KADIN GİYSİLERİ

Kuzey Kafkasya yaşam koşullarına ve inançlarına bağlı Karaçay Balkar kadını, erken dönemlerde oluşan âdet, gelenek ve görenekleri korumuştur. Kadın giyim kuşam unsurları oluşurken bu tür özellikler önemli bir yer tutmuştur. Kadın giyim kuşam unsurlarının oluşumu sürecinde sadece tarihî ve sosyal olgular değil, ayrıca yetenekli usta kadınların yaratıcılıkları ve azimleri çok önemli katkı sağlamıştır. Zaman içerisinde oluşan inanç ve estetik görünümler, kadın giyim kuşamının süslerinde önemli yer almıştır.

Ancak erkek ve kadın dış giyisilerinde yenilikliğe gidilmiştir. Erkek ve kadın iç giysilerine göre dış giysiler, sosyal yenilikler ile birlikte daha hızlı değişikliğe uğramıştır. Karaçay Balkar kadın giyim kuşamı unsuları, erkek giyim kuşam unsurları gibi iç gömlek, pantolon, elbise ve beşmetten oluşmuştur.

1960-1961 yıllarında Kabartey-Balkar Araştırma Bilim Ensititüsü tarafından yapılan kazılar, tarih ve bilim alanına büyük katkılar sağlamıştır (Котляровых, 2010; Т. 3., 173). XIII.-XIV.yüzyıllarına ait “Bayrım” mezarında bulunan kaftan kalın yün kumaştan yapılmış, yaka ve kenarları ise kürk ile süslenmiştir. Bu mezarda bulunan gömleğin uzunluğu 118 cm., eni 78 cm., kumaşı açık mor tonundadır. Yaka kısmından bel kısmına kadar düz bir kesik bulunup, bir tarafına metal düğme, diğer tarafına da şerit ipten düğme ilikleri yapılmıştır. Gömlek etekleri ve kol manşetleri, şerit ve danteller ile tamamlanmıştır. Gömleğin sol tarafında da şeritten ilikler yapılarak bu iliklere tuvalet çantası, küçük metal makas ve kişisel makas asılmıştır.

“Bayrım” ve “Taşlı-Tala” mezarlarında bulunan bu eşyalar, restore edilerek

Rusya’da, Devlet Tarih Müzesi’nde koruma altına alınmıştır. Pantolonun ise uzunluğu 55 cm.’dir. Gömlek, pantolon üzerine çıkartılarak giyilmiştir. Pantolon, 4 tane kaliteli ipek kumaş parçasından dikilmiş ve arasına eşkenar dörtgen parça eklenmiştir. “Bayrım”, “Taşlı-Tala” mezarlarında bulunan kaftan ve pantolon ile VIII.-IX. yüzyıllarına ait “Moşevaya Balka” mezarında bulunan kaftan ve pantolon, şekil ve kesim biçimi bakımından birbirine benzemektedir (Иерусалимская, 1978; 157). Bu kaftan, gömlek ve pantolonlar, XIX.-XX. yüzyıllarda Karaçay Balkar kadın giysilerinin prototipi olarak Bulgar, Çuvaş giysilerinde de kullanılmaktadır (Лавров, 1978; 169, 171;).

Kazılarda bulunan üst üste giyilen kadın giyim kuşamında unsurları

S.Skopinsteva ve T.Nikitina tarafından restore edilmiştir. Restore edilen ve açıklanan

giyim kuşam unsurları hem Karaçay Balkarlar için hem de tüm Kuzey Kafkasya için Orta Çağ Dönemi kültürü hakkında önemli bilgilerdir. Bu bilgiler üzerine Balkar bölgesindeki “Starıy Çerek” mezarında bulunan sivri uçlu, deriden yapılmış pabuç, şapka örnekleri, ip parçaları, giysilerde kullanılan deri parçaları araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Engelbert Kaempfer, 1723 yılı çalışmasında Kafkasya kıyafetleri hakkında açıklamalarda bulunmuştur.

Bu kazıların neticesinde en zengin veriye sahip “Bayrım” mezarına zarif giyimli 30 yaşlarında bir kadın defnedilmiştir. Kabardey-Balkar Bölge Müzesi, bu kadının giyim kuşam unsurlarını koruma altına almıştır. Mezarda bulunan yuvarlak ve konik biçimli keçe şapka kahverengidir. Şapkanın üst kısmı, ince kumaş ile süslenmiştir. Kimono şeklindeki uzun gömlek, yaka kısmından bel kısmına kadar kesilmiştir. Gömleğin yakasına ipten örülmüş küçük düğmeler, biye kopçalarla düğümlenmiştir. Keten kumaştan yapılan kısa, geniş pantolonlar üzerindeki file desenleri bulunmaktadır. Daha önce kadın ayakkabı bölümünde bahsedildiği üzere kadın ayakkabıları üst üste işlenmiş iki deriden oluşmuştur. Dış ayakkabının üst kısmı kabartma desenleri ile süslenmiştir. Kadının bel kısmında çanta, çanta içerisinde ise demir makas ve yüksük bulunmuştur. Kadının kulağında üzüm salkımı şeklinde küpe takılmıştır. Saçları özenle örülmüş ve başı üzerinde yuvarlak bir topuz şeklinde yerleştirilmiştir. Bayrım mezarında bulunan kafatası ve giyim kuşam unsurları antropologlar tarafından incelenmiş ve bu kafatası ile giyim kuşam unsurlarının XIII.-XIV. yüzyıl Karaçay Balkarlarına ait olduğu belirlenmiştir (Котляровых, 2010. Т. 3., 173-174). Günümüzde de buna benzer giysiler, Karaçay Balkar köylerinde kullanılmaktadır. Araştırmacılar, Kuzey Kafkasya’daki mezarlardan çıkan giyim kuşam unsurlarının göçebe Türk kültürüne ait olduğunu söylemektedirler.

XX. yüzyılda Kuzey Kafkasya Karaçay Balkar köylerinde yaşlı kadınlar tarafından yapılan bu tür gömlekler bulunmakta idi. Gömleğin ana kumaşına düz kol parçaları ile dik yaka dikilmiştir. Kadın gömlek yakaları desenli olmuştur. Koltuk altlarına da eşkenarlı dörtgen şeklinde parça eklenmiştir. S.İ.Rudenko, Karaçay Balkar kadınlarının kullandığı “kölek” denilen gömlekler ile Başkurtlarda “kuldek” adı verilen gömleklerin birbirine benzediğini açıklamıştır (Руденко, 1955; 177- 179). Volga bölgesinde yaşayan Türk halklarında da bol kesimli gömlekler, bol şekilli şalvarlar ile giyilmiştir. Kafkasya bölgesinde, Kuzey Osetya’daki “Dzivgis” ve “Mahçesk” mezarlarında üst üste giyilen üç tane kadın giysileri bulunmuştur. Bu giyim şekli, Bayrım ve Taşlı-Tala mezarlarında bulunan giyim şekline benzemektedir. Ayrıca XX. yüzyılda Kafkasya kadınları bu tür giyim tarzını kullanmışlardır. Ancak XIV. yüzyıla kadar bol kesimli şalvar türü yerli halk tarafından bilinmemiştir (Уварова, 1900; 257-258).

Jan Jansen Streiss, XVII. yüzyılda durumları iyi olan “Çerkes Tatarlar”ın

(XVII. yüzyılda Kuzey Kafkasya bölgesinde yaşayan Türkler) kadınları, kendilerini ön plana çıkartmak için baldır veya topuk kısmına kadar uzanan dar pantolon ve gövdesine tam oturan, kolsuz, üst üste giyilen, iki tane dar giysi giymişlerdir (Стрейс, 1936; 215). Bu açıklamada kuvvetle muhtemel “beşmet”ten bahsedildiği düşünülmektedir. P.S.Uvarova, XIX. yüzyıldaki giyim kuşam şekillerin, XIV. yüzyıldaki şekillere benzediğini açıklamıştır (Уварова, 1900; 262). Bu sebeple Karaçay Balkar kadın giyim kuşam unsurlarında da erken dönemin farklı izleri hissedilmektedir. Genel olarak kadın giyim kuşam unsurların geleneksel özeliklerini hiç değişmeden korunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca XIX yüzyılın sonu, Kuzey Kafkasya bölgesine ait kıyafet örneklerinin çizimleri D.İ.Vırubov tarafından yapılmıştır (Лавров, 1978; 104), (Şekil-15), (Şekil-16).

Şekil – 15: XIX. yüzyılın sonu, Kuzey Kafkasya bölgesine ait kıyafet örneklerinin (elbise, kaftan, takma kol parçası) çizimleri D.İ.Vırubov tarafından yapılmıştır.

Kaynak: (Лавров, 1978; 104).

Şekil – 16: XIX. yüzyılın sonu, Kuzey Kafkasya bölgesine ait kıyafet örneklerinin (elbise, kaftan, takma kol parçası, kemer tokası, süslemede kullanılan şerit örnekleri

ve renkleri) çizimleri D.İ.Vırubov tarafından yapılmıştır.

Giyim kuşam unsurlarından olan kaftanın kol deliklerinden de iç gömleğin kolları görülmüştür (Kat. No. 492; 564; 565; 568; 570). Kadın elbisesinde kullanılan takma kollar, erkek giysilerinden alınmıştır ve sadece soylular tarafından kullanılmıştır. Takma kol parçalarının toplumda insanın hangi sınıftan olduğunu gösterdiği için halk arasında takma kollar kullanmamıştır. Günümüzde ise bu takma kol parçaları özel günlerde kullanılan giysilerde bulunmaktadır (Kat. No. 322; 370- 373; 379; 380-384; 389; 390; 399; 490; 492; 502; 509; 516; 518; 528; 536; 538; 540- 544). Zaman içerisinde çeşitli değişikliklere uğrayan “çepken”in kol şekilleri, biçim ve süslemeleri ile ön plana çıkmıştır (Kat. No. 370-373). Takma kol parçaları, XVIII. yüzyıla ait resimlerde görülmektedir. Fonvil’e göre, “Kadınların kollarını örten, kırmızı veya sarı ipek kumaştan dikilen gömlek kolları, kaftanın bilek kısmından dirseğe kadar olan yırtmaçtan görülmektedir. Uzun biçimde kesilen elbise kolları da kol etrafında sallanmaktadır” (Фонвилль, 1927; 14).

Kadın kaftanı XIX. yüzyılda büyük değişikliklere uğramıştır. Kaftanın arka parçası kup biçiminde kesilerek bel kısmına dikilmiştir. Eklenen yan parçalardan dolayı bel kısımından eteğine doğru geniş bir görünüm kazanmıştır (Kat. No. 266, 267, 321). Kadın kaftan biçimi ile erkek kaftan biçimi büyük ölçüde aynı olmuştur ve her ikisine de “kaptal” denilmiştir (Kat. No. 266; 267; 325-331; 385 sağ; 387; 494). Kadınların özel günlerde kullandıkları kaftanları, açık tonlu saten, kadife ve çuha gibi fabrika kumaşından dikilmiştir. Sadece yaşlı kadınların kaftanları, ev yapımı, yerli çuha kumaştan yapılmıştır (Kat. No. 386; 529; 532).

Karaçay Balkar giyim kuşamı XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında son hâlini almaya başlamış ve kol evi, giysinin uzun, dar kolu ile şekillenmiştir. Kaftanda eteklerin kenarları şerit ile dikilmiş, göğüs kısmında da şeritten düğme ve düğme ilikleri yapılmıştır (Kat. No. 388; 389; 399; 401; 407; 408; 413; 414; 491).

Zarif ve pahalı beşmetlerde metal, gümüş ve altın düğme tokalar kullanılmıştır (Kat. No. 325-330). Katalogta yer alan görsellerdeki bu unsurlara benzer başka unsurlar, arkeologlar tarafından mezarlardan bulunmuştur. Kafkasya'nın kadim mezarlarında bu tür düğmeler, erkek ve kadın giysilerinde de bulunmuştur (Уварова, 1900; 107).

Karaçay Balkar giyim kuşam unsurları, XVIII. yüzyılın sonunda gezginler tarafından resimlenmiştir (Kat. No. 35; 139). Katalogta yer alan görsellerdeki altın

kaplanmış düğmeler, kadın elbiselerini süslü göstermek için kullanılmıştır. Karaçay Balkar kadın giyim kuşamında kullanılan süslemeler çok yaygındır. Ayrıca Rudenko, Karaçay Balkar kadın “kaptal”ı ile Başkurt kadın “beşmet”i ve Kazan Tatarlarının kadın “kamzul” şekillerinin birbirine benzediğini belirtmektedir (Руденко, 1955; 176-177).

Yatay şekilde, biribirine paralel dikilmiş metal düğmelere ve süsleme tekniklerine göre bu tür giysiler, Karaçay Balkarların geleneksel kültürlerini yansıtmaktadır. “Beşmet” üzerine önü açık, uzun elbise giyilmiştir. Bu elbise, Balkarlar arasında “cıyrık” olarak bilinmektedir (Kat. No. 332-368; 390; 391; 393- 396; 398; 399; 400; 402; 403-405; 409-415; 538; 539; 540). “Cıyrık” Karaçaylar arasında ise “çepken” olarak tanılmıştır. “Çepken”, Karaçay Balkarlar arasında erkek dış giyminde kullanılan giysiye denmektedir. “Çepken”in biçimi ve kullanım amaçları erkek ve kadınlar için aynıdır. Kadın elbisesi çok ince kumaştan yapılmış ve üzerine kaftan giyilmiştir. Hem elbisenin hem de kaftanın gövde kısmı dar bir biçimde yapılmış ve elbise bel kısmından eteğe doğru geniş bir görünüm kazanmıştır (Kat. No. 385sol; 386; 401; 526). Özel günlerde kullanılan kadın giyim kuşam unsurları, zarif kumaş, passementerie denilen püskül ve zengin, gösterişli nakışlar ile tamamlanmıştır (Kat. No. 133; 134). Ayrıca Gagen-Torn’a göre, elbise eteğinin ve kol kenarlarının tamamı dikiş ile süslenmiştir. Elbiselerin bu şekilde süslenmesi, birçok halk tarafından bilinir çünkü bu tür dikişler erken dönem inançlarıyla ilişkilidir (Гаген-Торн, 1960; 213).

Y.N.Studenetskaya, Rus Devlet Etnografya Müzesi (SSCB Halkları Etnografya Devlet Müzesi) koleksiyonunda bulunan kadın giyim kuşamı inceleyip

XIX. yüzyıla ait kadın giyim kuşam unsurları hakkında açıklamalarda bulunmuştur (Студенецкая, 1948; 213), (Kat. No. 85; 87; 101; 111; 112; 114; 117; 186-194; 490; 492).

Karaçay Balkar kadın elbiselerindeki kol kısımlarının gelişme süreci, bulunan fotoğraf ve resimler ile birlikte sistematik bir şekilde düzenlenmiştir. (Kat. No. 379- 384). XX. yüzyılın başlarında elbiseye eklenen üst kısmındaki uzun takma kol şekli hâlâ korunmaktadır. Ayrıca dar, kol bilekleri uzun şekilde yapılan başka kol şekilleri de düzenlenmiştir. Dirsek ve el bileği arasındaki küçük yırtmaçtan beyaz renkli iç gömleğin kolları çıkartılarak elbise zengin ve gösterişli durmaktadır. XIX. yüzyılın

ortasında dirsekten el bileğine dikilen fırfırlı kolların altından dar kesimli iç kollar görünmektedir (Kat. No. 371). Ayrıca uzun kol şekilleri dekor amaçlı kullanılmıştır (Kat. No. 370; 503; 509; 516; 518; 540).

XIX. yüzyılın sonunda dar ve uzun kol biçimleri ortaya çıkmıştır. XX. yüzyıl başlarında şehir kültürünün etkisinin görülmesiyle kaftanların altından sarkan açık tonlu kumaştan yapılmış iç gömleğin kollarının yerine manşet kullanılmaya başlanmıştır (Kat. No. 511). Bu tür kol şekillerinin gelişmesi elbisenin zarifliğini ön plana çıkarmıştır. Nakış ile süslenerek elbiseye eklenen, kadife kumaştan takma kol parçaları, ipek kumaşlı elbiseyi tamamlamıştır.

XIX. yüzyılın yarısında iyice şekillenen zarif kadın elbisesinin üzerine giyilen kaftan da değişmeye başlayarak kaftan üzerinde bulunan süs unsurlarının kimi detayları sadeleşmiştir. Kaftanın içine giyilen elbisenin sırt kısmı ve dirsekten omuza kadar olan bölümler ucuz kumaştan yapılmıştır. Kaftan ile iç elbisenin birlikte giyilmesi gelenek olduğundan böylece kaftanın alt kısmında kalan ucuz kumaş kısımları görülmemiştir. Pahalı kumaştan yapıldığı ve günlük işlere engel olduğu için kaftanın yere kadar olan uzun kolları değişime uğramıştır. Kaftanın kolları kısa yapılmış ve bu kısa kollara “kol baş” denilen ayrı bir kol parçası bağlanmıştır (Kat. No. 322). Bu kol parçalarına nakış süslemeler yapılmıştır (Kat. No. 370; 372; 379; 380; 381). Kadın giyim kuşam unsurlarında XX. yüzyıl sonuna kadar gelişime uğramış kol biçimleri ortaya konmuştur (Kat. No. 370; 371). Maddi durumları iyi olmayan insanların geleneklere bağlılığı ve kuşaktan kuşağa geçen geleneksel el sanatına önem verilmesi sayesinde değerli, eski kumaş ve nakış örnekleri korunmuştur. Kuşaktan kuşağa geçen ve özellikleri korunan eski kol şekilleri, yeni şekiller ile beraber kullanılmıştır (Kat. No. 540-544). Kimi zaman bir aile arasında dahi çeşitli elbise ve kol şekilleri kullanılmıştır. Katalogta görüldüğü üzere kadın kaftanı süslenmiş parçalardan oluşmuştur (Kat. No. 322-324). Bahsedildiği gibi kaftandan oluşan “tüyme” denilen korse parçası dik yakalı olmuştur. Bu parçanın üzerine göğüs düğmeleri dikilmiş ve gövdeye bağlanmıştır. “Tüyme” sadece süs amaçlı kullanılmışır. (Kat. No. 322-324).

Karaçay Balkar kadın giyim kuşamı, erkek giyim kuşamına göre kendine ait özelliklerini daha iyi bir şekilde korumuştur. Bunun sebebi yüzyıllar içerisinde oluşan ev ve aile geleneğine kültürel anlamda çok önem verilmesi olmuştur. Kadınlar

bu şekilde geleneklere bağlı kalmışlar ve soy özelliklerini giyim kuşamda vurgulayarak giyim kuşam mirasını kuşaktan kuşağa aktarmışlardır.

2.2.6. GİYİM KUŞAM UNSURLARINDA KULLANILAN RENKLER,