51
Mekân ünitesi üstünde yaşayan ve insanların oluşturduğu topluluklar her yerde eşit bir şekilde dağılmamışlardır. Bunun ana nedeni olarak da yeryüzünün kısa mesafelerde değişen doğal ve beşeri özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Bunun neticesinde mekândan mekana değişen özelliklere bağlı olarak nüfusta belli ölçütler uygulanarak yoğunluk hesaplamaları yapılmıştır. Yoğunluk: belli bir coğrafi ünitede barınan nüfus sayısının bu ünitenin yüzölçümü değerine oranlaması sonucu elde edilen bir orantı değeridir (DOĞANAY, 1994 a, 202).
Uygulanış metodu bakımından aritmetik, fizyolojik ve tarımsal nüfus yoğunluğu olarak tanımlanan üç farklı nüfus yoğunluk hesaplama metodu vardır. Yüksek lisans tezi olarak hazırladığım tezimde aritmetik ve fizyolojik nüfus yoğunlarına yer vermiş bulunmaktayım.
2007 sayımına göre 198672 nüfusun yaşadığı 1416,37 km2’lik yüzölçümlü araştırma alanımızda, km2’ye 140 kişi düşmektedir. Araştırma alanımızın nüfus yoğunluğu1935 yılından başlayarak 1985 yılına kadar Türkiye ortalamasının altındadır. Ancak 1985 yılından sonra Türkiye ortalamasının üstüne çıkmıştır ve bu tarihten sonra Kızıltepe ilçesinin nüfus yoğunluğu düzenli olarak artmıştır. 1990 yılına kadar araştırma alanımızın yoğunluğu, Mardin ortalamasının altında iken 1990 yılından sonra Mardin ortalamasından daha fazla duruma gelmiştir. 1985 ve 1990 yılları arasında Mardin aritmetik ortalamasında önemli bir düşüş görülmektedir. Bunun temelinde 1990 yılında Mardin iline bağlı birçok ilçenin idari olarak başka çevre illere bağlanmasıdır.
Araştırmamıza konu teşkil eden Kızıltepe ilçesi, kırsal kesimin sahip olduğu nüfus yoğunluğu değeri oldukça düşük seviyelerde kalması, pek çok köyde nüfus miktarının yüz ölçüme göre az olmasından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen genel anlamda değerlendirecek olursak özelikle 1990 yılından sonra Türkiye ortalamasından daha yüksek seviyelere ulaşmıştır.
Sürekli bir artış gösteren araştırma alanımızın nüfus yoğunluğu il merkezinden ve Türkiye ortalamasından daha hızlı bir artış göstermesinin temelinde, muhakkaktır ki ekonomik anlamda çok verimli tarım alanlarına sahip olması ve ticari anlamda çok elverişli bir coğrafyada kurulmuş olmasıdır.
Kızıltepe ilçesinde nüfus dağılışı ve yoğunluklarının farklılaşmasında, morfolojik birimlerin dolayısıyla yükseltinin önemi oldukça belirgindir. Araştırma alanımızda kuzeye doğru gidildikçe yükselti basamakların artmasıyla ters orantılı olarak nüfus yoğunluğu
52
azalmaktadır. Yüksektepe, Düğürk, Gürmeşe, Çimenlik, Erdem, Doğanlı, Uzunkaya, Tuzlaköy, Örencik, Yurteri, İkikuyu ve Damlalı bu duruma en güzel örnektir.
Tablo 16: Kızıltepe, Mardin ve Türkiye’nin Aritmetik Nüfus Yoğunluğu (1935-2007)
Kaynak: D.İ.E. Nüfus Sayımları (1935-2007)
Grafik 13: Kızıltepe, Mardin ve Türkiye’nin Aritmetik Nüfus Yoğunluğu (1935- 2007)
Kaynak: D.İ.E. Nüfus Sayımları (1935-2007)
YILLAR KIZILTEPE MARDİN TÜRKİYE
1935 11 26 21 1940 14 28 23 1945 13 26 24 1950 17 30 27 1955 19 34 31 1960 22 40 36 1965 28 45 41 1970 37 51 46 1975 43 59 52 1980 52 64 58 1985 63 74 65 1990 92 63 73 1997 109 73 81 2000 129 80 88 2007 140 84 92 0 20 40 60 80 100 120 140 160 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1997 2000 2007 (Km2) Kişi
ARAŞTIRMA ALANI MARDİN
53
Yüksek yoğunluklu nüfus miktarların ortaya çıkmasında, bu birimin küçük yüzölçüme sahip olmasının yanında başka faktörler de söz konusudur. Mevcut alanın bünyesinde birden fazla mezra yerleşimine, doğal, beşeri ve tarihi faktörlere dayandırmak mümkündür. Araştırma sahamızda en belirgin faktör olarak tarım alanlarının ve tarımın sulanan alanlarında, öteden beri gelen içme ve kullanama suyu olarak kullanılan kuzeyden başlayarak, ovayı baştanbaşa geçen Zergan çayının çevresi önemli yerleşim yeri olarak seçilmesi, bu alanlarda yoğunluğun artmasını sağlamıştır.
Gerçek manada aritmetik yoğunluğa yaklaşmak ancak en küçük birim bazında bir yoğunluk değerleriyle ulaşılabilir. Araştırma tezimizde en sağlıklı verileri ortaya koymak amacıyla üç döneme ait verilerin yoğunlukları hesaplanarak tablo ve haritalar üzerinde belirtmeye çalışacağız.
1980 yılında 73972 kişinin yaşadığı araştırma alanımızın aritmetik nüfus yoğunluğu 52’dir. Bu dönemin köylere göre aritmetik nüfus yoğunluğuna baktığımızda, ortalama değere göre çok farklı değerlere sahip köyler olduğu görünmektedir.
1980 yılında Büyüktepe, Kaynarca, Bektaş, Elmalı, Işıklar, Çakır, Demirkapı, Günlüce, Akalın, Dikmen, Harmandüzü köyleri ortalamaya eşdeğer bir nüfus yoğunluğuna sahipken, 93 köy ise ortalamanın altındadır. Görüldüğü gibi nüfus yoğunlukları düşük olan köyler, genel itibariyle dağlık alanda ve yüzölçümleri büyük olan köyleridir.
1980 yılında aritmetik nüfus yoğunluğu ortalamanın üstüne çıkan köyler: Başak Fesliğen, Yalınkılıç, Şenyurt, Körsu, Eşme, Sandıklı, Ilıca, Sancarlı, Gökçe, Aktepe, Alipaşa, Yüceli, Hocaköy, Merkez, Akyazı, Çınarcık, Elbeyli, Yolaldı, Sürekli, Aşağıazıklı, Küplüce, İnandı’dır. Ancak bu köyler içinde en dikkat çekeni Gökçe, Aktepe, Alipaşa, Yüceli, Hocaköy’dür. Nüfus yoğunluklarının bu derece yüksek olmasının temeli, alan olarak küçük bir yüzölçüme sahip olmalarının yanında önemli bağ-bahçe faaliyetlerin buralarda önemli bir nüfusun barınmasına olanak sağlamasıdır.
1990 yılında 130639 kişinin yaşadığı araştırma alanımızın aritmetik nüfus yoğunluğu 92’dir. Aritmetik nüfus yoğunluğunun üstünde olan köyler: Hocaköy, Gökçe, Işıklar, Çınarcık, Elbeyli, Akyazı, Küplüce, Yalınkılıç, Elmalı, Koçlu, Demirkapı, Sürekli, Haznedar, Şenyurt, Alipaşa, Körsu, İkikuyu, Eşme, Salkım, Fesliğen, Sancarlı, Aktepe, Yüceli’dir. Aradan geçen 10 yıllık süre içinde nüfus miktarında önemli bir artış olmuş ve ancak alanımızın yüzölçümünde herhangi bir değişim olmadığı için neredeyse tüm köy yerleşmelerinde nüfus yoğunluğunun artığı gözlenmektedir.
54
Tablo 17: Kızıltepe İlçesi’nin Aritmetik Nüfus Yoğunluğu (1980)
0-15 16-30 31-70 71+
GÜNGÖREN 1 ARITEPE 16 GÜMÜŞDERE 31 BAŞAK 71
ERDEM 2 B.BOĞAZİ 16 ARIKLI 33 FESLİĞEN 74
EROĞLU 2 DEMİRCİ 16 ESENLİ 33 YALINKILIÇ 74
UZUNKAYA 2 HANYERİ 16 SALKIM 33 ŞENYURT 76
TAŞLICA 3 ÖRENCİK 16 YUKARIAZIKLI 33 KÖRSU 77
YEDİKARDEŞ 3 ALEMDAR 17 ÇATALCA 34 EŞME 83
ARAKAPI 4 SOĞANLI 17 KÖPRÜBAŞI 34 SANDIKLI 88
GÜRMEŞE 4 YOLDERE 17 DORA 37 ILICA 90
OTLUK 4 ÜLKER 20 DAMLALI 38 SANCARLI 94
HACİYUSUF 5 AKDOĞAN 21 AKÇA 39 GÖKÇE 117
GÖZLÜCE 8 BOZHÖYÜK 21 BELLİ 41 AKTEPE 125
TANRIVERDİ 8 İKİKUYU 21 CANTAŞI 42 ALİPAŞA 147
A.TOPRAK 9 KARAMAN 21 ÇIPLAK 42 YÜCELİ 149
ATAKÖY 9 YÜKSEKTEPE 21 BÜYÜKTEPE 47 HOCAKÖY 230
KATARLI 9 KARAKULAK 22 KAYNARCA 47 MERKEZ 8902
ALAKUŞ 10 KAŞIKLI 22 BEKTAŞ 48
EYMİRLİ 10 ATMACA 23 ELMALI 48
KILDUMAN 10 KÜÇÜKAYRIK 23 IŞIKLAR 51
ODA 10 SARICA 23 ÇAKIR 52
SEVİMLİ 10 BÜYÜKDERE 24 HARMANDÜZÜ 53
YONCALI 10 DOĞANLI 24 GÜNLÜCE 54
DOYURAN 11 ERİKLİ 24 AKALIN 55
IŞIKÖREN 11 ESKİN 24 DİKMEN 57
TUZLUCA 11 KOCALAR 25 DEMİRKAPI 58
YAYIKLI 11 YAŞAR 25 AKYAZI 59
YUMRUCAK 11 YEŞİLKÖY 25 ÇINARCIK 60
AKÇAPINAR 12 AKZİYARET 26 ELBEYLİ 60
HAKVERDİ 12 HAZNEDAR 26 YOLALDI 62
AKYÜZ 13 ZİYARET 26 SÜREKLİ 63
BEŞDEĞİRMEN 13 ÇETİNLER 27 AŞAĞIAZIKLI 65
DÖRTYOL 13 DEMET 27 KÜPLÜCE 65
KOÇLU 13 EKİNLİK 27 İNANDI 69 AKTULGA 14 ULAŞLI 28 İKİZLER 14 BAĞRIBÜTÜN 29 KENGERLİ 14 BÜYÜKAYRIK 29 AKKOÇ 15 ÇAĞIL 30 ÇAMLIDERE 15 HACİHASAN 15 HALKALI 15
55