Kayıtdışı istihdamı meydana getiren mali nedenler sonuçları itibariyle ekonomiyi de ilgilendirdiğinden mali ve ekonomik nedenleri birbirinden ayırmadan incelemek doğru olmaktadır. Gelir dağılımında adaletsizlik, yoksuzluk ve işsizlik, işçi ve işveren maliyetlerinin yüksek olması başlıca mali ve ekonomik nedenler arasında sayılmaktadır.
1. Gelir Dağılımında Adaletsizlik, Yoksulluk ve İşsizlik
Kayıtdışı istihdamı ortaya çıkaran en temel nedenin ekonomik olduğu rahatlıkla söylenmektedir. İnsanlar; kayıt altına girerek vergi ödemek yerine kayıtdışında çalışmayı tercih etmekte, bu da kayıtdışı sektörünün yıllardan beri sürmesine neden olmaktadır. Son yıllarda yaşanan ekonomik krizler sonucunda artan işsizlik ve bozulan gelir dağılımı, önemli bir sorun olan yoksulluğu artırmış, buna bağlı olarak birçok kişi kayıtdışı da olsa bir işte çalışmayı tercih etmiştir. Nitekim Kayıtdışı İstihdamla Mücadele Projesi’nde (KADİM), kayıtdışı istihdamın en önemli nedenlerinden biri de gelir dağılımında yaşanan adaletsizlikler ve yoksulluk olarak belirlenmiştir.119
Gelirin adaletsiz dağılımı, kayıtdışı istihdamın nedenlerinden bir diğeri sayılmaktadır. Yoksul ve eğitim düzeyi düşük işçilerin, üretimde yarattığı katma değer de düşük olmaktadır. Bu kişiler için ödenen prim ve vergi, kişilerin yarattığı katma değeri aşabilmektedir. Aşılan katma değer gelir dağılımındaki adaleti
118 Ahmet Burçin Yereli, Oğuz Karadeniz, Kayıtdışı İstihdam, Ankara: Odak Yayınları, 2004
119 Gelir İdaresi Başkanlığı, Kayıtdışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı 2008-2010, http://www.gib.gov.tr/fileadmin/beyannamerehberi/Kayit_disi_2009tr.pdf, Mayıs 2009
46 bozmakta, gelir dağılımındaki adaletin bozulması da kişilerin yaygın olarak kayıtdışı çalışmayı tercih etmesi sonucunu doğurmaktadır.120
TUİK’in 2006 yılı ve 2013 yılında yapmış olduğu “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması” sonuçları karşılaştırıldığında iki dönem itibariyle Türkiye’de gelir dağılımının zengin-fakir ikilemindeki değişikliği görülmektedir. 2006 Mayıs ayı verilerine bakıldığında Türkiye’de Gelir Dağılımına göre nüfusun en düşük gelir düzeyindeki %20’lik dilimi gelirin %6,04’ünü, en yüksek gelir düzeyindeki %20’lik bölümü de gelirin %46,17’sini aldığı görülmektedir.121 2013 verilerine bakıldığında da en düşük gelir düzeyindeki %20’lik kesimin gelirin %6,1’ini, en yüksek gelir düzeyindeki %20’lik kesimin de gelirin %46,6’sından pay aldığı görülmektedir. İki dönem karşılaştırıldığında en yüksek gelirli %20’lik dilimin toplam gelirden aldığı pay artmıştır. 122 En yüksek gelirli grup ile en düşük gelirli grup arasındaki oran 2006 yılında 7,3 kat iken 2013 yılında oran 7,7 kata çıkmıştır. Zengin ve fakir arasındaki gelir farkının artması gelirden az pay alan yoksul ve işsiz kesim yaşamını devam ettirebilmek için kayıtdışı çalışmayı kabullenerek gelirini artırmaya çalışması durumunu ortaya çıkarmaktadır.
İşsizliğin yüksek oranlarda seyretmesi özellikle ülkemizde kayıtdışı istihdamın başka bir nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Kayıtdışı çalışmayı tercih eden kişilerin en önemli gerekçelerinden bir tanesi işsiz kalmak ya da işsiz kalmak tehlikesi altında olunmasıdır. TUİK verilerine göre 2009 yılında %16,8 olarak gerçekleşen işsizlik oranları 2010’da %14.4, 2011’de %12.3, 2012’de %11 ve 2013’de de %11.6 olarak gerçekleşmiştir. 5 yıllık süreçte işsizlik oranlarında azalma görülse de yaklaşık %11 düzeylerinde işsizlik, kişilerin işsizlik tehlikesi yaşamasında ve sonuçta da kayıtdışı çalışmayı kabul etmesinde etkili olmaktadır.
2. İşçi ve İşveren Maliyetlerinin Yüksek Olması
Sosyal güvenlik primlerinin yüksek olduğu ve bunun kayıtdışı istihdama yol açtığı konusunda, işverenler başta olmak üzere, toplumda genel bir inanış
120 Süngü, s. 117.
121 Kayıtdışı İstihdamla Mücadele (KADİM) Projesi
122 TUİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması,
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16083, 2013 (28.10.2014)
47 bulunmaktadır. İşgücü üzerindeki mali yüklerin aşırı yüksek olması kayıtdışı istihdamı artıran unsurlardan birisi olduğu kabul edilmektedir.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 81 inci maddesinde bir işçiden alınacak prim oranları sayılmaktadır. Kanuna göre, bir işçinin işverene maliyeti prime esas kazancın %34,5 kadarı olmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinde bu oran ortalama olarak %30 düzeylerinde bulunmaktadır. İşveren üzerinden alınan prim oranlarının yüksek olması işverenleri maliyetleri düşürmek kaygısıyla kayıtdışı işçi çalıştırmaya yöneltmekte bu da sonuç olarak kayıtdışı istihdama neden olmaktadır. 123
Kayıtdışı istihdamı ortaya çıkaran ekonomik nedenlerin en önemli unsurlarından birisi de gerek işverenden gerekse işçiden alınan vergilerin önemli bir mali yük oluşturmasıdır. Söz konusu taraflar, vergi yükünden kurtulmak amacıyla kayıtdışı çalışmayı tercih etmektedirler. Ülkemizde işverenin istihdama bağlı sosyal sigorta primleri ve sosyal amaçlı fon ödemeleri gibi yükümlülükleri sebebiyle toplam işgücü maliyeti yükselmektedir. En son yapılan düzenlemelere göre asgari ücretle çalışan bir işçinin işverene toplam maliyetinin %41’ini işverenin kamuya yaptığı ödemeler oluşturmaktadır. OECD ülkelerinde ise sanayi kesiminde çalışan bir işçinin işverene toplam maliyetinin %37'sini işverenin kamuya yaptığı ödemeler oluşturmaktadır.124
Türkiye’deki firmaların büyük çoğunluğunun küçük ve orta büyüklükte olması, bu işletmelerin sermaye yapılarının zayıf olmasını da beraberinde getirmektedir. Türkiye’de sanayi kesiminde 200.000 civarında olan küçük ve orta büyüklükteki işletmenin toplam işletme sayısının %99’unu oluşturduğu ve ülkedeki toplam istihdamın %56’sını sağladığı tahmin edilmektedir. Buna karşın bu işletmeler, toplam kredilerin sadece %3-4’ünü kullanmaktadırlar.125 İşletmeler, hem üretim yapmak hem de ödemekle yükümlü oldukları vergi, sigorta primi gibi giderleri karşılamak için finansmana ihtiyaç duymaktadırlar. Bu finansmanı
123 Süngü, s. 117.
124 ÇSGB, Kayıtdışı İstihdamla Mücadele Projesi (KADİM)
125 Erdoğan Alkın, Kobiler ve Türkiye Ekonomisi, 1. Anadolu Kongresi, KOBİ’lerin Finansman ve Pazarlama Sorunları, Nevşehir, 18-21 Ekim 2004
48 bulamadıklarında firmaların çoğu, maliyetlerini azaltmak amacıyla kaçak işçi çalıştırmaya yönelmektedirler.