Kadı Hamamı

Adresi : İskender Paşa Mahallesi’nde, Parlı Safa Cami Sokak’ta bulunmaktadır.

Çizim No : 3-4

Fotoğraf No : 24-42 Tarihi

Evliya Çelebi’nin esas adının “Eşbek” olduğunu ve halk dilinde zamanla Eşek Hamamı olarak yayıldığını söylediği bu hamamın yapım tarihi tam olarak bilinmemektedir.

Yapının İncelenmesi

Kadı Hamamı kare bir alan üzerine inşa edilmiş olup, dört eyvanlı ve köşe halvetli plan tipindedir. Günümüzde kullanılmayan hamamın Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından restorasyon projesi hazırlanmaktadır.

Hamamın güney yönüne açılmış tek kanatlı bir kapıyla, kare planlı kubbe ile örtülü soyunmalık kısmına geçilir (Fot.28). Soyunmalığın ortasında dairevi formda bir havuz bulunmaktadır. Bu bölümün dört tarafını dolaşan sekiler ile altlarında ayakkabıların konulması için yapılmış küçük nişçikler bulunmaktadır (Fot.32). Soyunmalık bölümünü örten kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Kubbe kasnağında bulunan pencereler mekanı aydınlatmaktadır (Fot.26).

Soyunmalık bölümünün güney duvarında yer alan bir kapı ile iki bölüm halinde soğukluk bölümüne geçilir(Fot. 34) . Bu bölümün batısında yamuk formda hela ve temizlik bölümü yer alır (Fot.36).

planlı ve kubbe ile örtülüdür. Merkezi kubbe yaklaşık 4.80 m. çapında olup, kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmaktadır. Kubbeye açılan dörtlü ışık gözleri orta mekanı aydınlatmaktadır.

Hamamın kuzeyinde yer alan su deposu ve külhan dikdörtgen formlu olup düz dam ile örtülüdür (Çizim 3). Yapıyı oluşturan beden duvarları farklı kalınlıkta olmakla birlikte kaba yonu taş malzeme üzerine horasan harç kullanılarak yapılmıştır. Geçiş elemanlarında harcın döküldüğü yerlerde tuğla malzemenin kullanıldığı görülmektedir (Fot.38). Hamamın zemin döşemelerinde ise bazalt kesme taşı kullanılmıştır.

Hamamın bütün bölümleri horasan harcı ile sıvandığından yalnızca sıvanın döküldüğü yerlerden inşa malzemesi tespit edilmiştir. Hamam oldukça yalın olup, süsleme unsuruna rastlanmamıştır.

4.2.3. Vahabağa Hamamı

Adresi : Gazi Caddesi üzerinde İnönü Mahallesi’nde, Telgrafhane Sokak’ta bulunmaktadır.

Çizim No : -

Fotoğraf No : 43 Tarihi

Hamamın mimarı ve yapılış tarihi bilinmemektedir. Ancak bazı kaynaklarda hamamın XVI. veya XVII. yüzyıldan kalma bir eser olduğu söylenmektedir112.

Yapının İncelenmesi

Doğu- Batı istikametinde uzanan hamamın dıştan görünen kısımlarından moloztaş kullanılmıştır (Fot.43).

Tezin asıl çalışması sırasında hamamın kapalı olmasından mimari yapısını incelemek mümkün olmamıştır. Ancak dıştan göründüğü kadarıyla yapının caddeye bakan yüzüne bir sıra dükkan yapılmıştır. Soyunma yerinin aydınlık feneri , kubbesi açık şekilde görülmekte ise de iç düzenlemesi hakkında bilgi sahibi değiliz. Soyunmalık bölümünün kubbesi sekizgen bir kasnağa oturmakta, dört pencere ve aydınlık feneri ile mekan aydınlatılmaktadır (Fot.43).

4.2.4. Paşa Hamamı

Adresi : Şeyh Matar Cami civarında, Özdemir Mahallesi, Yenikapı Sokak’ta bulunmaktadır.

Çizim No : 5-6

Fotoğraf No : 44-58 Tarihi

Behram Paşa Vakfı’ndan olan eski adı Behram Paşa Hamamı olan hamamın inşa kitabesi yoktur. Ancak Metin Sözen caminin inşa tarihini göz önüne alarak hamamın en geç XVI. yüzyılın üçüncü çeyreği içinde yapılmış olduğunu ileri sürmektedir114. Ş. Beysanoğlu da hamamın 1564-1567 tarihleri arasında inşa olduğunu ileri sürer (Çizim 5).

Yapının İncelenmesi

Günümüzde bütün bölümleri sağlam durumda olan Diyarbakır Hamamlarından biridir. Paşa Hamamı, kuzey-güney istikametinde uzanır. Dikdörtgen bir alan üzerine inşa edilen eser, haçvari, dört eyvanlı ve köşe halvetli plan tipindedir.

Hamamın güney duvarına açılmış iki kanatlı kapı ile avlu bölümüne girilir. Avlunun solunda iki küçük oda bulunmaktadır (Çizim 5). Avlunun batısında bulunan bir başka kapı da soyunmalık bölümüne açılır (Fot.45). Kare planlı soyunmalık kısmının etrafında sonradan yapılmış iki kat halinde sıralanmış ahşap soyunma kabinleri ve dinlenme yerleri bulunmaktadır (Fot.46). Soyunmalık kısmının ortasında kare formda bir havuz bulunmaktadır. Oldukça geniş olan soyunmalık bölümünün üzeri sekizgen bir kasnağa oturan kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçişler pandantiflerle sağlanmıştır(Fot. 45). Kubbenin ortasında sekizgen formda aydınlık feneri ve kasnaktaki küçük pencereler mekanı aydınlatan unsurlardır. Ayrıca kubbe dıştan sekizgen kasnaklı olup, tuğla ile örtülü , konik çatılıdır (Fot.44).

Soyunmalık bölümüne giriş sağlayan kapının karşısında yer alan bir kapı ile soğukluk bölümüne geçilir. Soğukluk bölümü yan yana iki bölümden oluşur. Soğukluk bölümünün doğu köşesinde hela ve temizlik bölümü bulunmaktadır.

Sıcaklık bölümü haçvari, dört eyvanlı, köşe halvetlidir (Fot.52). Eyvanların önleri birer sıra tuğla ile sonradan örülerek sadece küçük bir giriş kalacak şekilde kapatılmıştır (Fot.53). Eyvanların üzeri tonozlarla örtülüdür. Köşe halvetlerinin üzeri pandantiflerle geçilen kubbelerle örtülüdür. Her odada iki kurna ve musluklar bulunmaktadır. Kurnaların yanında 0.30- 0.35 m. yükseklikte taştan oturma yerleri bulunur(Fot. 54) . Köşe halvetlerine basık kemerli kapılarla girilir (Fot.53). Sıcaklığın ortasında sekizgen formda göbek taşı bulunmaktadır . (Fot.55)

Hamamın kuzeyinde yer alan su deposu ve külhan dikdörtgen planlı olup, üzeri beşik tonozla örtülüdür (Çizim 5). Yapının duvarları farklı kalınlıkta olup, kaba yonu taş ile inşa edilmiştir.

Soyunmalık bölümüne girişin doğu duvarında bulunan pencere sövelerindeki sütunçeler, hamama ilk girişte dikkat çeken süsleme unsurudur. Sütun başlığı ve gövde kısmı bitkisel ve geometrik geçmelere sahiptir (Fot.57-58). Avludaki pencere ayrıntısının dışında süsleme unsuruna rastlanmayan hamam, oldukça sade bir mimariye sahiptir.

4.2.5. Çardaklı Hamamı

Adresi : Dabanoğlu Mahallesi’nde, Nar Soka’ta yer almaktadır.

Çizim No : 7-8

Fotoğraf No : 59-62 Tarihi

Hamam’ın mimarı ve kesin yapılış tarihi belli değildir. XVI. yüzyılın ilk yarısında, 1520-1540 tarihleri arasında inşa edildiği söylenmektedir. Kaynaklarda adı geçen hamamın Hüsrev Paşa vakfından olduğu, 1930 yılında Vakıflar İdaresince satıldığı ileri sürülmektedir115.

Yapının İncelenmesi

Hamam, tezin asıl incelemesi sırasında, kapısının tamamıyla lehimlenmiş olması sebebiyle fotoğraflarını çekme imkanım olmamıştır. Ancak tezin ön incelemesinde açık olduğundan yapıyı inceleyebilmiştim.

Dış duvarları bazalt moloz taşlardan yapılmış olup oldukça sade inşa edilmiştir (Fot.60). Dikdörtgen bir alan üzerine kurulmuş olan hamam Diyarbakır’daki diğer hamamlardan farklı olarak yıldızvari sıcaklıklı plan tipindedir (Çizim 7).

Hamamın köşe bölümünden ilk portal ile küçük bir antreye daha sonra ikinci bir portal ile soyunmalık kısmına geçilir. Soyunmalık bölümü simetrik bir durum arz edip, karşılıklı iki eyvanı vardır. Eyvanlar iki katlı olarak yapılmışlardır. Alt kat eyvanları düz kemerli olup, eyvanların sağ ve soluna yerleştirilmiş yuvarlak kemerli nişler ile hareketlilik kazandırılmıştır. Soyunma yerinin üst örtüsü kubbedir. Kubbeye geçişler pandantiflerle sağlanmış olup, ikinci kat eyvanlara kadar inmektedir. Sekizgen kasnağa oturan kubbeye açılan mazgal pencere ve aydınlık feneri ile soyunmalık bölümü aydınlatılmaktadır (Fot.60).

Sivri sağır kemer içine oturtulmuş bir kapı ile soğukluk (ılıklık) bölümüne geçilir. Soğukluk üç bölümden oluşmaktadır. Bu üç bölümden ikisinin üst örtüsü beşik tonoz, diğerinin ise kubbedir.

Sıcaklığa soğukluk bölümündeki batı köşede yer alan bölümden bir kapı ile geçilir. Sıcaklığın ortasında dairevi formda göbektaşı bulunmaktadır. Yıldızvari sıcaklıklı plan tipinde olan hamamın 6 eyvan ve 6 hücresi bulunmaktadır. Eyvanların üzeri beşik tonoz ile örtülü iken hücrelerin üzeri kubbelerle örtülmüştür (Fot.61-62). Orta mekan ise pandantiflerle geçilen kubbe ile örtülüdür(Fot.61) . Hücreler beşgen formda inşa edilmişlerdir. Eyvanlar ve halvetlerde kurnalardan bir metre yükseklikte küçük nişler açılmıştır.

Hamamın kuzeyinde yer alan su deposu ve külhan bölümü dikdörtgen formda olup, üzerleri beşik tonoz ile örtülmüştür. Yapıda uygulanan kötü onarımlar hamamın güzelliğini gölgelemiş durumdadır. Hamamın bir an önce elden geçirilip, eski fonksiyonu ile halkın kullanımına sunulması gerekmektedir.

4.2.6. Deva Hamamı

Adresi : Abdaldede Mahallesi’nde, Deve Hamamı Sokak’ta numara 5’te bulunmaktadır. Hamam Gazi Caddesi’nde Mardin Kapı yakınlarındadır.

Çizim No :-

Fotoğraf No :- Tarihi

Halk arasında adı Deve Hamamı olarak geçen hamamın 1540 yılında Hamam-ı Kebir adını taşıdığını ve Hüsrev Paşa Vakfı’ndan olduğu söylenmektedir. Kesin bir bilgi olmamakla beraber yapılış tarihinin 1520-1540 yılları arasında olduğu ifade edilmektedir116.

Yapının İncelenmesi

Bugün kullanılmayan hamam özel mülkiyette ve kapalı olduğundan tezin asıl inceleme sırasında mimari yapısını inceleme imkanı bulunamamıştır.

Hamamın caddeye bakan yüzünde küçük dükkanlar sıralanmıştır. Hamamın giriş kapısı sokağa bakan cepheye açılmıştır. Yapının dıştan göründüğü kadarıyla soyunmalık kısmının üzeri sekizgen bir kasnağa oturan kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında sivri kemerli sekiz pencereye sahip aydınlık feneri bulunmaktadır. Ayrıca kubbe kasnağında dört sivri kemerli pencere mekanı aydınlatmak amacıyla kullanılmıştır.

Hamamın haçvari, dört eyvanlı, köşe halvetli plan tipinde olduğu bilinmektedir. Hamam 1711 tarihinde esaslı bir onarım geçirmiştir. Hamamın 1930’larda Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nce satıldığı belirtilmektedir117.

116 _{Beysanoğlu, Şevket, A.g.e., 2003, s.574.} 117 _{Beysanoğlu, Şevket, A.g.e., 2003, s.575.}

4.3. ÇEŞMELER