Türk kadın giyim kuşam ve süslenmesinin en önemli kısmı “başlık” lardır. “Baş bağlama” deyimi Anadolu’da evlenme anlamındadır. Genç kızların başlıkları ya hiç yoktur, ya da çok sadedir. Gelin başlıkları en göşterişli başlıklardır. (Kültür Bakanlığı, 1992, s:17). “Kadın başlıkları” özellikle düğün törenlerinde önem taşır. Bu nedenle de, “gelin başlıkları”, geleneklerimiz arasında özel yer alır (Tansuğ, 1977, s:91)(Şekil.21-22).
Şekil 21. Kozak, evli yeni gelin giysisi başlığı (Tansuğ, 1977, Sanat Dergisi,s:94)
Şekil 22. Marmara (Çanakkale –Edremit) yöresinde giyilen gelin başlığı (Tansuğ, 1977, Sanat Dergisi, s:95)
“Anadolu’da baş süslemeleri doğumla başlayarak, bebeklikten, genç kızlığa, evlilikten hamile kadına ve ölümüne kadar kadının toplumsal mertebesini anlatan ve aynı zamanda da kadının konuşamadığı zamanlarda aile ve toplum içerisinde onun mesajlı iletişim aracı olmuştur. Yörelere göre fes, terlik, tepelik, takke, hotoz, tagga gibi farklı isimlerle anılan başlıklar, fes, terlik, tepelik, takı,
zülüf, bastı, yanak döğen, pır pır, kefiye, çeşitli oyalar, yazma, yaşmak, eseli, tülbent, gibi rengarenk örtüler olmak üzere birçok parçanın bir araya gelerek oluşturduğu başlıklar, yörelerin kıyafetlerine göre farklı özellikler taşımaktadır.” (Özbağı, T., Kurt, G., 2003, s:549).
“Kaç-göçün olduğu toplumlarda başlıklar çeşitli süs unsurlarıyla bazı duyguları çevrelerine yansıtırlar. Sözlü veya sevdalı genç kızlar feslerine açık renkli krep bağlarlar, böylece beklenmeyen isteklere karşı kendilerini korurlar. Dul kadınlar feslerinin üzerine kara yazma bağlarlar. Yeni gelinler ise açık veya canlı renkleri tercih ederler. Başlıklardaki altın sayısı bazı yörelerde çocuk sayısını, evli kalınan yıl sayısını gösterir.” (Kültür Bakanlığı, 1992, s:17).
Şekil 23. Paralı başlık (Tansuğ, 1977, Sanat Dergisi, s:97)
Karadeniz yöresinde, iki paranın ortasındaki kırmızı bez parçası iki kızı olduğunu göstermektedir. Oğlu olan ise başlığına yeşil bez parçası koyar (Şekil . 23).
Yaşam şartları ve modanın etkisi ile giyim kuşam ve süslenme anlayışında da değişiklikler olmuştur. Ancak değişiklikler olsa da bir çok yörede gelenekleri devam ettirebilme içgüsü ve arzusu ile temin edilebilen malzemeler ile başlıklar süslenmektedir.
Günümüz şartlarına uygun her türlü süsleme malzemesini; örneğin altın yerine, altın görünümünde paralar, pullar, plastik boncuklar, rozetler; ipek yerine naylon örtüler başlıkları
süslem sosyal s kullanıl 5 K kıyafetl “Takke” Makas eklenmi Dikiş i bulunan ektedir.“Bin statülerin d maya devam 5.1. Başlık Kastamonu erini tamam ” adı verilen : Kağıt, b iş iki bıçakt
ğnesi : Dik n çelik alet ( nlerce yılın dilini yansıt m etmekted Yapımında İli, Azd mlayan, dah n, başlık yap ez ve saç tan ibarettir Şek kiş dikmey (Türkçe söz Şekil 25 n izlerini t an başlıklar dir.” (Özder, a Kullanıla davay ve ha çok kena pımı için ku gibi şeyleri ( Türkçe sö kil 24. Mak ye yarayan, zlük, 2009). : Dikiş iğne aşıyan, gel r ve baş sü , 1999, s:10 an Araç ve Pınarbaşı arı oyalı be ullanılan ara i kesmeye özlük, 2009 kas ince, ucu esi leneklere b üslemeleri g 0). Gereçler İlçelerind yaz tülbent aç ve gereçl yarar alet ). sivri, bir ağlılığın si günün şartl e kadınlar t ile birlikte ler; olup birbir ucundan ip imgesi olan larına uygun rımızın ge e kullanılan rine ortadan plik geçece n, çeşitli n olarak eleneksel n, yörede n çapraz ek deliği
Etamin kumaş : Pamuk, keten veya ipekten, seyrek dokunmuş bir çeşit ince kumaştır ( Türkçe sözlük, 2009).
Şekil 26 . Etamin kumaş
Kumaş : Ağır ve gösterişli şeyler yapmaya yarayan yarayan her türlü dokuma (Türkçe sözlük, 2009). Bölgede genç kız takkelerinde desenli kumaş kullanılmaktadır.
Şekil 27. Desenli kumaş
Renkli boncuklu toplu iğneler : Takkenin süslemesinde kullanılmaktadır.
Çeşitli İplikler : Elde birleştirmede ve tülbent süslemelerinde naylon, floş, pamuk iplikler kullanılmaktadır. Bunun yanında, takke yapımında beyaz etamini tamamen işlemek için renkli orlon iplikler de kullanılmaktadır.
Şekil 29. Renkli orlon iplikler
Çeşitli Boncuklar : Cam, tahta, porselen, mercan, plastik gibi maddelerden yapılan, ortası delikli, renkli tanelerdir.
Şekil 30. Çeşitli boncuklar
Kastamonu ve Amasya İllerinde tülbent, yazma ve yemeni kenar süslemelerinde kullanılan araç ve gereçler;
Tığ : Dantela veya yün örmekte kullanılan, ucu çengelli, kısa şiş (Türkçe sözlük, 2009).
Firkete : “U” şeklinde bükülmüş alettir.
Şekil 32. Firkete
Mekik : Oya yapmakta kullanılan, kemik, ağaç yada plastikten, iki ucu sivri, arasından iplik geçecek bir yarığı bulunan küçük araçtır.
Şekil 33. Mekik
Kastamonu İli, Tosya İlçesinde hala fesler varlığını sürdürmekte olup, beyaz boncuklar, inciler, pullar veya gümüş ya da altın dizilerek kullanılmaktadır. Gelinlerin taktığı fes, ailenin gelir düzeyine göre, eğer erkek tarafı kıza bindallı yaptırırsa, ailesi tarafından da yaptırılan fese de dizili altınlar takılmaktadır.
Yapılan araştırmada, müzelerde bulunan 20. yüzyıldan önce kullanılan başlıklarda daha çok kıymetli ya da kıymetsiz madenlerin, zincirlerin, penezlerin, altınların, gümüşlerin kullanıldığı gözlenmiştir.
5.2. Başlıklarda Kullanılan Teknikler
Kastamonu İli Azdavay ve Pınarbaşı ilçelerinde kullanılan takkeler çift kat etaminden hazırlanarak hiçbir boşluk kalmayacak şekilde, tamamında renkli orlon iplikler kullanılarak çapraz iğne tekniği ile işlenmektedir. Yörede bu işleme tekniğine “etamin işi” veya “sıçandişi” denilmektedir ve bu teknik kullanılarak yapılan çeşitli motiflere de yörede farklı isimler verilmektedir. Üçgen şeklinde adına “nuska” ve artı şeklindeki tepeye yapılan motife
“bölme” , iki parçanın kenar kısımlarına birleştirme yerlerine yapılan motife de “nışabak” adı verilen motifler günümüzde çok kullanılmaktadır.
Şekil 34. “nuska” motifi
Şekil 35. “bölme” motifi
“ Yörede kadınlar tarafından kullanılan tülbent, yemeni ve yazmalarda ve bunların kenar süslemelerinde bitkisel, geometrik ve sembolik motifler kullanılmıştır. Ancak bitkisel motifler daha çok ağırlıklı olarak göze çarpmaktadır. İğne oyası ile yapılan kenar süslemelerinde, kullanılan teknikler ise iğne oyasının temelini oluşturan zürafanın farklı şekiller meydana getirmek üzere uygulanması ile elde edilmektedir. Zürafa tekniği ile eksiltme ve artırmalar yapılarak kök, bıyık, boru, fiskil, kaya, üçgen ilmek, kare ilmek; zürafa yapılırken ipliğin uzun ve bol bırakılmasıyla da filiz ve kirpikler oluşturulur.” (Ortaç, 2003, s:514).
“Kastamonu yöresinde özellikle “patlıcan oyası” ve “ beyaz çiçeği” yöre halkı için büyük önem taşır. Çünkü patlıcan mutluluğu simgelerken, beyaz çiçeği birlik ve beraberliği anlatır. Diğer konular ise özgün ve özgür bir anlatımla gerçekleştirilmiştir.” (Özbağı, Kayadibi, 2003, s: 528)
Amasya ve çevresinde yemenilerin süslenmesinde birtakım teknikler uygulanmaktadır. Motifli yemeni oyalarına yapılanlardan birkaçı, ayaklı oyalar ki “kenarı çiçekli yemenilere uygulanır”, kayalı oyalar , yapraklı oyalar, borulu oyalar, sıra oyalar olarak sıralanabilir.
5.3. Başlıklarda Kullanılan Renkler
“Asırlar boyunca baş bağlama işlemini özenle devam ettiren Azdavay ve köylerinde yaşayan kadınlar giysilerindeki renk cümbüşü ve başlıklarıyla bütünleşerek geleneksel kıafetlerini tamamlarlar. Bölgenin yeşil bitki örtüsü içersinde bir çiçek tarlasını andıran, böylesi bir renk güzelliği yöre kadınının iç dünyasının güzelliğini yansıttığının bir göstergesidir.” (Özbağı, Kurt. 2003, s: 555)
“Zeytini yeşil, çağla yeşili, nefti yeşil ve diğer nüansları, siyah, fes rengi, uçuk pembe tonları, kahvenin, açık tonları, gülkurusu, saman rengi (semani), yavruağzı (yavzari) limonküfü, havai mavi, lacivert, turkuaz, eflatun, devetüyü, kimyon, pekmez kefi, vişneçürüğü, bordo yemenilerde en çok kullanılan renkler arasındadır. Yöre halkının kullandığı renkler arasında en belirgini olan yeşil ve nüanslarıdır, bereket ve mutluluğu ifade etmesinden dolayı hemen hemen her yemeni ve oyada ana renk ya da yardımcı renk olarak kullanılmıştır.” (Özbağı, Kayadibi. 2003. s: 529).
Genel olarak, genç kızlar, özellikle evlenecek yaştaki genç kızlar başlık ve başlık örtülerinde pullu, boncuklu ve göz alıcı renkleri tercih etmekte, yaş ilerledikçe daha sade renkler kullanılmaktadır.
5.4. Başlığın Yapım Aşamaları
Kastamonu İli Azdavay İlçesinde “Takke” adı verilen başlıkların yapımında eskiden dokuma bezden yapılırken, günümüzde beyaz etamin kumaş kullanılmaktadır. Beyaz etamin kumaş, öncelikle, yan parçayı oluşturmak için, yaklaşık 26 cm. en, 70 cm. boy (yörede ölçme aracı kullanılmada ikiye katlanan kumaş 1 karıştan dörtte bir fazla göz kararı ile verev şekilde) (Şekil.36), tepe kısmı için yan kısmına uygun, yaklaşık 15 cm. çapında dikiş payı verilerek yuvarlak (Şekil.37) şekilde kesilir.
Şekil 36. Paralel kenar şekilde kesilen yan parça kısmı
. Şekil 37. Tepe kısmı
Yan kısım için verev olarak hazırlanan parça, kısa kenarlarla birleştirilir. (Şekil.38)
Şekil 38. Yan parçanın birleştirilmesi Daha sonra ortadan katlanır. (Şekil .39)
Önce kumaş katı bölümünden elde makine dikişiyle siyah orlon iple dikilir. Makine dikişinden sonra renkli orlon ipliklerle 3 sıra zigzag dikiş (Şekil . 40) yapılır. Aynı şekilde, kumaşın diğer kenarı da paylar içe kıvrılarak işlem tekrarlanır.
Şekil 40. Her iki kenara 3 sıra zigzag dikiş
Takkenin üzeri için kesilen 15 cm. çapındaki 2 parça tepe kısmı paylar içe kıvrılarak siyah orlon iplikle elde makine dikişinden sonra, renkli orlon iplikle 3 sıra zigzag dikiş (Şekil . 41) yapılır.
Şekil 41. Tepe kısmına 3 sıra zigzag dikiş
Yan kısım ve tepe kısmına 3 sıra renkli orlon ipliklerle yapılan zigzaglardan sonra, her iki beyaz etamin kumaşın tamamı kanaviçe tekniğiyle (Şekil . 42) işlenir. İşleme işlemi bittikten sonra birleştirme işlemi yapılır.
Şekil 42. Yan ve tepe kısmının tamamının işlenmesi
Daha sonra, yan ve tepe kısmı bir potluk oluşmayacak ve başa uygun bir şekilde oturtulacak şekilde birleştirilir. (Şekil. 43)
Şekil . 43 Yan parça ve tepe kısmı birleştirilmesi
Şekil 44. Birleştirme işlemi tamamlanan takke
Şekil 45. “ kıvratma”
Birleştirme işlemi tamamlanan takkenin ucuna, dikmek için siyah orlon ip kıvrılır. Bu işleme yörede “kıvratma” denir.
Takkenin kullanıma hazır hale gelebilmesi için, takkenin süsleme aşamasına geçilir. Evli kadın takkelerine yörede “çökü dürme” adı verilen, siyah kumaş (Şekil . 46) ile takkeye bant bağlama işlemi yapılır.
Şekil 46. Çökü denilen siyah kumaş
Öncelikle, çökü denilen siyah kumaş üçgen şeklinde kesilir. Üçgenin ucundan bir kısım kesilir. Kumaş nemlendirilir. Takke de nemlendirilir Kumaşın uçta kalan kısmı içe kıvrılarak rulo yapılır. İşlenen takke dize yerleştirilir. Daha sonra çökü bezi, takkenin alt kısımlarına dolandırılıp, arkasından düğüm atılarak, uçları alt kısma kıvrılarak, gizlenir.
Şekil 47. Çökü bezinin takkeye dolandırılması
Takkenin ön tarafı için boncuklarla oyalar hazırlanır. Bunlar sarı–siyah boncuklarla hazırlanan “kurdele” ya da “burma” (Şekil . 48 ), “ mavi boncuk” (Şekil . 49), “ışıldak” (Şekil . 50) gibi adlarla isimlendirilir.
Şekil 49. Mavi boncuk
Şekil 50. Işıldak
Sarı-siyah boncuklarla örülen “kurdele”, “mavi boncuk”un arasına yerleştirildikten (Şekil . 51) sonra, çöküden yapılan rulonun üzerine yerleştirilir (Şekil . 52).
Şekil 51. Kurdelenin, mavi boncuk arasına yerleştirilmesi
Şekil 52. Mavi boncuk arasına yerleştirilen burmanın çöküden yapılan rulonun üzerine yerleştirilmesi
İşlenen parçanın üzerinden bastırılarak çökü ile işlenen takkenin arasına “ışıldak” yerleştirilir.
Şekil 53. Işıldağın takkeye yerleştirilmesi
Renkli boncuklu toplu iğneler batırılarak takkenin süslenmesi tamamlanır.
Şekil 54. Renkli boncuklu toplu iğneler
Genç kız takkesin de renkli veya düz bir kumaş hazırlanarak takkenin üzerine geçirilerek hazırlanır. ( Şekil .55). Takkenin tüm işlemelerini örtecek şekilde, iki üçgen kumaş parçasının takkenin yan kısımlarının yapımındaki gibi, takkenin üst tepesine gelecek şekilde içe kıvrılarak dikilir. İçine geçirilen ip ile büzülerek takke üzerine takılır.
Şekil 55. Kız takkesine geçirilen kumaş
Yörede kız takkeleri yapılırken, kullanılmış, eskimiş veya solmuş olan evli kadın takkeleri kalıp olarak kullanılır.(Şekil. 56). Günümüzde folklor kıyafetleri hazırlanırken, kız takkelerinin içine goblen kumaştan kalıp hazırlanmaktadır. (Şekil. 57) (Şekil. 58).
Şekil 56. Kız takkesinde, evli kadın takkesinin kalıp olarak kullanılması
Şekil 57. Kız takkesinde goblen kumaşın kalıp olarak kullanılması
Kız takkesinin ön alınlık kısmına pullar ve boncuklarla tığ oyaları yapılır. Kadın takkelerine göre daha süslü ve gösterişlidir. Takkenin evli mi, bekar kız takkesi mi olduğu ön alınlık kısmının süslenmesinden anlaşılmaktadır. Eğer takkenin ön kısmında sarı-siyah boncuklarla hazırlanan “kurdele” yada “burma” var ise takkenin evli kadın takkesi olduğunu göstermektedir (Şekil. 58). Eğer takkenin ön kısmı pul ve boncuklarla süslenmişse genç kız takkesi olduğunu göstermektedir (Şekil. 59).
Şekil 59. Kız takkesi
Takke kullanılırken, yörede “çene boncuğu”, “imik bağı” diye adlandırılan çene bağı için naylon ipliklere dizilen renkli ufak boncuklar kullanılır. Takkenin tepesine çengelli iğne ile tutturularak yapılır. Amacı takkenin baş üzerinden düşmesini, kaymasını önlemektir. (Şekil.60)