Artalan ve Boş Artgönderim

BSTKde ele alınan en temel retorik ilişkilerden bir diğeri de ARTALAN ilişkisidir (Asher 1993, Asher ve Lascarides 2003). Bu ilişki yaygın bir şekilde söylemin hem zamansal ve zaman-uzamsal yapısını hem de önvarsayımsal bilgi yapısını açıklamakta kullanılır (Vieu ve Prévot 2004: 486). ARTALAN ilişkisinin söylem yapısı içinde nasıl işlediğini ele aldıkları çalışmalarında bu ilişkinin oluşması için gerekli olan önkoşulları Vieu ve Prévot (2004: 486) şöyle sıralıyorlar:

1. Anlamsal: iki önermede anlatılan olaylar arasında zamansal bir örtüşme olması gerekmektedir.

2. Yapısal: sıralamalı bir ilişkidir. Önermeleri sağa doğru iterek yatay bir biçimde sıralar.

3. Diğer yapısal etkiler: önermeler arası ortak bir konu gerektirir.

Daha önce bu ilişkiyi açıklarken de söz ettiğimiz gibi, Türkçede bu ilişkinin oluşması için -DIğIndA, -(y)ken, -(A/I)rken gibi zaman ulaçları ve bu arada, bu sırada gibi zaman belirteçleri kullanılmaktadır. Aşağıda, bütünce çözümlemesinden elde edilen bulguları, ARTALAN ilişkisinin ile boş artgönderim kullanımlarını açısından inceleyelim:

(242)

a. Temsilden sonra Suna Korat, "Temsil umduğumdan iyi gitti. Rolümün küçüklüğüne rağmen beni sahneye hep tek çıkardılar" diyecektir.

…

b. Bu arada emprezaryo Urban'la Berlin'de temsil vermek üzere [Ø temasları] sürer. (Bir yalnız Diva: Suna Korat: 67)

Temsilden sonra Suna Korat, "Temsil umduğumdan iyi gitti. Rolümün küçüklüğüne rağmen beni sahneye hep tek çıkardılar" diyecektir.

ARTALAN

Bu arada emprezaryo Urban’la Berlin'de temsil vermek üzere [Ø temasları] sürer.

Şekil 16: Örnek (242)’nin söylem yapısı

(242a) önermesinde özne konumunda tam AÖ ile kodlanan Suna Korat göndergesi (242b) önermesinde boş artgönderimle kodlanmaktadır. Bu iki önerme birbirine ARTALAN ilişkisi ile bağlanmaktadır; ancak burada söylem-atlama kuralı işlemektedir. Söylem-atlama sonucunda (242b) önermesi kendinden hemen önceki önermeye değil söylemde daha önce üretilmiş olan (242a) önermesine bağlanmaktadır. (242b) önermesinde boş artgönderimle kodlanan gönderge (242a) önermesinde tam AÖ ile kodlanan Suna Korat göndergesidir. Dolayısıyla, söylemde daha önce üretilmiş bir önermeye ARTALAN ilişkisi ile bağlanan önerme söylemi

güncellemekte; bu önermede kullanılan boş artgönderim ise, Suna Korat göndergesini kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirmektedir.

ARTALAN ilişkisi ile boş artgönderim arasındaki ilişkinin belirlendiği bir başka örneği inceleyelim:

(243)

a. Berger de o zaman İstanbul'da bu kadar güzel karşılanınca sürekli olarak kalmaya karar veriyor.

b. Ø O sıralarda İran'a gidip konserler veriyor. c. Ø Saray mensuplarına müzik hocalığı yapıyor...

(Alyoşa: Aliye Berger biyografisi: 70)

Berger de o zaman İstanbul'da bu kadar güzel karşılanınca sürekli olarak kalmaya karar veriyor.

Ø O sıralarda İran'a gidip konserler veriyor. ARTALAN ARTALAN Ø Saray mensuplarına müzik hocalığı yapıyor...

Şekil 17: Örnek (243)’ün söylem yapısı

(243a) önermesinde Berger göndergesine tam AÖ ile gönderimde bulunulmaktadır. Arkadan gelen (243b) ve (243c) önermelerinde aynı gönderge yine özne konumundadır; ancak görüldüğü gibi, boş artgönderimle kodlanmaktadır. (243a) önermesinde Berger’in İstanbul’da kalmaya karar vermesinden söz ediliyor. Arkadan gelen iki önermede ise, Berger’in bu kararı aldığı sıralarda ne yaptığı ile ilgili bilgiler veriliyor. Dolayısıyla, arkadan gelen (243b) ve (243c) önermeleri (243a) önermesi ile ARTALAN ilişkisi kurarak söylemi güncellemektedirler. Konu olan, yani önvarsayılan gönderge, Berger, bu ilişkiyi kuran iki önermede de boş artgönderimle kodlanmaktadır. Dolayısıyla, boş artgönderim önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirerek söylemin güncellenmesine ve söylem bağdaşıklığının güçlenmesine katkıda bulunmaktadır.

ARTALAN ilişkisi ile birlikte SONUÇ ve ANLATI ilişkilerinin boş artgönderim kullanımı ile birlikte belirlendiği bir söylem bölütünü inceleyelim:

(244)

a. Bir iki gün muayene ve tetkiklerden sonra ameliyatın yapılacağı bildirilmişti Sadberk Hanım’a.

b. O gece bir ara yalnız kaldığında

c. Ø seccadesini serip, bütün yüreğiyle tanrıya seslenmişti.

d. Ø Kendisini yine eski günlerine, kocasına, çoluk çocuğuna kavuşturması için Allah’a yalvarmıştı.

(Koç Ailesinin yaşamı: Sadberk Hanım: 242)

Şekil 18: Örnek (244)’ün söylem yapısı

(244a)’da tam AÖ ile kodlanan Sadberk Hanım göndergesi, (244c) ve (244d) önermelerinde verili/eski bilgi konumundadır; dolayısıyla da önvarsayımsal bilgidir. Önvarsayılan gönderge, bu önermelerin özne konumlarında boş artgönderimle kodlanmaktadır. (244b, c, d) önermeleri Sadberk Hanım göndergesinin tam AÖ ile kodlandığı ilk önerme olan (244a) önermesine SONUÇ ilişkisi ile bağlanmaktadırlar. Bu önermelerde Sadberk Hanım’ın sağlığına tekrar kavuşmak için tanrıya yalvarmasından söz edilmektedir. Sadberk Hanım’ın bunu yapmasının nedeni ise (244a) önermesinde belirtilmektedir: Sadberk Hanım ameliyat olacaktır. Dolayısıyla (244a) önermesinde söz edilen olay/durum arkadan gelen diğer önermelerde söz edilen olaylara/durumlara neden olmaktadır. Dolayısıyla, söylem, SONUÇ ilişkisi ile söyleme eklenen önermeler aracılığıyla güncellenmektedir. Bu söylem bölütü içinde yer alan (244c) önermesi kendinden önce gelen (244b) önermesine ARTALAN ilişkisi ile bağlanmaktadır. Çünkü her iki önerme arasında anlatılan olaylar arasında zamansal bir örtüşme söz konusudur. Kendinden önceki önermeye ARTALAN ilişkisi ile bağlanan (244c) önermesinin öznesi konumunda ise (244a) önermesinde dolaylı nesne konumunda tam AÖ ile kodlanan Sadberk Hanım göndergesi

Bir iki gün muayene ve tetkiklerden sonra ameliyatın yapılacağı bildirilmişti Sadberk Hanım’a. SONUÇ Ø seccadesini serip, bütün yüreğiyle tanrıya seslenmişti. O gece bir ara yalnız kaldığında

Kendisini yine eski günlerine, kocasına, çoluk çocuğuna kavuşturması için Allah’a yalvarmıştı. ARTALAN _ANLATI 167

bulunmaktadır. Bu gönderge aynı zamanda önvarsayılan bilgi konumunda olduğundan dolayı (244c) önermesinin öznesi konumunda boş artgönderimle kodlanmıştır. Kendinden önceki önermeye ANLATI ilişkisi ile bağlanan (244d) önermesinin özne konumunda da aynı gönderge boş artgönderimle kodlanmaktadır. Dolayısıyla hem ARTALAN ilişkisi hem de SONUÇ ve ANLATI ilişkileri ile söylemi güncelleyen bu önermelerde boş artgönderim önvarsayılan bilgiyi kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirmiş ve söylemin güncellenmesine katkıda bulunmuştur.

ARTALAN ilişkisi ile boş artgönderim arasındaki ilişkinin belirlendiği bir başka söylem bölütünü inceleyelim:

(245)

a. Latife, Beyaz Köşkü Mustafa Kemal Paşa’ya karargah olarak sunmaya hazırlanırken b. ne yazık ki [Ø doğup büyüdüğü] kent alev alev yanıyordu.

(Latife Hanım: 53)

Latife, Beyaz Köşkü Mustafa Kemal Paşa’ya karargah olarak sunmaya hazırlanırken

ARTALAN

ne yazık ki [Ø doğup büyüdüğü] kent alev alev yanıyordu.

Şekil 19: Örnek (245)’in söylem yapısı

(245)’te birbirlerine ARTALAN ilişkisi ile bağlanan iki önerme görülmektedir. Bu önermelerden ilkinde Latife göndergesinin Beyaz Köşkü karargah olarak sunmaya hazırlandığı bilgisi verilmektedir. Sonraki önermede, bu sırada kentin alev alev yanmasından söz edilmektedir. Bu iki önerme zamansal olarak birbirleriyle örtüşmektedir ve her ikisinde var olan ortak olan bilgi Latife Hanım göndergesidir. İlk önermede tam AÖ ile kodlanan bu gönderge ikinci önermede varsayılan bilgi olduğu için boş artgönderimle kodlanmıştır, dolayısıyla ikinci önermedeki boş artgönderim önvarsayım tetikleyicisidir.

Bütünce çözümlemesinden elde edilen bulgular ARTALAN ilişkisi ile önceki söyleme bağlanan söylem bölütlerinde kullanılan boş artgönderimlerin önceki söylemde söz edilmiş göndergeyi, yani önvarsayımsal bilgiyi kodlama işlevini

üstlendiğini göstermektedir. Söyleme eklenen önermenin önceki söylemde söz edilmiş bilgi ile ilgili artalan bilgisi vererek söylemi güncellemesi, o önermenin söylemde daha önce söz edilmiş bir bilgiyi kodladığını göstermektedir. Dolayısıyla, söylemi ARTALAN ilişkisi ile güncelleyen önermede bulunan boş artgönderim, önvarsayımı tetikleyerek önvarsayım tetikleyicisi işlevi görmektedir. Bu işlevi ile de söylemin bağdaşıklığının güçlenmesine katkıda bulunmaktadır.