Açıklama ve Boş Artgönderim

AÇIKLAMA ilişkisinde önermeler arasında bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır, ancak bu ilişkide neden ve sonucun çizgisel düzlemde nasıl sıralandığı önem kazanmaktadır. Dolayısıyla bu ilişkide arkadan gelen önermede betimlenen olay önceki önermede betimlenen olayın neden olduğunu açıklar. Çizgisel düzlemdeki nedensellik sıralaması sonuç-neden sıralamasıdır. Türkçede, bu ilişki önermeler arasında çünkü bağlacı kullanılarak gerçekleştirilebilir, ancak, kullanılmadığı durumlarda da okuyucu/dinleyici önermelerin anlamsal içeriklerinden AÇIKLAMA ilişkisini çıkarsayabilirler. Aşağıda, bütünce çözümlemesinden elde edilen, AÇIKLAMA ilişkisi ile boş artgönderim kullanımı arasındaki ilişkiyi gösteren örnekler yer almaktadır:

Öncelikle AÇIKLAMA ilişkisinin önermeler arasında çünkü bağlacı kullanılarak oluşturulduğu söylem bölütlerini ele alalım:

(260)

a. Müzeyyen Senar bu habere aldırmaz b. çünkü Ø evliliği düşünmemektedir.

(Cumhuriyetin Divası: Müzeyyen Senar: 247)

Müzeyyen Senar bu habere aldırmaz AÇIKLAMA

çünkü Ø evliliği düşünmemektedir.

Şekil 34: Örnek (260)’ın söylem yapısı (261)

a. Müzeyyen Senar memnuniyetle kabul eder.

b. Çünkü Ø uzun bir süredir radyoda programlara çıkmamaktadır.

(Cumhuriyetin Divası: Müzeyyen Senar: 259)

Şekil 35: Örnek (261)’in söylem yapısı Şekil 35: Örnek (261)’in söylem yapısı

(260) ve (261)’de ikinci önermeler ilk önermelerdeki durumların neden gerçekleştiğini açıkladıkları için bu önermeler arasında AÇIKLAMA ilişkisi bulunmaktadır. AÇIKLAMA ilişkisi önermeler arasında kullanılan çünkü bağlacı ile belirtilmektedir. Her iki söylem bölütünde de ilk önermelerin özne konumunda tam AÖ ile kodlanan Müzeyyen Senar göndergesi ikinci önermelerde de yine özne konumlarında boş artgönderimle kodlanmaktadır. Dolayısıyla, boş artgönderim AÇIKLAMA ilişkisi ile söylemi güncelleyen ikinci önermelerde önvarsayılan bilgi konumundaki Müzeyyen Senar göndergesini kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirmektedir.

(260) ve (261)’de ikinci önermeler ilk önermelerdeki durumların neden gerçekleştiğini açıkladıkları için bu önermeler arasında AÇIKLAMA ilişkisi bulunmaktadır. AÇIKLAMA ilişkisi önermeler arasında kullanılan çünkü bağlacı ile belirtilmektedir. Her iki söylem bölütünde de ilk önermelerin özne konumunda tam AÖ ile kodlanan Müzeyyen Senar göndergesi ikinci önermelerde de yine özne konumlarında boş artgönderimle kodlanmaktadır. Dolayısıyla, boş artgönderim AÇIKLAMA ilişkisi ile söylemi güncelleyen ikinci önermelerde önvarsayılan bilgi konumundaki Müzeyyen Senar göndergesini kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevini yerine getirmektedir.

AÇIKLAMA ilişkisinin önermeler arasında çünkü bağlacı kullanılmadan da kurulabileceğinden söz etmiştik. (262)’de böyle bir kullanıma rastlanmıştır:

AÇIKLAMA ilişkisinin önermeler arasında çünkü bağlacı kullanılmadan da kurulabileceğinden söz etmiştik. (262)’de böyle bir kullanıma rastlanmıştır:

(262) (262)

a. Latife çok mutsuzdu; a. Latife çok mutsuzdu;

b. Ø [Ø yaşamını] Mustafa Kemal’le mi yoksa kendi başına mı kuracağı konusunda tereddüt içindeydi.

b. Ø [Ø yaşamını] Mustafa Kemal’le mi yoksa kendi başına mı kuracağı konusunda tereddüt içindeydi. (Latife Hanım: 73) (Latife Hanım: 73)

Şekil 36: Örnek (262)’nin söylem yapısı Şekil 36: Örnek (262)’nin söylem yapısı

(262)’de ilk önermenin öznesi konumundaki Latife göndergesinin mutsuz olduğundan söz edilmektedir. Latife’nin neden mutsuz olduğu ise, (262b)’de yaşadığı tereddütle açıklanmaktadır. Dolayısıyla, (262b) önermesi ilk önermeye AÇIKLAMA ilişkisi ile bağlanmaktadır. İlk önermede tam AÖ ile kodlanan Latife göndergesi ikinci önermenin de öznesidir. Bu gönderge ikinci önermede (262)’de ilk önermenin öznesi konumundaki Latife göndergesinin mutsuz olduğundan söz edilmektedir. Latife’nin neden mutsuz olduğu ise, (262b)’de yaşadığı tereddütle açıklanmaktadır. Dolayısıyla, (262b) önermesi ilk önermeye AÇIKLAMA ilişkisi ile bağlanmaktadır. İlk önermede tam AÖ ile kodlanan Latife göndergesi ikinci önermenin de öznesidir. Bu gönderge ikinci önermede

Müzeyyen Senar memnuniyetle kabul eder. AÇIKLAMA

Çünkü Ø uzun bir süredir radyoda programlara çıkmamaktadır.

Latife çok mutsuzdu; AÇIKLAMA

Ø [Ø yaşamını] Mustafa Kemal’le mi yoksa kendi başına mı kuracağı konusunda tereddüt içindeydi.

önvarsayılan bilgi olduğu için boş artgönderimle kodlanmıştır. Dolayısıyla, boş artgönderim, AÇIKLAMA ilişkisi ile söylemi güncelleyen (262b) önermesinde önvarsayım tetikleyicisi işlevini görerek söylemin güncellenmesine katkıda bulunmuştur.

Bütünce çözümlemesin bulgularında, AÇIKLAMA ilişkisi söylemi güncelleyen önermelerde boş artgönderimin önvarsayım tetikleyicisi olarak işlev gördüğü saptanmıştır. Buna göre, bir önceki önermedeki olayın nedenini içeren önermede söylem AÇIKLAMA ilişkisi ile güncellenmektedir. Önceki söyleme AÇIKLAMA ilişkisi ile bağlanan önermede bulunan önvarsayımsal bilgi, yani önceki önermede söz edilen gönderge boş artgönderimle kodlanmaktadır. Bu da boş artgönderim söylemin güncellenmesinde önvarsayım tetikleyicisi olarak işlev gördüğünü göstermektedir.

Bu bölümde söylem içinde boş artgönderim kullanımının retorik ilişkilerle nasıl bir ilişki içinde olduğunu gösterebilmek amacı ile bütüncemizdeki metinlerden retorik ilişkiler çözümlemesi ile elde edile söylem bölütlerini inceledik. Buna göre, Türkçede boş artgönderimlerin, ele aldığımız tüm retorik ilişkilerle birbirlerine bağlanan söylem bölütlerinde kullanılmakta olduğu gözlemlenmiştir. Gözlemlerimize göre, bu söylem bölütlerinde boş artgönderimin kullanılması, bu artgönderim türünün söylemde daha önceden söz edilmiş göndergeleri, yani önvarsayılan bilgiyi kodlayarak önvarsayım tetikleyicisi işlevi görmesinden kaynaklanmıştır. Tüm ele aldığımız ilişkilerde göndergelerin önvarsayımsal bilgi olarak kodlanması söylemin kesintisiz devam ettirilmesi açısından belli araçların kullanılmasını gerektirmektedir. Söylem devam ettikçe önvarsayımsal bilgi kodlandığını gösteren araçlar kullanılmadığında, söylem her seferinde kesintiye uğrar ve okuyucu söylem bağdaşıklığını maksimuma çıkaracak bir yorumlama süreci gerçekleştiremez. Dolayısıyla, boş artgönderim, söylemi güncelleyen retorik ilişkiler içinde göndergelerin söylemde devam ettirilip ettirilmediğini, başka bir deyişle önvarsayımsal bilginin kodlanıp kodlanmadığını belirtmek üzere kullanılan bir dilsel araç durumundadır. Buna göre, boş artgönderim, söylemde verili/eski bilgiyi

kodlayarak önvarsayımı tetikler ve söylemin güncellenmesine bu şekilde katkıda bulunur.

Boş artgönderimin önvarsayım tetikleyicisi olarak söylemin güncelleştirmesindeki yüklendiği işlev bu şekilde belirlenmiştir. Bu belirlemeler çerçevesinde, bir sonraki bölümde, bütüncemizdeki metinlerde ortaya çıkan söylem-atlama yapılarındaki artgönderim kullanımı değerlendirilecek ve boş artgönderim ile adıl ve tam AÖ kullanımlarının karşılaştırmalı olarak söylem-atlama yapılarında nasıl bir görünüm sergilediği ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Bu amaçla aşağıdaki soruların yanıtları aranacaktır:

1. Konu zinciri içinde başka göndergeler araya girdiğinde artgönderim seçimleri neler oluyor. Araya başka göndergeler girdikten sonra söylemin devamında aynı gönderge için boş artgönderim kullanılıyor mu? Bunu etkileyen söylem- edimbilimsel etkenler nelerdir?

2. Önermeler birbirlerine bağlanırken söylem-atlama gerçekleştiğinde önermelerde hangi artgönderim türleri tercih edilmektedir?