Karşılanmayan Sağlık İhtiyacının Temel Nedenleri

Karşılanmayan sağlık hizmeti ihtiyaçlarının temel nedenleri, sağlık hizmeti sisteminin türüne ve sağlık ihtiyacının çeşidine göre ayrılmaktadır. Örneğin, evrensel sağlık sigortası kapsamı olan veya sağlık hizmetlerinin kamu tarafından sunulduğu ülkelerin çoğunda, karşılanmayan sağlık ihtiyacının yaygın nedeni uzun bekleme süreleri olurken; Amerika Birleşik Devletleri'nde en yaygın nedenin cepten yapılan sağlık ödemeleri olduğu görülmektedir (Khanijahani, 2019:3). Bu anlamda,

karşılanmayan sağlık hizmeti ihtiyaçlarının nedenleri kategorize edildiğinde üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar;

a) Hizmetlerin kullanılabilirliği (örneğin, bekleme süresi), b) Erişilebilirlik (maliyet, ulaşım vb.)

c) Mevcut hizmetlerin kabul edilebilirliği (sağlık hizmetlerine yönelik tutumlar ve sağlık hizmetleri hakkında bilgi) dir (Kim vd., 2018:2; Pappa vd., 2013:2018).

Bu nedenler üzerine yapılan geçmiş çalışmalarda kadınlar, gelir ve sağlık durumu faktörleri, karşılanmayan tıbbi ihtiyaçların kronik hastalıklarla ilişkisi, hane halkı özellikleri, maliyetler, istihdam durumu gibi farklı faktörler üzerinde durulmuştur (Yoon vd., 2019:2).

Aşağıda yer alan üç sorunun birleşimi, dünya genelinde karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarına yol açmaktadır (Hsiao, 2001:1-2):

1. Bir ülke sağlığı için kabul edilebilir bir miktar harcıyor mu?

2. Bir ülke parayı kırsal ve yoksul nüfus için etkili hizmetlere dönüştürme kapasitesine sahip mi?

3. Hane halkları tarafından doğrudan harcanan miktarların en maliyet etkin hizmetleri satın almadığı bilinmektedir. Bu kaynaklar daha verimli ve etkin kullanılacak şekilde düzenlenebilir mi?

Yukarıdaki sorularda göz önüne alındığında özellikle, kamu tarafından finanse edilen sağlık sistemlerinde gerekli sağlık hizmetlerine hakkaniyetli erişim sağlanması açısından hastaların bakım almada yaşadıkları gecikmeler ve tıbbi bakımda karşılanmayan ihtiyaçları hakkında edinilen bilgiler önem arz etmektedir. Çünkü, sağlık hizmetlerine erişim maliyet, en yakın sağlık kurumuna olan uzaklık ve bekleme süreleri gibi çeşitli nedenlerle sınırlı olmaktadır. Yapılan çalışmalarda da 2013 yılı itibariyle, Avrupa nüfusunun yaklaşık %3'ünde maliyet, bakım almadan önce beklenen süre ve ihtiyaç duyulan hizmetlerin mevcut olmaması nedeniyle karşılanmayan sağlık hizmeti ihtiyaçları bulunduğu tespit edilmiştir. Nitekim, karşılanmayan bu ihtiyaçlar bakıma devam eden insanlarda kötüye giden sağlık durumuyla sonuçlanmakta ve

karşılanmayan ihtiyaçlar yoksul insanlar arasında yoğunlaşırsa sağlık eşitsizliklerini arttırabilmektedir (Diamant vd., 2004:783; Kim vd., 2018:2; OECD, 2018:170).

İhtiyaç duyulan bakımın alınamamasında yüksek tedavi maliyetleri, uzun bekleme süreleri, işten zaman ayıramama, çocuklara bakmak zorunda kalma veya ulaşım problemleri gibi nedenler de yaygın şekilde gösterilmektedir. Letonya ve Romanya’da gerekli bakımın alınamamasında en yaygın nedenin tedavi masrafı; Kanada ulusal nüfus ve sağlık araştırmasında uzun bekleme süreleri ve hizmet verilememesi; Bulgaristan, Estonya, Finlandiya ve Polonya'daki bazı kişiler tarafından da bekleme süreleri olduğu bildirilmiştir. Aynı zamanda, kadınların karşılanmayan sağlık bakımı ihtiyaçlarını erkeklerden biraz daha fazla rapor etme eğiliminde olduğu ve düşük gelir grubundaki kişilerin yanı sıra, işsiz veya daha az eğitimli olanların da karşılanmayan ihtiyaçları bildirme olasılığının daha yüksek olduğu bulunmuştur. (OECD, 2012:90; Arı, 2016:18). Pappa ve ark. (2013) yılında yapmış oldukları çalışmalarında ise karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarında en sık bildirilen nedenlerin maliyet ve zaman yetersizliği olduğu belirtilmiştir (Pappa vd., 2013:2017).

Karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarının belirlenmesinde Avrupa Birliği ülkelerine yönelik yapılan çalışmada, karşılanmayan sağlık ihtiyaçları hakkındaki sorular Avrupa Birliği Gelir ve Yaşam Koşulları İstatistikleri anketinden elde edilmiştir. Kişilere son 12 ay içinde tıbbi bakıma veya diş bakımına ihtiyaç duydukları halde karşılanmayan ihtiyaçların olup olmadığı ve bakım ihtiyacının neden karşılanmadığı sorusu sorulmuştur. Burada yer alan karşılanmayan ihtiyaçlar üç nedenden kaynaklanmaktadır: Finansal nedenler, coğrafi nedenler ve bekleme süreleridir (OECD, 2018:170).

Şekil 9’da tüm Avrupa ülkelerinde 2016 yılındaki nüfusun çoğunun, ankette bulunan finansal, coğrafi veya bekleme süreleri nedeniyle karşılanmayan bakım ihtiyaçlarının olmadığını bildirdiği görülmektedir. Bununla birlikte, Estonya ve Yunanistan'da, nüfusun en az % 10'u sağlık hizmetlerine yönelik karşılanmayan bazı ihtiyaçları olduğunu bildirmiştir. Yük, özellikle Yunanistan'da olmak üzere, çoğunlukla düşük gelir gruplarına düşmektedir. En düşük gelir dilimindeki beş Yunanlıdan hemen hemen biri, özellikle finansal nedenlerle ihtiyaç duyduklarında

tıbbi bakım alamadıklarını bildirirken, Estonya'da ise, insanların karşılanmayan bakım ihtiyaçlarını bildirmelerinin ana nedeni uzun süren bekleme süreleridir (OECD, 2018:170). Türkiye’de de nüfusun büyük bir bölümünde tıbbi muayenede karşılanmayan ihtiyaçların olduğu görülmektedir.

Şekil 9. Finansal, Coğrafi veya Bekleme Süreleri Nedeniyle Tıbbi Muayenede Karşılanmayan İhtiyaç, Gelir Dilimine Göre, 2016 (veya en yakın yıl)

Kaynak: (OECD, 2018:171).

Şekil 10’da çoğu ülkede nüfusun büyük bir bölümünün diş bakımında tıbbi bakımdan daha çok karşılanmayan ihtiyaç bildirdiği görülmektedir. Portekiz, Yunanistan ve Letonya'da sekiz kişiden biri (% 13), 2016 yılında karşılanmayan diş bakımı ihtiyaçlarının özellikle finansal nedenlerden kaynaklandığını bildirmiştir. Bunun yanı sıra, 2016 yılında Hollanda, Avusturya, Almanya, Slovenya ve Çek Cumhuriyeti'ndeki insanların çok küçük bir oranı karşılanmayan diş bakımı

ihtiyaçlarını rapor etmiş ve gelir grupları arasında çok az fark olduğunu bildirmiştir (OECD, 2018:170). Türkiye’de de nüfusun büyük bir bölümünde diş muayenesinde karşılanmayan ihtiyaçların olduğu görülmektedir.

Şekil 10. Finansal, Coğrafi veya Bekleme Süreleri Nedeniyle Diş Muayenesinde Karşılanmayan İhtiyaç, Gelir Dilimine Göre, 2016 (veya en yakın yıl)

Kaynak: (OECD, 2018:171).

Şekil 11 ve Şekil 12’de Avrupa Birliği ülkelerinde karşılanmayan tıbbi bakım ve diş bakımındaki ihtiyaçların, ortalama olarak 2015'ten bu yana azaldığı görülmektedir. Bununla birlikte, fakir insanlar ile zengin insanlar arasında karşılanmayan tıbbi bakım ve diş bakımı ihtiyaçlarındaki uçurum aynı kalmıştır: En düşük gelire sahip beşte birlik gruptaki insanların karşılanmayan tıbbi bakım

ihtiyaçlarını bildirme olasılığı en yüksek beşte birlik gruptaki insanlardan beş kat daha fazla iken, karşılanmayan diş bakımı ihtiyaçlarını altı kat daha fazla bildirme olasılıkları vardır (OECD, 2018:170).

Şekil 11. Finansal, Coğrafi veya Bekleme Süreleri Nedeniyle Karşılanmayan Tıbbi Bakım İhtiyacının Değişimi, Gelir Dilimine Göre, Bütün Avrupa Birliği Ülkeleri, 2008-2016

Kaynak: (OECD, 2018:171).

Şekil 12. Finansal, Coğrafi veya Bekleme Süreleri Nedeniyle Karşılanmayan Diş Bakımı İhtiyacının Değişimi, Gelir Dilimine Göre, Bütün Avrupa Birliği Ülkeleri, 2008-2016

OECD’ye üye 27 ülkede hastaların yaklaşık % 2.5'i karşılanmayan tıbbi ihtiyaçlarının olduğunu bildirmiştir. Karşılanmayan tıbbi ihtiyaçların nedenleri arasında da finansal nedenler (Yunanistan, İtalya, Polonya ve Portekiz), bekleme süresi (Polonya, Finlandiya ve Estonya) ve ulaşım güçlüğü (Norveç) bulunmaktadır. Birleşik Krallıkta, nüfusun üst düzey gelir grubu ile alt düzey gelir grubunun %50'si arasında düşük seviyede eşitsizlik mevcutken, Birleşik Devletlerde, gelir düzeyi açısından büyük ölçüde eşitsizlikler mevcuttur. Bu açıdan, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yayınlanan Dünya Sağlık Raporu'nda, ödeme güçlüğünden ziyade ihtiyaca göre tıbbi bakıma erişimin garanti edilmesi nüfus sağlığını iyileştirme yöntemi olarak belirtilmektedir. Bu nedenle, sağlık sistemleri bireylerin ihtiyaç duydukları tıbbi hizmetleri aldıklarından emin olmak için değerlendirilmelidir. Bu değerlendirme ölçüsü de “karşılanmayan ihtiyaçları olan nüfusun oranı” dır (Yoon vd., 2019:1-2). 2018 yılında da Avrupa Birliğine üye ülkelere yönelik yapılan çalışmalarda 16 yaş ve üstü nüfusun % 3’ünden fazlasının tıbbi muayene veya tedavide karşılanmayan bir ihtiyacı olduğu tespit edilmiştir. Hizmetlerin pahalı olması tıbbi muayene veya tedavide karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarının ana nedenini oluştururken, daha sonraki en yaygın ana nedenler bekleme süreleri ve sorunun kendi başına iyileşip iyileşmediğini görmek istemektir. Daha az yaygın nedenler, zaman yetersizliği, doktorlar, hastaneler, muayene veya tedavi korkusu, sağlık kuruluşunun seyahat etmek için çok uzak olması veya kişinin iyi bir doktor veya uzman tanımamasıdır. Tıbbi muayene veya tedavideki karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarının yaşlılar arasında yaygın olduğu tespit edilirken, gelirin artması ve eğitim seviyesinin yükseltilmesiyle karşılanmayan sağlık ihtiyacı bildirme sıklıklarının azaldığı tespit edilmiştir. Diş muayenesi veya tedavisinde karşılanmayan sağlık ihtiyaçları 16 yaş ve üstü nüfusta % 4’tür ve ana nedeni hizmetlerin pahalı olmasıdır. Daha sonra bildirilen en yaygın ana neden korkudur. Korkudan sonra bildirilen nedenler arasında zaman yetersizliği, bekleme süreleri bulunmaktadır. Diş muayenesi veya tedavisindeki karşılanmayan sağlık ihtiyaçlarının genel olarak 45-64 yaşları arasında yaygın olduğu tespit edilmiştir (Eurostat, 2019).