Karşıtlık ve Boş Artgönderim

KARŞITLIK ilişkisinde iki önerme arasında anlamsal bir karşıtlık bulunmalıdır. Bu ilişki doğası gereği dereceli/kademeli bir ilişkidir. Asher ve Lascarides’e göre (2003: 465) iki önerme arasındaki karşıtlık ne kadar fazla olursa, o kadar iyi bir KARŞITLIK ilişkisi/bağlanması gerçekleşir. KARŞITLIK ilişkisinin oluşabilmesi için dilsel belirticilere ihtiyaç vardır. Türkçede bu ilişki –DığI/-(y)AcAğI halde, - mAsIna rağmen/karşın gibi ulaçlarla, ama, fakat, yalnız, ancak, dA, yine de, buna rağmen/karşın gibi bağlaçlarla sağlanabilir. Aşağıda, bütünce çözümlemesinden elde ettiğimiz, KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanmış önermelerdeki boş artgönderim kullanımları gösterilmektedir.

(255)

a. İlgin mesleğinde başarılıdır, b. Ancak Ø kumara müthiş düşkündür.

(Bir yalnız Diva: Suna Korat: 65)

İlgin mesleğinde başarılıdır

KARŞITLIK

Ancak Ø kumara müthiş düşkündür.

Şekil 29: Örnek (255)’in söylem yapısı

(255a)’da tam AÖ ile kodlanmış olan İlgin göndergesinin mesleğinde başarılı olduğundan söz edilmektedir. (255b)’de söz edilen durum, yani İlgin’in kumara düşkünlüğü ilk önermedeki bilgiyle karşıtlık oluşturmaktadır. Ayrıca, bu karşıtlık, ancak bağlacının kullanılması ile belirtilmiştir. Dolayısıyla, (255b) önermesi bir önceki önermeye KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanarak söylemi güncellemektedir. İlk

önermede özne konumunda tam AÖ ile kodlanan İlgin göndergesi, arkadan gelen önermede önvarsayımsal bilgi durumundadır. Bundan dolayı, (255b) önermesinin özne konumunda boş artgönderimle kodlanmıştır. Böylece, KARŞITLIK ilişkisi ile söylemi güncelleyen önermede boş artgönderim önvarsayım tetikleyicisi işlevini üstlenmiştir.

KARŞITLIK ilişkisi ile boş artgönderim kullanımını gösteren bir başka söylem bölütünü inceleyelim:

(256)

a. Sadberk Hanım kızını beklemişti

b. ama Ø [onun hem yorgun olduğunu], [hem de belki bu meseleyi annesiyle yüzyüze konuşmak istemeyeceğini] düşünerek konuyu hiç açmamıştı.

(Koç Ailesinin yaşamı: Sadberk Hanım: 229)

Sadberk Hanım kızını beklemişti

KARŞITLIK

ama Ø [onun hem yorgun olduğunu], [hem de belki bu meseleyi annesiyle yüzyüze konuşmak istemeyeceğini] düşünerek konuyu hiç açmamıştı.

Şekil 30: Örnek (256)’nın söylem yapısı

(256a)’da tam AÖ ile kodlanmış olan Sadberk Hanım göndergesinin kızını beklediğinden söz edilmektedir. (256b)’de ise, Sadberk Hanım’ın konuşmak istediği konuda kızıyla konuşmadığından söz edilmektedir. Bu iki durum birbirine karşıt konumdadır. Ayrıca, önermeler arasındaki bu karşıtlık, ama bağlacının kullanılması ile belirtilmiştir. Dolayısıyla, (256b) önermesi bir önceki önermeye KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanarak söylemi güncellemektedir. İlk önermede özne konumunda tam AÖ ile kodlanan Sadberk Hanım göndergesi, arkadan gelen önermede yine özne konumunda boş artgönderimle kodlanmaktadır. Boş artgönderim, önvarsayımsal bilgi durumundaki Sadberk Hanım göndergesini kodlayarak, söylemi KARŞITLIK ilişkisi ile güncelleyen önermede önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirmiştir.

(257)’de AYRINTILAMA ve KARŞITLIK ilişkileri ile boş artgönderim kullanımının birlikte belirlendiği bir söylem bölütü gösterilmektedir.

(257)

a. Aliye taşkın duygulu, duygularına hükmedemeyen bir insandı. b. Ø Birden parlardı,

c. Ø isyan ederdi.

d. Ama Ø Berger’i tanıyınca yumuşadı.

(Alyoşa: Aliye Berger Biyografisi: 79)

Şekil 31: Örnek (257)’nin söylem yapısı

(257a) önermesinde Aliye’nin nasıl bir insan olduğundan söz ediliyor. (257b) ve (257c) önermelerinde ise, bu verilen bilgi ile daha ayrıntılı bilgiler veriliyor. Dolayısıyla bu iki önerme (257a) önermesine AYRINTILAMA ilişkisi ile bağlanıyorlar. (257d) önermesinde ise, Aliye’nin ilk üç önermede söz edilen özelliklerine karşıt bir özelliğinden söz edilmektedir. Dolayısıyla, (257d) önermesi diğer üç önermeye KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanmıştır. (257a) önermesin öznesi konumunda tam AÖ ile kodlanan Aliye göndergesi önvarsayımsal bilgi durumunda olduğu için hem ilk önermeye AYRINTILAMA ilişkisi ile bağlanan önermelerin özne konumlarında; hem de ilk üç önermeye KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanan (257d) önermesinin özne konumunda boş artgönderimle kodlanmıştır. Dolayısıyla, boş artgönderim önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirerek söylemin güncellenmesine katkıda bulunmuştur.

Aşağıda SONUÇ ve KARŞITLIK ilişkisinin bulunduğu bir söylem bölütünde boş artgönderim kullanımı görülmektedir.

Ama Ø Berger’i tanıyınca yumuşadı.

KARŞITLIK Aliye taşkın duygulu,

duygularına hükmedemeyen bir insandı. Ø Birden parlardı AYRINTILAMA Ø isyan ederdi. AYRINTILAMA 179

(258)

a. Latife ilk günlerde, Mustafa Kemal’i rahatsız etmemek için b. gölgede kaldı,

c. ama Ø kendisine ihtiyaç duyulduğu an isteneni yaptı.

(Latife Hanım: 57)

Latife ilk günlerde, Mustafa Kemal’i rahatsız etmemek için

SONUÇ

gölgede kaldı,

KARŞITLIK

ama Ø kendisine ihtiyaç duyulduğu an isteneni yaptı.

Şekil 32: Örnek (258)’in söylem yapısı

(258a) (258b) önermeleri bir belirteç yantümcesi ve bir temel tümceden oluşmaktadır ve özneleri ortaktır. Belirteç yantümcesi temel tümcedeki durumun neden olduğunu belirttiği için bu önermeler arasında SONUÇ ilişkisi bulunmaktadır. (258c) önermesi, önceki iki önermede belirtilen duruma karşıt bir bilgi içermektedir. Daha açık bir ifadeyle, ilk iki önermede belirtilen Latife’nin Mustafa Kemal’i rahatsız etmemek için gölgede kalması ile kendisine ihtiyaç duyulduğu an isteneni yapması bilgileri birbirlerine karşıt durumdadırlar. Bu yüzden ilk iki önerme ile (258c) önermesi arasında KARŞITLIK ilişkisi bulunmaktadır. İlk iki önermenin öznesi olan ve tam AÖ ile kodlanan Latife göndergesi (258c) önermesinde önvarsayımsal bilgi durumunda olduğu için yine özne konumunda boş artgönderimle kodlanmıştır. Dolayısıyla bu önermelerde boş artgönderim önvarsayım tetikleyicisi işlevini görmektedir.

(259’da önermeler arasında hem ANLATI hem KARŞITLIK ilişkileri ile boş artgönderim kullanımı birlikte görülmektedir:

(259)

a. Aliye işte bu yıllarda elini ilk kez Ada'daki evin bahçesinde Fahrünnisa'nın boyalarına sürdü

b. ve Ø [Ø tuvalinde] bahçedeki kırmızı binanın resmini yaparak resimde ilk [Ø deneyimini] yaşadı.

c. Ø Sonra birkaç deneme daha yaptı d. ama Ø sonunu getirmedi.

(Alyoşa: Aliye Berger Biyografisi: 69-70)

ve Ø [Ø tuvalinde] bahçedeki kırmızı binanın resmini yaparak resimde ilk [Ø deneyimini] yaşadı. Aliye işte bu yıllarda

elini ilk kez Ada'daki evin bahçesinde Fahrünnisa'nın boyalarına sürdü Ø Sonra birkaç deneme daha yaptı

ama Ø sonunu getirmedi.

Şekil 33: Örnek (259)’un söylem yapısı

(259)’da ilk üç önermede söz edilen olaylar arasında zamansal bir sıralama bulunmaktadır. Başka bir deyişle, bu önermelerde anlatılan olaylar zamansal olarak ardı ardına sıralanırlar. Dolayısıyla, bu önermeler birbirlerine ANLATI ilişkisi ile bağlanmaktadırlar. (259d) önermesi ilk üç önermede söz edilen olaylar ile karşıt bilgi içermektedir: Aliye resim yapmaya başlıyor ama sonunu getiremiyor. Dolayısıyla, (259d) önermesi ilk üç önermeye KARŞITLIK ilişkisi ile bağlanmaktadır. (259a) önermesinin özne konumunda tam AÖ ile kodlanarak söylem bölütünün konusu olarak belirlenen Aliye göndergesi, hem söylemi ANLATI ilişkisi ile güncelleyen (259b) ve (259c) önermelerinde hem de söylemi KARŞITLIK ilişkisi ile güncelleyen (259d) önermesinde özne ve iye-AÖ konumlarında boş artgönderimle kodlanmaktadır. Dolayısıyla, bu önermelerde boş artgönderim kullanımı önvarsayılan bilgi konumundaki Aliye göndergesini kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirerek söylemin güncellenmesine katkıda bulunmaktadır.

Bütünce çözümlemesinin bulguları, boş artgönderimin KARŞITLIK ilişkisi ile birbirlerine bağlanan söylem bölütlerindeki kullanımının önvarsayımsallık açısından değerlendirilebileceğini göstermektedir. Buna göre, KARŞITLIK ilişkisi ile önceki söyleme bağlanan söylem bölütlerindeki boş artgönderimler önceki söylemde söz edilmiş göndergeyi, yani önvarsayımsal bilgiyi kodlama işlevini üstlenmektedirler.

ANLATI ANLATI

KARŞITLIK

Söylemde daha önce söz edilmiş bilgiye karşıt bir bilgi vererek söylemi güncelleyen önermede, boş artgönderimin işlevi önceki söylemde söz edilmiş göndergeyi, yani önvarsayımsal bilgiyi kodlamaktır. Dolayısıyla, boş artgönderim önvarsayımı tetikleyerek söylemin güncellenmesine ve söylem bağdaşıklığının güçlendirilmesine katkıda bulunmaktadır.