuna kadar, 291 milyon lira azalm ış, bu tarihten sonra yeniden yükselm eğe b a şla y a ra k , 5.824 m ilyon olan Tem
muz rakam ın a n azaran Aralık sonunda 570 milyon lira fazlasiyle 6.394 milyon lira y a b a liğ olmuştur.
P ara benzeri likiditeler içinde mevduat çekilişinden en çok tasarruf m evduatı m üteessir olmuş. Mart ve Eylül a y la n a rasın d a bu nevi mevduat 314 m ilyon lira azalm ış, Eylül sonuna kadar hem en hemen sabit kalm ış ve bu tarihten sonra yeniden yükselm eğe b aşlam ıştır. Eylül a y m a n azaran A ralık a y ı sonunda m eydana gelm iş o lan artış, 352 milyon liradır.
Tasarruf m evduatındaki çekilm e hareketi yaln ız vadesiz tasarru f mev
d u atın a in h isar etm iştir. Bu nevi mevduat Mart ve Eylül so n lan arasın d a 4;19 m ilyon lira azalırken , v ad eli tasarru f m evduatı M arttan sonra Eylül a y m a kad ar tedricen ve Ağustos ayın d an sonra hızla artarak , A ralık ay ı sonunda 201 milyon Ura çoğalm ıştır. Bu yükselişe, 1/8/1960 tarihînde ilâ n
olunan faiz h adleri kararında, vadeli mevduatın him aye edici h adlere ta bi kılınm ası m üessir olmuştur. P ara değerinin, bundan böyle, k a y b a uğra- tılm ay acağ ı hakkında tasarruf çevrelerinde teessüs etm eğe b aşlay an inanç da bu a rtışta rol oynam ıştır.
1960 yılı Mart ayın d an sonra vadeli ticarî mevduat Eylüle kadar 52 m ilyon liralık bir k ay b a uğram ış, A ralık sonunda ise, Eylül a y m a nazaran, 42 milyon lira artm ıştır. Resmî m evduatta Mart a y ın a n azaran A ralık so
nunda 251 milyon lira ariış kaydedilm iştir.
Merkez Bankasındaki P a ra Benzeri Likiditeler
(Milyon TL.)
Tarih i
.
Kesini Mevduat Muhtelif Mevduat
I :
M +•
11
■3 îl
1 « B |
£ 0 s
Is
§
R3 . ÜP İ 3 2 ç
•w S t s a
Sh
■3 r. S R 3 O =E
< ss M3 9
? ! s ri N «m
I . 1 1 e s
1949 A ralık __ 101 101 (26) 35 — 19 15S
1955 A ralık 47 85 132 (54) — 55 31 i t a
1958 Haziran 34 144 178 (41) 32 3)7 51 578 ;
1959 Haziran 30 49S 52B 119 (65 122 45 979
1959 A ralık 21 260 282 111 31 425 49 89a |
1960 M art 250 224 474 t l t SI 4(8 45 1 .129 i
H aziran 321 134 45S 111 195 351 44 1.176
Eylül 313 236 549 111 145 257 70 1.132
A ralık 404 251 655 84 47 227 90 1.103 ı
1--- . --- - ... ---
Not :
1 — " D l ( i e r r e s m i m e v d u a t” seanl v e k a tm a b l t t ç r j! riair.; m m tU 'sa cn e lcrc ta a llû k e t m e k
tedir.
2 — M ille tle r a r a s ı P a r a F o n u te v d ia tı 193S y ıl m ja r ı iiııco B a n k a l a r M e v d u a tı h e s a b ın d a F 'V-- t e r i l m i ş t l r .
Merkez Bankası nezdindeki p a ra benzeri likiditeler, 1949 yılın d an iti- e — Merk<» Ban- baren , gen el olarak, Am erikan Y ardım ları Türk Lirası K arşılık H esapları- kasındaki pare nıri h areketlerin e ve resmî m evduatın mevsimlik tem evvüçlerine tab i ola- t>cnM,ri likiditeler rak seyretm işlh. Bu h esap lar dışında k alan mevduat, önemli değişiklikler
arzeim em iştir.
. A m erikan Yardım ları m ukabilinde Türk lirası olarak. Merkez Bankası nezdinde- tesis olunan k arşılıkların % İD u Birleşik A m erika Büyük E lçili
ğ in in ve Am erikan Yardım H eyetlerinin m em leketimizdeki İdarî m asrafla-
F — Bankaların ılij^er pasif hesapları
rıtıct ve stratejik m addeler m u b ay aasın a tahsis edilm ek üzere em irlerine tefrik edilm ekte; % 90 i da Merkez Bankası nezdinde m uhtelif m evduat me- yanı.'ida m uhafaza edilm ektedir. Bu h esap lard a biriken p aralar, zam an za
man, M aliye B ak an lığı ile yardım m ercileri arasın d a y ap ılan an laşm alar
la serbest bırakılm aktad ır. Serbest b ırakılan kısım lar, M illî Savunm a m as
raflarının, karşılan m asın a ve çeşitli projelerin finansm anına tahsis edilmek üzere, resmî m evduat h esap ların a nakledilm ekte ve ilgili d airelerce k u lla
nılm aktadır.
M illetlerarası P ara Fonunun ııezdimizdeki m evduatı Fon'dan alm an kredilerle ilg ili olarak değişm ektedir. Bilindiği gibi, Fon 'a üye olan mem
leketler iştirak h isselerin i kısmen a ltın la , kısmen nakit v eya bono şeklin deki m illî p a ra y la ödemekte ve Fon, bun ları a lâ k a lı m em leketin Merkez Ban ıtasm a tevdi etm ekledir. A yrıca, Fon'dan y ap ılan döviz a lım la n d a sa tın a la n m em leketin p arası karşılığınd a yapılm akta ve v âd eleri gelin ce, ev v elce verilm iş otan millî para, döviz m ukabili geri alınm aktadır. Nezdi- mizdeki Fon m evduatı esa s itibariyle bu m uam elelerin tesiri altın d a azalıp çoğalm ıştır.
G elir toplayan ve harcam a yap an daire ve m üesseseler tevdiatından terekküp eden resmî m evduat, genel olarak g elir ve gid erlerin teraevvuçle- rin e tâbi olarak seyretm iştir Resmî mevduat m eyan m a, 1958 Ağustos ay ın d an sonra, 19/8/1960 tarihinde tasfiye h esab ın a devrolunan Kam biyo K arşı ak Fonu ile îç Finansm an Fonu b akiyeleri de girm iştir.
Merkez Bankasının p ara benzeri likid iteleri a rasın d a yer a la n diğer mevduat, önem li bir değişiklik gösterm em iştir. 1960 yılı sonunda 90 m il
yon lira y a b a liğ olan bu nevi mevduatın b a şlıc a kalem lerini, y a b a n cıla ra ait oiup 14 say ılı k arar m ucibince Bankam ıza yatırılm ış olan m eblâğlar, çeşiHi kanun ve kararn am elerle b an k ad a m uhafaza olunan p a ra la r teşkil etm ektedir.
B an k aların m evduat dışında katan kay n ak ların d an b a şh c a k m m öz kayn aklar, tahvil ihracı suretiyle elde olunan gelirler, Merkez B an kasın dan temin edilen a v a n sla r ve Amortisman ve Kredi San d ığın d an elde edi
len. krediler teşkil etmektedir.
B an kaların öz kay n ak ları, 1949 - 1959 yıHarı a rasın d a 2.190 milyon lira a rtış kaydetm iştir. İlk nazarda tatm in edici gibi görünen, bu olay kre
dilerle öz k ay n ak lar a rasın d a m ünasebet kurulduğu takdirde, b a n k alar bünyesinin bu devrede zayıflam ış olduğunu gizleyeroem ektedir. Filh akika öz kayn aklar, 1949 yılı sonunda b an k a kredilerinin % 64,7 sini, 1959 so
nunda ise an cak % 30,5 ini teşkil etm iştir. Y a b a n cı k ay n ak ların d ah a çok hangi b an k a grubunda ehemmiyet kazandığı araştırıld ığ ı takdirde, husu
sî k an u n larla kurulmuş b an k alard a öz kay n ak ların kredilere nispetinin 1949 da % 85 e, 1959 d a ise % 36,9 a, diğer b a n k alard a % 24,6 dan
Bankaların Diğer P asif H esapları
(MUyon TL .)
T a r i h Ö ı kay
naklar
Tedavül
deki tah viller
Merkez Bankası avansları
Amortis
man ve Kredi San
dığa k re dileri
Çeşitli taahhütler
ve pasif hesapları
Toplam
1949 Aralık 676 — 271 — <27 (.5 7 4
1955 Aralık t . 686 263 1 40? 2S3 2,297 6.1 3 3
■ 1S58 Haziran 2 371 416 2.561 4S3 4 687 10.508
1S59 Haziran 2.690 464 2.550 634 6.040 12.37#
! 1959 Aralık 2,666 450 2.4 7 0 934 3 960 10.680
j 1960 M art 3.012 433 2.382 994 5.895 12.716
H aziran 3.194 436 2.588 938 5.988 1 3.194 !
Eylül 3.213 419 2,549 933 7.267 14.436
■ Aralık 3 291 417 2.635 1 .194 6.210 13.797
Not :
1 — Bankaların konsolide iz kaynakları, ödenmiş ıcrınayeiiüi. tanınıl ihtiyat akneleriyle
<tt£«r, ih tiy a tla rı vn £«.?illi k a r ş ılık la r ) n u ’ian ııııd u r. B ir le ş ik öz k a y n a k la r rakam ından, brn ık a- l a r ! » c ü z d a n la r ın d a b u lu n a n vf> b a n k a la r c a ih r a ç e d ilm iş alan lıisse se n e tle ri m ecm u u d ü şü l
m ü ş tü r .
2 — t a a h h ü t l e r v e p a s ir h e s a p l a r " rtütonısüda. te d iy e e m ir le r i, m u h te lit a la c a k l ıl a r , y a b a n c ı m e m fe k « tfe r le f>l*ii b a n k e r m u a m e le le r g ib i k a y n a k la r la m u v a k k a t v e m u ta v a s s ıt h e s a p l a n rı a la c a k lı b a k iy e l e r i K r u p la n jim lr a ış U r .
Ü — A r a lık s o n u n a a it ra k a m la » m u v a k k a ttir
% 16,1 e düştüğü görülür. Ticarî bankalardaki nispet düşüklüğü, büyük kısmı itib ariy le, mevduat artışın dan ileri gelm iştir. Hususî k an u n larla ku
rulmuş b a n k a la r, kredilerini daha ziyade Merkez B an kası ile Amortisman ve Kredi San d ığınd an yaptıkları istikrazlarla karşılaşm ışlardır.
1960 yılı sonunda öz kaynakların 2.096 milyon lirasın ı ödenmiş ser
m ayeler, 730 m ilyon lirasın ı kanuni ve fevkalâde ihtiyat akçeleri, 465 m il
yon lirasını çeşitli k arşılıklar teşkil etmektedir.
Ban kalar, tahvil ih raç etmek suretiyle, uzun vadeli kaynak elde etme
ğe 1349 yılından sonra teşebbüs etm işlerdir. T S ın a î K alkınm a ve T. C. Zi
ra a t B a n k alan 1950 den, T. Em lâk Kredi ve T. Halk B an kaları 1954 den itibaren tahvil ihraç eim eğe başlam ışlard ır. B an k alar dışında tedavül eden tahviller, 1950 yılın d a 30 milyon liraya, 1960 yılı sonunda ise 417 milyon lira y a b aliğ olm aktadır. Banka cüzdanlarında bulunan bu nevi tahvillerin m ik ta rı,'7 6 milyon liradır. B an k alarca tedavüle çıkarılm ış olan tah v iller
den 1960 y ılı sonu itib ariy le, T. Sın aî K alkınm a B ankasının 12 milyon li
ralık ve T, Halk Bankasının 18 milyon liralık tahvili Merkez B an kası tah v iller cüzdanında bulunm aktadır. T. Emlâk Kredi B ankasının Hazine keia-
letini haiz tahv illerin i Merkez B an k asın a rehnederek m ukabilinde avans a ld ığ ı ve av an sın 1960 yılı sonunda 184 m ilyon lira y a b a liğ olduğu da kayda değer. Bu k ısa iz a h a ta d ay an ılarak , b an k a la rın tahvil ih raç ederek uzun vadeli kaynak elde etmek mevzuunda yap tıkları teşebbü slerin tatm in edici n etice verm em iş olduğu ileri sürülebilir, T. C. Ziraat Bankası ta h v il
leri d ışınd a k ala n la rın önem li bir kısmı halk tarafın d an satın alınm am ış,' banknot ih racın a müncer olmuştur.
B an kaların y ab a n cı k ay n ak ları arasın d a en büyük artışlar. Merkez Bankasından elde ettikleri im k ân larla m eydana gelm iştir. Bu artışlard an b a şlıc a hususî k an u n larla kurulmuş b an k alar istifad e etm iştir. Bu nevi b a n k aların Merkez B ankasınd an resmî ve hususî senet ve tahvil üzerine ald ık ları a v an sların ın öz k ay n ak ların a nispeti 1949 d a % 42, 1959 d a % 97, 1960 d a % 91 dir. Ticaret b an k a la rın d a bu nisp etler sırasiy le % 24, % 33 ve
% .3 3 ,5 dir. Bu k a y n a k la rla yatırım lar yapılm ış, in şaat ve im ar işlerin e g i
rişilm iş, İktisadî devlet teşekküllerinin zararları kapatılm ış ve fiyat m üda
h ale am eliy eleri finanse edilm iştir. N eticede banknot em isyonu yükselerek parö arzını ve fiyat m ekanizm asını tabiî seyrinden çıkarm ıştır.
B an k aların y ab an cı k ay n ak lan arasın d a Am ortism an ve Kredi S a n dığı ikrazatı da p a ra ve kıedi zaviyesinden ehem m iyet arzetm ektedir. S a n dık, iktisadi devlet işletm elerin e ve hususî k an u n larla kurulmuş b a n k a la ra î 953 yılın d an beri kredi açm aktadır. Sandığın b a n k a la ra a çtığ ı krediler y ıld an y ıla artm ıştır. Sandık tarafından açılm ış olan kredilerin 1960 yılı sonunda 51 m ilyon lirası T. Emlak Kredi B an kasın a, 498 milyon, lira sı Eti- b an k a, 189 milyon lira sı İller Bankasına, 114 m ilyon lirası Süm erbanka, 151 m ilyon lirası D enizcilik B an kasın a, 191 m ilyon lirası Ziraat B an k asın a ait bulunm aktadır. Bu kredilerin p ara ve kredi zaviyesinden ehem m iyeti.
San d ığın k ay n ak ları arasın d a , bir kredi kontrol v asıtası olm ası gereken munzam m evduat karşılık ların ın da yer alm asın d an ileri gelm ektedir. K re
di kaniroluna tahsisi gereken im kânların, y atırım lara tevcih edilm iş olm a
sı, bunların en flâsyon y a ra tıcı tesirlerin i bir m iktar d ah a artırm ıştır.
Y u karıd a a y n a y n incelenm iş olan öz ve y ab an cı k ay n ak lar dışında kalan çeşitli taah h ü tler ve pasif h esap lar içinde hususî kay n ak lar, tediye em irleri, her türlü muhtelif, m uvakkat, m utavassıt a la c « k h h esap ları, b an k aların kendi şu beleriyle olan m uam eleleri, kârları ve çeşitli mikst h esap ları yer alm aktadır. Hususî kayn aklar, T. S ın a î K alkınm a Bankası, Etibank Süm erbank ve Denizcilik B an kası gibi b an k aların b ilh a ss a y ab an cı mem
leketlerden temin ettikleri kredilerle ilgilidir. M ütebaki p asif h esa p la r ise günlük b an k a m uam elelerinin çeşitli sa fh a la rın a ve m uh asebe k ay ıtları zaru retlerine taallû k etm ektedir. Bu gib i pasif h esa p la rın tem evvüçleri, g lo bal p a ra ve kredi tah lilleri zaviyesinden büyük tesirler icra etm em ekte ve an cak b a n k a b a n k a tetkik edildikleri takdirde a y d ın latıcı m ahiyet arzet-
mektedir. . ' . . . . .
Merkez Bankasının p ara arzı ve p a ra benzeti likiditeler içinde m üta
lâ a edilm iş olan m evduat ve banknotları dışında kalan pasif hesaplarını, dış m uam eleler bahsinde tetkik edilecek olan döviz borçları ile serm aye ve ih 'iy a t akçeleri, altın tevdiatı ve çeşitli pasif h esap lar teşkil etm ekte
dir.
Bankanın 27/5/1955 tarih îne kadar 10,5 milyon lira olan ödenmiş serm ayesi, bu tarihte kabul olunan 6571 sayılı kanunla 15 milyon lira y a yükselm iştir.
1949 yılın d a c e m a n 31 m ilyon lira olan ihtiyat akçeleri, 1954 y ılı so
nunda 49 milyon lira y a yükseldikten sonra, 8571 say ılı kan u n la 6 milyon lirası h issed arlar ve Ofis bonoları h esab ın a mahsup edilm iş ve bu tarih ten sonra 3 715 say ılı kanun hükümleri m ucibince ay rılan adî ve fev kalâ
de ih tiyat ak çeleriy le B an k alar Kanununun 31 inci m addesine müstenit İleride Vukuu Muhtemel Zarar K arşılıkları, 20/8/1960 tarihinde cem 'an 131 m ilyon lira y a b a liğ olmuştur. Bunun 68 milyon lirası adî, 47 milyon lirası F ev k alâd e v& 15 milyon lirası îl&ride Vukuu Muhtemel Zarar K arşı
lık ların a tekabül etmektedir. -
Kambiyo a lış ve satış prim lerinin ilgası ve yeni döviz fiy atları He ilg ili m uam elelerin tasfiyesi hakkında 19/8/1960 tarihinde kabul edilm iş olan 65 say ılı kanunun 5 inci m addesi, Bankamız döviz borçlarının yeni fiy a tla ra göre değerlendirilm esinden doğacak zararların , bankam ızın a l
tın, döviz ve efeküf m evcutlarının yeni kurlara göre değerlendirilm esin
den m eydana g elecek lehte farklarla, Provizyonlardan ve Fev kalade İh
tiyat A kçesiyle İleride Vukuu Muhtemel Zarar K arşılıklarından tefrik edi
lecek m ik tarlarla m ahsubunu m ütaakıp Hâzinece deruhte olun acağını derpiş etmiştir.
Bu hüküm M aliye Bakanlığı ile varılan m utabakat m ucibince, Fev
k alad e ih tiyat A kçelerinin 44 milyon lirası ve ilerid e Vukuu Muhtemel Zarar K arşılıkların ın tam am ını teşki! eden 15 milyon Ura döviz b orçları
nın yeni fiy a tla rla değerlendirilm esinden doğan zararlara m ahsup ed il
miştir Bu am eliye neticesinde, Bankanın ih tiyatları 1960 yılı sonunda, 88,4 m ilyon lirası adî ve 3,4 milyon lirası Fevkalâde İhtiyat Akçeleri o l
mak üzere ve 1715 say ılı kanunun 19 uncu m addesi m ucibince yeniden ay rılan 298 bin lira ile birlikte 72,1 milyon liray a b aliğ olmuştur.
Ban kan ın provizyonları, 1 9 6 D yıh sonunda 112,3 m ilyon lira y a b aliğ olm aktadır, Bu provizyonlar, tahvil ve döviz değerlendirm e zararları, kıy
met n akliyesi, sigorta karşılığı, b in a inşası, vergi İhtilâfı gibi b ankacılık risk ve m asrafları k arşılık ların a tekabül etmektedir.
Bankanın, b an k acılık risk ve m asrafları karşılığı olarak ayırd ığı pro
vizyonlardan 1955 yılın d a 6571 sayılı kanunla 50 milyon lira Toprak M ahsulleri Ofisi bonolarına, 19/8/1960 tarihinde kabul olunan 65 sayılı
G — M erko* Han_
kasın m diğer juihİC hesaplan
