Türkiye’de planlı kalkınma dönemlerinin başlamasından günümüze160 kadar toplam 10 adet beş yıllık kalkınma planı hazırlanmış ve yürürlüğe konulmuştur. 7.
kalkınma planına kadar geride kalan 6 kalkınma planında kayıtdışı istihdamın önlenmesine yönelik bir çalışma ya da bir atıf yer almamıştır. 7, 8, 9 ve 10’uncu beş yıllık kalkınma planlarında, “kayıtdışı istihdam” ya da “kayıtdışı çalışma” konularına doğrudan ya da dolaylı olarak yer verilmiştir.
160 2014 yılına kadar hazırlanan Kalkınma Planı sayısı
70 1. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
1996 – 2000 yıllarını kapsayan 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında doğrudan kayıtdışı istihdama yönelik herhangi bir atıfa yer verilmemiştir. Makro anlamda kayıtdışı çalışma alanları ve bu alanların daraltılması için yapılan açıklamalardan ve alınacak önlemlerden bahsedilmiştir.161 Kayıtdışı çalışmanın “…yaygınlığı endüstri ilişkilerinin tabanını daraltıcı, çalışma sorunlarını artırıcı bir etki yapmaktadır…”
denilerek işveren ve çalışanlar arasındaki ücret pazarlığı, kurumsal ilişkiler gibi ilişkileri olumsuz etkilediği üzerine tespitler yapılmıştır.
İşgücü piyasasındaki parçalı yapı nedeniyle “Kayıtdışı kesimde çalışmanın yaygınlığı çalışma ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir.’ Ayrıca, ‘İstihdamın artırılması ve kayıtdışı ekonominin boyutlarının küçültülmesi açısından, …ilave yükler AB ülkelerindeki düzeye düşürülecektir.” denilerek kayıtdışılıkta Avrupa Birliği ülkelerindeki oranlara ulaşılması amaçlanmaktadır.
2. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
4447 sayılı kanunla yapılan sosyal güvenlik reformunda, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planında da işaret edilmiş olan kayıtdışı istihdamın önlenmesi ve bu kanun çerçevesinde yapılanlar ve hedeflenenler sayılmıştır. Ayrıca ilk kez “kayıtdışı istihdam” adlandırmasıyla kayıtdışı istihdama değinilmektedir. Kayıtdışı istihdamın düşürülmesi için ulaşılması istenen hedefler belirtilmiştir.162
4447 sayılı kanunla yapılan sosyal güvenlik reformu sonucunda; kayıtdışı istihdamın önlenmesi, prime esas kazanç sınırlarının yükseltilmesi, emeklilik için gerekli asgari yaş sınırının yükseltilmesi, emekli aylıklarının TÜFE artışına endekslenmesi, prim tahsilatlarının hızlandırılması ve denetimde etkinliğin artırılmasına dönük tedbirler getirilmiştir. Ayrıca, işsizlik sigortası kurulmuştur.
Sosyal Güvenlik kapsamındaki kişi sayısının arttırılarak oransal olarak kayıtdışılığın azaltılmasına yönelik, “Sosyal sigorta sistemi kapsamındaki aktif sigortalı nüfus artırılacak ve kayıtdışı istihdam önlenecektir. Bu çerçevede istihdam kapsamındaki aktif sigortalı nüfusun sivil istihdama oranı %65’e ulaşacaktır.”
161 DPT, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (08.10.2014)
162 DPT, Yedinci
71 Kayıtdışılık nedenlerinden bir tanesi olarak sayılan ilave istihdam yüklerinin varlığıyla ilgili, “İstihdama yönelik yasal yükümlülüklerin toplam işgücü maliyeti içinde önemli bir paya sahip olması kayıtdışı istihdamı artırmaktadır...” şeklinde tespit yapılarak ek maliyetlerin düşürülmesi için, “İstihdama yönelik yasal yükümlülüklerin hafifletilmesi toplam işgücü¸ maliyetini aşağıya çekerek kayıtdışı istihdamı azaltacak ve ekonomide etkinliği artıracaktır.” Denilmektedir.
…Sosyal sigorta kapsamındaki aktif sigortalı nüfus artırılacak, kayıtdışı istihdam etkin bir denetimle azaltılacaktır.
3. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı
2001 - 2005 yılları arasında kayıtdışı istihdamla mücadelenin tarım dışı sahada beklenen başarıya ulaşamadığı raporlara yansımıştır. Özellikle kayıtdışı istihdamla mücadelede önemli bir basamak olan teknolojiden yararlanılması,
“…sosyal güvenlik ve vergi işlemlerinde otomasyona geçilmesine...” şeklinde belirtilmiştir. Çalışanların sosyal sigorta sistemine dâhil edilerek kayıtdışı istihdamın kademeli olarak düşürülmesi gereği planda yer almaktadır.163
Az gelişmiş illerde istihdamın artırılmasının teşvikine yönelik düzenlemelerin yapılmasına rağmen, kayıtdışılığın boyutu azaltılamamıştır. Nitekim tarım dışı sektörlerde kayıtdışı istihdam oranı 2001 yılındaki %29 seviyesinden 2005 yılında %34’e çıkmıştır.
Bir önceki Kalkınma Planında bahsedilen, “İstihdam üzerindeki yükler, yeni istihdam olanaklarının geliştirilmesini, düzgün işlerin çoğaltılmasını ve kayıtdışı istihdamın azaltılmasını özendirecek şekilde aktüeryal dengeler de gözetilerek kademeli bir şekilde düşürülecektir.” Bu planda da tekrarlanarak istihdam üzerindeki yüklerin azaltılması ve yeni istihdam olanaklarının meydana getirilerek kayıtdışılığın azaltılması amaçlanmaktadır.
Sosyal sigorta sistemi, çalışan nüfusun tümünü kapsayacak şekilde yaygınlaştırılacak ve kayıtdışı istihdam önlenecektir.
163 DPT, Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara, 2006, http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/View/13744/plan9.pdf (08.10.2014)
72 4. Onuncu Kalkınma Planı
Kalkınma planlarından onuncusu kayıtdışı istihdama en fazla değinilen ve ilk kez fiili denetim faaliyetlerinin artırılacağından bahsedilen kalkınma planı olarak öne çıkmaktadır. Özellikle kayıtdışı kadın ve genç istihdamının önlenmesine yönelik,
“…başta gençler ve kadınlarda olmak üzere işgücüne katılımın ve istihdamın artırılması, işsizliğin azaltılması, iş kazalarının ve kayıtdışı istihdamın önlenmesi, işgücü niteliğinin yükseltilmesi ve kırılgan istihdamın azaltılması hususları önemini korumaktadır”.164
Sosyal güvence ve kayıtlı istihdam bilincinin arttırılması ve kayıtdışı çalışan ve çalıştıranlara yönelik denetimin önemi Onuncu Kalkınma Planında yerini almıştır.
“Sosyal sigortadan yoksunluğa yol açan… toplumsal bilinç arttırılmış ve fiili denetim faaliyetleri yaygınlaştırılmıştır”.165
Kayıtdışı istihdamın sosyal güvenlik sistemindeki aktif-pasif dengesini bozan ve mali sürdürülebilirliği olumsuz yönde etkileyen yönünden bahsedilmiştir.166
İstihdam ve çalışma yaşamında uygulanacak politikalar içerisinde, “kayıtdışı istihdamla etkin mücadele edilecek, bu kapsamda elde edilen kazanımlar işgücü maliyetlerinin azaltılmasında kullanılacaktır”.167 ifadesiyle kayıtdışılıkla mücadelenin devam edeceği ve etkin mücadele sonucu elde edilen kazanımlarla işgücü maliyetlerinin azaltılması yoluna gidileceğinden bahsedilmiştir.
Gerileme eğilimi gösteren kayıtdışı istihdam oranı, kayıtdışı istihdamla mücadelede denetimin ve alınan tedbirlerin sonuçları gösterilmiştir. “2006 yılında
%47 olan kayıtdışı istihdam oranı, 2012 yılında %39 düzeyine gerilemiştir. Kayıtdışı istihdamla mücadeleye yönelik alınan tedbirler ve istihdam teşvikleri sonucu ücretli ve maaşlı çalışanların kayıtdışı istihdam oranının %31’den %22’ye gerilemesi etkili olmuştur. Diğer taraftan, kendi hesabına çalışanların ve işverenlerin kayıtdışı
164 Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı, Ankara, 2013,
http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/12/Onuncu%20Kalk%C4%B1nm a%20Plan%C4%B1.pdf, s. 46 (08.10.2014)
165 Kalkınma Bakanlığı, s. 47
166 a.g.e, s. 47
167 a.g.e, s. 59
73 istihdamında ise küçük bir iyileşme yaşanmış ve kayıtdışı istihdam oranı %57’den
%55’e gerilemiştir”.168
Sosyal güvenliğin finansmanıyla ilgili politikayla, sosyal güvenlik açıklarının giderilmeye çalışacağından bahsedilmiştir. Kayıtdışı ekonominin azaltılması programı başlıklı bölümde ise tarım dışı kayıtdışı istihdam oranının beş puan azaltılması hedefi de belirtilmektedir.169 “kayıtdışı istihdam ve kayıtdışı ücretle mücadele edilerek kayıtlı çalışan sayısı artırılacak ve prim tabanı genişletilecektir”.