Kamu özel işbirliği modeline ilişkin mevcut durum

Türkiye’deki KÖİ uygulamaları incelendiğinde, Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinden itibaren KÖİ uygulamalarının hayata geçirildiği görülmektedir. 1849 ve 1909 yılları arasında imtiyaz modeline ilişkin herhangi bir yasal düzenleme yer almamış olsa da; posta, telefon, telgraf, tramvay, tünel, elektrik, su, hava gazı, liman ve rıhtım hizmetleri gibi çok sayıda kamu hizmetinin kurulması ve işletilmesi imtiyaz yöntemi ile yabancı müteşebbislere bırakılmıştır. Daha sonra 10 Haziran 1910 (1326) tarihinde “Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun” kabul edilerek söz konusu kanun kapsamında imtiyaz modelli projeler hayata geçirilmiştir. Cumhuriyet döneminde savaşlar, ekonominin kötüye gitmesi gibi olumsuz koşullar nedeniyle mevcut durum farklı bir boyut kazanarak kamu hizmetleri imtiyaz modelinden ziyade devlet eliyle gördürülmüştür. 1980’li yıllardan itibaren ise uluslararası ekonomik akımların paralelinde, kamu kaynaklarının kısıtlı olması ve özel sektörün işletme becerisinden faydalanılması amacı ile yeniden Türkiye’de KÖİ modelli projeler hayata geçirilmiştir.

Türkiye’de KÖİ modeli yap-işlet-devret (YİD), yap-kirala-devret (YKD), yap- işlet (Yİ) ve işletme hakkı devri (İHD) modellerinden meydana gelmektedir. Yİ modeli, kamu ile görevli şirket arasında imzalanan sözleşme çerçevesinde, bir yatırım veya hizmetin görevli şirket tarafından finanse edilerek yapıldığı, işletildiği, gerekli hallerde tasarlandığı ve yapının mülkiyetinin görevli şirkette kaldığı KÖİ modelini ifade ederken, YİD modeli, kamu ile görevli şirket arasında imzalanan bir sözleşme çerçevesinde, bir yatırım veya hizmetin görevli şirket tarafından, finanse edilerek

yapıldığı, işletildiği, gerekli hallerde tasarlandığı ve belirlenen süre sonunda kamuya devredildiği KÖİ modelini ifade etmektedir. YKD modeli, kamu ile görevli şirket arasında imzalanan bir sözleşme çerçevesinde, bir yatırım veya hizmetin görevli şirket tarafından finanse edilerek yapıldığı, gerekli hallerde tasarlandığı, belirli bir süre için kamuya kiralandığı, kiralanan yapı üzerindeki kimi mal ve hizmet üretim birimlerinin kısmen veya tamamen görevli şirket tarafından işletilebildiği ve yapının mülkiyetinin kira dönemi sonunda kamuya devredildiği KÖİ modelini belirtmektedir. YKD modelinde mal ve hizmet üretim birimlerinin kısmen veya tamamen görevli şirket tarafından işletilmesi durumunda kamu, görevli şirkete kira bedeline ek olarak belirli bir bedel ödemekle yükümlüdür. Son olarak İHD modeli ise YİD, Yİ ve YKD modellerinden farklı olarak, mevcut kamu yatırımlarının işletilmesini bir bütün olarak veya kısmen, yapılacak sözleşme çerçevesinde, mülkiyet hakkı kamuda kalmak kaydıyla, bir bedel karşılığında belirli süre ve şartlarla kamunun görevli şirkete kiraladığı KÖİ modelini ifade etmektedir.

Şekil 3.3. Uygulama Sözleşmesi İmzalanmış Kamu Özel İşbirliği Projeleri

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, 19 Şubat 2018,

<http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiProjelerindeGelismeler.aspx>

2018 yılı Şubat ayı itibarıyla, uygulama sözleşmesi imzalanmış toplam proje sayısı 225 adettir. Uygulama sözleşmesi imzalanan projelerden 149 tanesi YPK yetkisine tabi değilken, 76 tanesi YPK yetki onayı alan projedir.141

141_{T.C. Kalkınma Bakanlığı, 19 Şubat 2018,}

<http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiProjelerindeGelismeler.aspx> Uygulama Sözleşmesi İmzalanmış

225 KÖİ Projesi 76 Proje YPK Onayı Alan 149 Proje YPK Onayına Tabi Olmayan

KÖİ projelerine ilişkin olarak YPK yetkisine tabi olmayıp, uygulama sözleşmesi imzalanmış KÖİ proje modellerine yönelik detaylı bilgiler Tablo 3.2’de yer almaktadır. Tabloda görüldüğü üzere YPK yetkisine tabi olmayan projelerin büyük bir kısmı enerji sektörüne ait projelerdir. Ayrıca söz konusu 86 enerji projesinden 56 tanesi İHD modelli projelerdir.

Tablo 3.2. Yüksek Planlama Kurulu Yetkisine Tabi Olmayan Kamu Özel İşbirliği Proje Bilgileri

Otoyol Hizmet

Tesisi Enerji Liman

Yat Limanı ve Turizm Tesisi Havaalanı Kültür ve Turizm Tesisi Gümrük Tesisi Toplam YİD 25 25 - - - 1 51 Yİ - 5 - - - - 5 YKD - - - - İHD 8 56 18 2 8 - 1 93 Toplam 33 86 18 2 8 1 1 149

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, 19 Şubat 2018,

<http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiProjelerindeGelismeler.aspx>

Tablo 3.3. Uygulama Sözleşmesi İmzalanmış Kamu Özel İşbirliği Projeleri

YİD Yİ YKD İHD Toplam

Enerji Projeleri 25 5 - 56 86

Karayolu Projeleri 34 - - 8 42

Liman Projeleri 4 - - 18 22

Sağlık Projeleri - - 21 - 21

Havaalanı Projeleri 10 - - 8 18

Yat Limanı Projeleri 15 - - 2 17

Gümrük Tesisi Projeleri 14 - - 1 15

Endüstriyel Tesis ve Kentsel

Altyapı Projeleri 2 - - - 2

Kültür ve Turizm Tesisi 1 - - - 1

Demiryolu Projeleri 1 - - - 1

Toplam 106 5 21 93 225

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, 19 Şubat 2018,

http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiProjelerindeGelismeler.aspx

Uygulama sözleşmesi imzalanmış, YPK yetkisine tabi olan ve olmayan 225 adet projenin tamamı incelendiğinde ise yine enerji sektörünün bu defa 86 adet proje ile ilk sırayı aldığı görülmektedir. Enerji sektörünü ise 42 proje ile karayolu, 22 proje ile liman ve 21 proje ile sağlık sektörü takip etmektedir. YİD modeli 106 adet proje ile en çok kullanılan KÖİ modeli iken, 93 adet proje ile İHD modeli YİD modelinin

ardından en fazla kullanılan modeldir. Uygulama sözleşmesi imzalanmış olan projelerden 191tanesi şu anda işletme aşamasında, 34 tanesi ise yapım aşamasındadır. YPK yetkisi gerektiren ve gerektirmeyen tüm uygulama sözleşmesi imzalanmış KÖİ projelerine ilişkin detaylı bilgiler Tablo 3.3.’te yer almaktadır.

Uygulama sözleşmesi imzalanmış ve işletmede olan söz konusu 191 projenin 2018 yılı fiyatları ile sözleşme tutarı 57,2 milyar ABD doları, yapım aşamasında olan 34 projenin ise sözleşme tutarı 77,6 milyar ABD dolarıdır. Böylelikle uygulama sözleşmesi imzalanmış bütün KÖİ projelerine ilişkin sözleşme tutarı 2018 yılı fiyatları ile 134 milyar ABD dolarını aşmış bulunmaktadır. Bahse konu sözleşme büyüklüğü; projelere ilişkin yatırım tutarlarını, İHD bedellerini ve eğer projelerde devlete ödenecek olan kira bedelleri mevcut ise kira bedellerini de içermektedir. Örneğin YİD modelli İstanbul Yeni Havalimanı Projesinin yaklaşık 51 milyar ABD doları olan sözleşme büyüklüğü, yaklaşık 14 milyar ABD doları olan yatırım tutarı ile kamuya yüklenici tarafından ödenecek 37 Milyar ABD dolarından meydana gelmektedir.

YİD, Yİ ve YKD modelli projelere ait sadece yatırım tutarı büyüklüğü ise 2018 yılı fiyatları ile 61,6 milyar ABD dolarıdır. 61,6 milyar ABD dolarının 40,5 milyar ABD dolarlık payı şu anda yapım aşamasında olan projelere ait olup geri kalan 21,1 milyar ABD dolarlık payı işletmede olan projelere ilişkin yatırım tutarı büyüklüğüdür. Uygulama sözleşmesi imzalanmış KÖİ projelerine ait yatırım tutarlarına, sektör bazında bakıldığında, yüzde 31 ile karayolu projelerinin ilk sırada olduğu ardından yüzde 29 ile havaalanı projelerinin ikinci sırada yer aldığı görülmektedir. Havaalanı projelerine ait 18,1 milyar ABD dolarlık yatırımın yukarıda da bahsedildiği üzere yaklaşık 14 milyar ABD dolarlık payı İstanbul Yeni Havalimanı projesine aittir. Dolayısıyla söz konusu yatırım büyüklüğünün önemli kısmını, İstanbul Yeni Havalimanı projesi meydana getirmektedir. Havaalanı projelerinin ardından yüzde 19’luk pay ile YKD modeli ile hayata geçirilecek olan şehir hastaneleri ilk üç sırayı tamamlamaktadır. Türkiye’de son yıllarda KÖİ modelinin uygulandığı önemli ve büyük ölçekli projeler ve projelere ilişkin yatırım tutarları Ek 5’te yer almaktadır.

Grafik 3.1. Yatırım Tutarlarının Sektörlere Göre Dağılımı

(2017 Yılı Fiyatlarıyla, Milyon ABD Doları)

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, 19 Şubat 2018,

<http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiProjelerindeGelismeler.aspx>

Grafik 3.1 incelendiğinde kentsel altyapı ve endüstri tesisi projelerinin de KÖİ envanterinde yer aldığı görülmektedir. Endüstri tesisi projesi olarak, 07.02.2000 tarihli YPK Kararına istinaden Divriği (Sivas) Yatakları A Kafa Yeraltı İşletme Projesinin İç Donanımının Yapım İşi ile Yeraltı Demir Cevheri İşletmeciliği Projesi; kentsel altyapı projesi olarak ise 24.02.1995 tarihli YPK Kararına istinaden İzmit Su Projesi (İzmit Şehri Kentsel ve Endüstriyel Su Temini Projesi) hayata geçirilmiştir. Dolayısıyla günümüze kadar KÖİ modeli ile yalnızca bir adet su teminine yönelik proje gerçekleşmiştir. Ancak İzmit Su Temini Projesinde, Hazine tarafından koşullu yükümlülük ödemeleri yapılmak durumunda kalınmıştır. Proje adına sağlanan garanti kapsamında Hazinece önemli bir tutarda üstlenim gerçekleştirilmiş olup söz konusu üstlenimler 2014 Ocak ayı itibarıyla sona ermiştir.142

142 _{T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, 2015:38} 19.420 18.124 11.708 9.166 1.391 895 424 _{265 137 127} 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000

Karayolu Havaalanı Sağlık Enerji Kentsel Altyapı ve

Endüstri Yat

Limanı GümrükTesisi Demiryolu Kültür veTurizm Liman Yatırım Tutarı

4. İÇME SUYU VE ATIKSU PROJELERİNİN UYGULANMASINDA KÖİ