Kalkınma Planlarında Yükseköğretim Barınma Politikaları

Türkiye planlı kalkınma dönemine girdikten sonra eğitim politikaları kalkınmanın olmazsa olmaz araçlarından birisi olarak görülmüş ve hazırlanan Kalkınma Planlarında eğitime büyük önem verilmiştir. Eğitimin tamamlayıcı unsurlarından birisi olan öğrencilerin barınma problemine ise zaman zaman değinilmiş, özellikle son yıllarda barınma eğitimin içerisinde tali bir unsur olarak kaldığından Kalkınma Planlarında yer verilmeyerek, barınma konusu Kalkınma Planlarının uygulanması amacıyla hazırlanan yıllık programlarda ele alınmıştır.

I. Beş Yıllık Kalkınma Planı112 _{(BYKP) (1963-1967) döneminde başta}

yükseköğretim olmak üzere tüm eğitim sistemi, ekonomik kalkınmanın gerektirdiği insan gücünün yetiştirilmesi bağlamında düşünülmüş ve planlanmıştır. Bu nedenle eğitim sistemine yönelik politika ve hedefler işgücü, istihdam ve araştırma

111 _{Arlı, 2013.}

sektörleriyle birlikte değerlendirilmiştir. Yükseköğretimde öğrencilerin yetişme seviyelerini yükseltecek lojman, beslenme ve beşeri ilişkilerle ilgili şartların hızla düzeltilmesi gerektiği ifade edilmiştir. I. BYKP, eğitimi kamunun temel faaliyet alanlarından birisi olarak görmesine rağmen, eğitimden yararlananların eğitim harcamalarına imkânları seviyesinde katılmayışının parasız eğitimin gerçekten ihtiyacı olanlara sağlanmasına ve eğitim harcamalarının artırılmasına engel teşkil ettiği saptaması yapılarak, dezavantajlı grupların eğitimden yararlanma bakımından yaşadığı eşitsizliklerin giderilmesi hedefinin yanında maliyetin yükseköğretime katılan bireyler tarafından paylaşılması fikrini de içermektedir.

1968-1972 dönemini kapsayan II. BYKP’deki113 _{eğitime bakış I.BYKP ile}

büyük oranda örtüşmektedir. II. BYKP döneminde temel eğitimin yaygınlaştırılması daha fazla önemsenmiş, bu nedenle temel eğitim tüm yurttaşların, yükseköğretim ise sadece en yetenekli öğrencilerin erişebileceği bir kademe olarak ele alınmıştır. Vatandaşların devletçe sağlanan eğitim imkanlarından yararlanmasının fırsat eşitliği ilkesine göre düzenlenmesi, buna göre geniş bir burs ve yatılılık sistemi ile kabiliyetli öğrencilerin ekonomik güçleri ve bulundukları çevrenin şartları ile kısıtlanmaksızın eğitimin en üst kademelerine çıkmalarının gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Fırsat eşitliği imkanlarını genişletmek amacıyla ekonomik durumu iyi olanların kendileri için yapılan eğitim harcamalarına katılmalarının sağlanacağı belirtilmiştir. O dönemki durum analizinde kabiliyetli olanların eğitimin en üst kademelerine kadar yükselmelerini sağlayıcı bir sistem ile yeterli sayıda burs ve yatılı okuma imkanı sunulamadığından bahsedilmiştir. 1963 yılında ortaöğretimde toplam öğrencilerin yüzde 1,5’i yatılı iken 1967’de bu oranın yüzde 0,7’ye düştüğü, ortaöğretimde yatılılık kapasitesinin 4.000 olduğu belirtilmiştir. Kredi ve Yurtlar Kurumu bağlı yatak kapasitesinin 11.300’e çıkacağı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nin ise 1.200 kapasiteli yurdu olduğu bilgisi verilmiştir. Bunların dışında özel yurtlar bulunmasına rağmen yurt ve yatılılık kapasitesinin yeterli olmadığı vurgulanmıştır.

1973-1977 yıllarını kapsayan III. BYKP114 _{dönemi yükseköğretime olan talep}

baskısının yoğun olarak hissedilmeye başlandığı dönem olmuş ve açıköğretim ile

113 _{DPT, 1968.}

önlisans uygulamalarına bu dönemde başlanmıştır. Birinci ve İkinci Planlarda tüm eğitim sisteminin, fırsat eşitliğinin gerçekleştirilmesi ve gelir dağılımının düzeltilmesi amacına yöneldiği, ancak son on yıllık dönemde bu alanlarda istenilen gelişmelerin sağlanamadığı; eğitim kurumları, öğretmenler ve eğitim araçlarının yurt düzeyinde dengesiz dağılımının fiili bir fırsat eşitsizliği doğurduğu ifade edilmiştir. Yetenekli, başarılı ve dar gelirli öğrencilere dikey sosyal hareketlilik yolunu açmak üzere önceki kalkınma planlarında öngörülen kredi, burs ve parasız yatılılık olanaklarının artırılmasındaki hedeflere ulaşılamadığı vurgulanmıştır. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması amacıyla, yükseköğretimde öğrencilere kredi, burs ve yurt sağlanması çabalarının geliştirileceği, öğrenciler için sosyal ve sağlık hizmetinin sağlanacağı belirtilmiştir.

1979-1983 dönemini kapsayan IV. BYKP’da115 _{yükseköğretim kurumlarının}

hem insangücü ihtiyaçlarını hem de sosyal talebi karşılamada yetersiz kaldığı ve yükseköğretim kapısındaki yığılmanın hızla arttığı ifade edilmiştir. IV. BYKP’nin “Gençlik Sorunları” alt başlığında, eğitim hayatındaki gençlik kesiminin, özellikle yükseköğretimdeki gençliğin en önemli sorunlarından birinin de barınma olduğu, bu alanda kamu, silahlı kuvvetler, kamu iktisadi teşebbüsleri, il özel idareleri, belediyeler, vakıf ve derneklerin yanı sıra özel kurum ve kuruluşların da hizmet sunduğu, ancak kamu kesimindeki çeşitli kuruluşların yurtlarında olduğu gibi tüm öğrenci yurtlarında ücret ve hizmetlerin önemli farklılıklar gösterdiği belirtilmektedir. Barınma sorununu çözme hususundatemel politika olarak yükseköğretim gençliğinin barınma gereksinimini karşılamak amacıyla yurt sayısı ve kapasitesinin artırılacağı ve kamuya ait yurtlarda bulunan yatak kapasitesinin tam kullanımı için gerekli önlemlerin alınacağı belirtilmiştir.

1985-1989 dönemini kapsayan V. BYKP’da116 _{ülkemiz için özel bir önem}

taşıyan gençlik kesiminin eğitim, beslenme, sağlık, barınma ve istihdamının bir politikalar bütünü olarak ele alınması gerektiği vurgulanmıştır. Öğrencilerin barınma sorununa ya da öğrenci yurtlarına dair bir ifadeye yer verilmemiştir.

115 _{DPT, 1979.}

önlisans uygulamalarına bu dönemde başlanmıştır. Birinci ve İkinci Planlarda tüm eğitim sisteminin, fırsat eşitliğinin gerçekleştirilmesi ve gelir dağılımının düzeltilmesi amacına yöneldiği, ancak son on yıllık dönemde bu alanlarda istenilen gelişmelerin sağlanamadığı; eğitim kurumları, öğretmenler ve eğitim araçlarının yurt düzeyinde dengesiz dağılımının fiili bir fırsat eşitsizliği doğurduğu ifade edilmiştir. Yetenekli, başarılı ve dar gelirli öğrencilere dikey sosyal hareketlilik yolunu açmak üzere önceki kalkınma planlarında öngörülen kredi, burs ve parasız yatılılık olanaklarının artırılmasındaki hedeflere ulaşılamadığı vurgulanmıştır. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması amacıyla, yükseköğretimde öğrencilere kredi, burs ve yurt sağlanması çabalarının geliştirileceği, öğrenciler için sosyal ve sağlık hizmetinin sağlanacağı belirtilmiştir.

1979-1983 dönemini kapsayan IV. BYKP’da115 _{yükseköğretim kurumlarının}

hem insangücü ihtiyaçlarını hem de sosyal talebi karşılamada yetersiz kaldığı ve yükseköğretim kapısındaki yığılmanın hızla arttığı ifade edilmiştir. IV. BYKP’nin “Gençlik Sorunları” alt başlığında, eğitim hayatındaki gençlik kesiminin, özellikle yükseköğretimdeki gençliğin en önemli sorunlarından birinin de barınma olduğu, bu alanda kamu, silahlı kuvvetler, kamu iktisadi teşebbüsleri, il özel idareleri, belediyeler, vakıf ve derneklerin yanı sıra özel kurum ve kuruluşların da hizmet sunduğu, ancak kamu kesimindeki çeşitli kuruluşların yurtlarında olduğu gibi tüm öğrenci yurtlarında ücret ve hizmetlerin önemli farklılıklar gösterdiği belirtilmektedir. Barınma sorununu çözme hususundatemel politika olarak yükseköğretim gençliğinin barınma gereksinimini karşılamak amacıyla yurt sayısı ve kapasitesinin artırılacağı ve kamuya ait yurtlarda bulunan yatak kapasitesinin tam kullanımı için gerekli önlemlerin alınacağı belirtilmiştir.

1985-1989 dönemini kapsayan V. BYKP’da116 _{ülkemiz için özel bir önem}

taşıyan gençlik kesiminin eğitim, beslenme, sağlık, barınma ve istihdamının bir politikalar bütünü olarak ele alınması gerektiği vurgulanmıştır. Öğrencilerin barınma sorununa ya da öğrenci yurtlarına dair bir ifadeye yer verilmemiştir.

115 _{DPT, 1979.}

116 _{DPT, 1985.}

1990-1994 dönemini kapsayan VI. BYKP’da117 _{eğitim ve öğretimin çeşitli}

kademelerinde uygulanan parasız yatılılık ve burs verme sisteminin ıslah edilerek öncelikle üstün yetenekli fakat maddi imkanları sınırlı öğrencilere yöneltilmesi amaçlanmıştır. Gençliğe yönelik bir politika olarak yükseköğretim öğrencilerine verilen kredi miktarının günün şartlarına göre ayarlanması ve kamu yurtlarının kapasitesinin artırılması gerektiğine işaret edilmiştir.

1996-2000 dönemini kapsayan VII. BYKP’da118 _{eğitim en öncelikli sektör}

olarak belirlenmiştir. Toplumsal faydanın büyük olduğu zorunlu eğitimin devlet tarafından üstlenilmesi, bireysel faydanın nispeten büyük olduğu daha üst eğitim kademelerinde hizmetten yararlananların hizmetin bedelini ödemesinin sağlanacağı belirtilmiştir. Fırsat eşitliği açısından ise ödeme gücü olmayan öğrencilerin yükseköğretim hizmetinden yararlanabilmesini sağlamak üzere özel kesimin de katkısıyla dar gelirli aile çocuklarından başlanarak kredi ve burs sistemiyle destekleneceği belirtilmiştir. Öğrencilerin barınması veya öğrenci yurtları ile ilgili ayrıca bir açıklama yapılmamıştır.

2001-2005 dönemini kapsayan VIII. BYKP’da119 _{daha çok yükseköğretim}

sisteminin merkeziyetçi yapısı, yeni üniversitelerin kurulması sürecindeki karar alma mekanizmaları, yükseköğretime giriş sistemi, yükseköğretim kurumlarının finansman kaynakları, akademik terfilerde liyakat gibi yapısal sorunlar ele alınmıştır. Öğrencilerin barınma problemine değinilmemiştir.

IX. Kalkınma Planında 120 _{(2007-2013) eğitim sisteminin etkinliğinin}

artırılması ve eğitime ayrılan kaynakların verimli kullanılması hedeflenmektedir. Eğitime ayrılan özel kaynakların ise eğitimde fırsat eşitliğine olanak sağlayacak şekilde ve kamu kaynaklarını en fazla ihtiyaç duyan kesimlere yönlendirilecek biçimde kullanılacağı belirtilmiştir. Öğrencilerin barınması veya öğrenci yurtları ile ilgili ayrıca bir açıklama yapılmamıştır.

117 _{DPT, 1990.}

118 _{DPT, 1996.}

119 _{DPT, 2001.}

Nitelikli insan, güçlü toplum ekseninde insan için ve insanla beraber kalkınma anlayışı ile hazırlanan X. Kalkınma Planında (2014-2018) ise küresel ölçekte rekabetçi bir yükseköğretim sistemine ulaşılması hedeflenmiştir. Yükseköğretime olan yoğun talebin karşılanması amacıyla IX. Kalkınma Planı dönemi başında 93 olan üniversite sayısının X. Kalkınma Planı121 _{hazırlık dönemi olan 2013 yılı Mayıs ayı itibariyle}

170’e ulaşarak yükseköğretimin ülke geneline yaygınlaştırıldığı ve kontenjanların önemli ölçüde artırıldığı belirtilmiştir. Yükseköğretim öğrencilerinin barınmasına doğrudan değinilmemesine rağmen öğrenci sayısında ve okullaşma oranında yaşanan niceliksel artışa paralel olarak yurt ihtiyacının da artması bu tez çalışmasının ana hattını oluşturmuştur.

Sonuç olarak, 1963 yılından bu yana hazırlanan Kalkınma Planlarında öğrencilerin barınması ile ilgili politikalara dair genel bir değerlendirme yapılacak olursa, 2001 yılında hazırlanan VIII. BYKP dönemine kadar barınmanın eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması temelinde ele alındığı görülmektedir. Bu döneme kadar barınma konusu daha çok yetenekli, başarılı ve dar gelirli öğrenciler için öncelikli çözülmesi gereken bir problem olarak görülmüştür. Yükseköğretim okullaşma oranında yaşanan yüksek artış ve yükseköğretimin kitleselleşmesi nedeni ile genel olarak eğitime erişim ve özelde barınma artık dezavantajlı kesimler için problem olmaktan çıkarak genel bir mesele haline gelmiştir.

Nitekim günümüzde okullaşma oranı, toplam çağ nüfusu içerisinde yükseköğretim gören kişi sayısı olarak, barınmanın karşılanma oranı ise yurtta kalan öğrenci sayısının toplam öğrenci sayısına oranı olarak takip edilmekte, göstergelerde kişinin ekonomik durumuna dair bir ayrım yapılarak hedefler konulmamaktadır.

4. TÜRKİYE’DE YÜKSEKÖĞRETİMDE YAŞANAN BÜYÜME VE 2023